Rola zabawy w życiu dziecka oraz w procesie nauczania i wychowania

W. Okoń zauważył trzy podstawowe funkcje zabaw: zabawa jako uczenie się, jako praca i zabawowa aktywność społeczna. Pierwsza funkcja polega na wywoływaniu trwałych zmian w zachowaniu się dzieci, w ich postawach, umiejętnościach współdziałania i współpracy. Ważne są również poznawcze efekty zabawy, do których należą wiadomości o ludziach, przyrodzie i kulturze. Nieocenione są tutaj przede wszystkim zabawy konstrukcyjne i granie roli, gdyż zdobywana w ich trakcie wiedza ma charakter czynny.
„Zabawa służy także rozwijaniu procesów poznawczych dzieci, w tym głównie wyobraźni, pamięci, uwagi, myślenia, spostrzegawczości, ale także sprawności językowych czy zainteresowań. Stwarza też okazję do szeregowania faktów, uczy wyciągania wniosków, co z kolei staje się dla dziecka szkołą życia ułatwiającą podejmowanie różnych form działalności”(T. Lewandowska-Kidoń, 2003, s. 159).
Druga funkcja zabawy nierozerwalnie łączy ją z pracą. Ta praca polega na realizowaniu potrzeby działania praktycznego, które pojawia się już w okresie niemowlęctwa i rozpoczyna się od ruchów mimowolnych i dowolnych. Najpełniejszy wyraz działania praktycznego pojawia się w zabawach konstrukcyjnych. „W zabawach tych dziecko samo odbiera cel działania, ustala określony plan postępowania oraz ocenia jego przebieg i wyniki. Dzięki temu rozwijają się u niego takie cechy jak pracowitość, konsekwencja w dążeniu do celu, pomysłowość, wyobraźnia” (T. Lewandowska-Kidoń, 2003, s. 159).
Aspekt społeczny zabawy jest widoczny w zabawach tematycznych, dzięki którym dziecko poznaje i przyswaja sobie normy postępowania społecznego oraz spostrzega swoje miejsce w społeczeństwie. „Zabawa pomaga dziecku wejść w stosunki z otoczeniem, służy mu jako środek do poznania i zrozumienia świata zewnętrznego do niego samego. Bawiąc się z innymi, dziecko uczy się nawiązywania kontaktów społecznych, rozwiązywania problemów w grupie i przez grupę, współdziałania i współodpowiedzialności”
(T. Lewandowska-Kidoń, 2003, s. 160).
Zabawy dydaktyczne są chętnie wykorzystywane przez pedagogów w procesie nauczania i wychowania, gdyż są uznawane za „...efektywną formę zbiorowej stymulacji rozwojowej stwarzającej szczególnie korzystne warunki do bogacenia słownika dziecięcego i usprawniania mowy. Służą do doskonalenia różnych sprawności umysłowych: spostrzegawczości, uwagi, pamięci, do porównywania, klasyfikowania i uogólniania. Stwarzają okazję do logicznego myślenia”(Z. Bogdanowicz 1997, s. 4).
Ponadto zabawy dydaktyczne:
„– wdrażają do samodzielnego podejmowania zadań oraz współdecydowania w sprawach dotyczących procesu nauczania;
– pobudzają do aktywnego uczestnictwa na zajęciach, w przeciwieństwie do tradycyjnego nauczania, które zakłada pasywność i odtwórczość;
– pozwalają na przeżycie sukcesu w różnych dziedzinach, nie tylko intelektualnej, jak to ma miejsce w tradycyjnym nauczaniu;
– dzieciom nieśmiałym pozwalają na uwierzenie we własne siły i możliwości;
– umożliwiają uświadomienie własnych i cudzych potrzeb, a także wyzwalają chęć pomagania innym;
– ułatwiają i pogłębiają kontakty interpersonalne (zarówno werbalne, jak i niewerbalne), kształtują umiejętność współżycia w grupie koleżeńskiej;
– wzbudzają klimat zaufania i bezpieczeństwa, jaki jest dzięki nim wytwarzany w czasie zajęć edukacyjnych, co przyczynia się między innymi do większej samoakceptacji współuczestników zajęć”( T. Lewandowska-Kidoń, 2003, s. 161).

Zabawa powinna realizować pewne wymogi i kierować się określonymi zasadami, aby mogła spełniać wiązane z nią oczekiwania. „ W pedagogice zabawy do zasad tych zalicza się:
1. Dobrowolność uczestnictwa – każdy członek zespołu decyduje, czy chce wziąć udział w zabawie czy nie.
2. Uwzględnienie wszystkich poziomów (płaszczyzn) komunikacji w grupie, tj. poziomu rzeczowego, na którym dokonuje się werbalna wymiana informacji, używanego w codziennej komunikacji oraz poziomu emocjonalnego – mówiącego o naszych odczuciach, obawach, potrzebach, związanego z komunikacją niewerbalną i sferą naszych emocji stale niedocenioną w rzeczywistości szkolnej.
3. Uznanie przeżyć za wartość, inaczej mówiąc: doznanie pozytywnego uczucia, radości w pracy z grupa ma większą wartość niż osiągnięcie wyniku.
4. Unikanie bezsensownej konkurencji i podziału na zwycięzców i przegranych.
5. Wprowadzenie różnorodnych środków wyrazu celem wzmocnienia twórczości, jak taniec, gest, malowanie, muzykowanie, pantomima – odgrywanie ról daje uczniom możliwość znalezienia właściwego dla siebie środka wyrazu.
Realizacja tych zasad przyczynia się do wzmocnienia i pogłębienia wzajemnych relacji w grupie. W praktyce oznacza to pogłębienie trzech ważnych procesów: interakcji, kontaktu i świadomości” (M. Marcinkowska, 1998, s.71).
Aby zabawy wykorzystywane przez pedagogów na zajęciach edukacyjnych spowodowały intelektualny, emocjonalny i społeczny rozwój dzieci, muszą być spełnione pewne warunki. Przede wszystkim, uczniowie powinni wyrazić chęć uczestnictwa w zabawie, przy założeniu dobrowolności udziału. Oznacza to, że dziecko samo decyduje, czy chce brać udział w zabawie i ma prawo do chwilowego wycofania się.
Niezbędnym warunkiem jest stworzenie atmosfery zaufania i bezpieczeństwa. Można ją osiągnąć dzięki otwartej komunikacji, polegającej na ujawnianiu uczuć i myśli. Nie wolno jednak zmuszać uczestników do wyrażania własnych opinii, jeżeli tego nie chcą. „Równie ważna jest bezwarunkowa akceptacja dzieci i młodzieży, umiejętność uważnego, aktywnego słuchania, powstrzymywania się od komentarzy i negatywnych ocen, narzucania swoich racji. Istotna jest również znajomość uczestników zajęć przez prowadzącego, każdego wychowanka z osobna, jak i grupy, a szczególnie procesów w niej zachodzących” ( T. Lewandowska-Kidoń, 2003, s. 164).
Wprowadzając zabawę nauczyciel powinien jasno i zwięźle poinformować dzieci o celu jej zastosowania, sprawdzić czy zasady i reguły nią rządzące są dla nich zrozumiałe oraz bezwzględnie ich przestrzegać. Ważne jest, aby prowadzący zajęcia był twórczy, posiadał umiejętność elastycznego myślenia i zachowania, jak również potrafił akceptować pomysły dzieci.
Bardzo ważne jest podsumowanie tego, co działo się na zajęciach w trakcie zabaw. Skłania to dzieci do refleksji, zachęca do podzielenia się swoimi doświadczeniami i odczuciami oraz uświadamia im możliwość zastosowania poznanej wiedzy i umiejętności w życiu codziennym.
Prowadzący zajęcia organizując zabawy musi pamiętać o stworzeniu odpowiednich warunków fizycznych. Jeżeli dla przykładu odbywają się one w sali lekcyjnej, nauczyciel powinien wyeliminować stoliki, a krzesła ustawić w krąg, co daje możliwość lepszego kontaktu wzrokowego i daje wszystkim równe szanse.

Bibliografia:

1. Bogdanowicz Z., Zabawy dydaktyczne dla przedszkoli, WSiP, Warszawa 1997
2. Lewandowska – Kidoń T., Zabawa w pracy opiekuńczo –wychowawczej
/w/B. Wojciechowska – Charlak /red/ Praca opiekuńczo- wychowawcza, Wszechnica Świętokrzyska. Kielce 2003
3. Marcinkowska M., Zabawa w procesie wychowania /w/ M. Łobocki /red/ Praca wychowawcza z dziećmi i młodzieżą, UMCS, Lublin 1998