Autorytet i jego rola w wychowaniu dzieci i młodzieży

Pytając uczniów o to, kto jest dla nich autorytetem, otrzymywałem bardzo różne, czasami krańcowo odmienne odpowiedzi. Są osoby, które nie wiedziały co to jest autorytet, są takie które wymieniały ulubionych bohaterów filmowych czasem literackich czy postacie powszechnie uznawane za autorytety (np. Jan Paweł II, Józef Piłsudski, itp.) Są też tacy, którzy kojarzą pojęcie autorytetu z osobami które wiele znaczą w ich własnym życiu. Pojawią się wówczas odpowiedzi typu: mój ojciec, wujek, nauczyciel itp. Są też tacy, którzy wzruszą ramionami twierdząc, że samo pytanie jest głupie lub nie na miejscu - nie mają autorytetów, i nam nic do tego. Odmienność odpowiedzi wynika z tego, że pojęcie autorytetu jest bardzo różnie rozumiane.
Termin autorytet pochodzi od łac. Auctoritas, który tłumaczy się jako rada, wola, ważność, powaga moralna, nawet wpływowa osoba. Słownik Wyrazów Obcych określa autorytet jako 1) uznanie u innych, wpływowość, 2) człowiek, doktryna, pismo cieszące się w jakiejś dziedzinie lub opinii pewnych ludzi szczególną powagą. Autorytet jest zawsze relacją między co najmniej dwiema osobami z których jedna budzi uznanie drugiej. Istnieją różne rodzaje autorytetów, które na ogół występują parami.
Autorytet wyzwalający i ujarzmiający i autorytet wewnętrzny i zewnętrzny. Autorytet wyzwalający ma inspirujący i konstruktywny wpływ na postępowanie osób, u których cieszy się uznaniem. Autorytet taki ma szczególne znaczenie w pracy wychowawczej z dziećmi i młodzieżą. Wychowawca darzony takim autorytetem mobilizuje swoich wychowanków do inicjatyw i podejmowania samodzielnych działań, pogłębia poczucie odpowiedzialności za własny rozwój. Autorytet ujarzmiający natomiast wypływa nie z osobistych zalet czy zasług jego nosiciela lecz z wygórowanej ambicji i żądzy władzy. W przypadku wychowawcy czy nauczyciela o takim autorytecie mamy do czynienia z osobą pragnącą bezwzględnie podporządkować sobie wychowanków poprzez stosowany wobec nich przymus zewnętrzny. Cel taki uzyskuje się w wyniku wydawania ambitnych zakazów i nakazów, nieustannej i nużącej perswazji, w której nie ma miejsca na dyskusję i jakikolwiek kompromis.
Dla autorytetu wewnętrznego charakterystycznym jest fakt dobrowolnej uległości innych osób i gotowości do podporządkowania się ze względu na odczuwany podziw i uznanie. Autorytet taki zwykle przypisuje się osobie, której siła wpływa na innych, tkwi nie tyle w jej sposobach postępowania czy stosowanych przez nią technikach oddziaływań ile w jej cechach charakteru i wartościach, jakie uznaje i konsekwentnie realizuje w życiu codziennym. Z autorytetem zewnętrznym mamy do czynienia wówczas, gdy podporządkowanie nie jest dobrowolne. Osoba o takim autorytecie ma moc wywierania wpływu na innych nie tyle dzięki swym osobistym przymiotom, ile zajmowaniu ważnego stanowiska w hierarchii władzy lub pełnieniu funkcji upoważniającej do formalnego podporządkowania sobie innych. Pod tym względem autorytet zewnętrzny jest tożsamy z autorytetem instytucjonalnym, urzędowym lub formalnym.
Autorytet nauczycieli ulega dość znacznym przekształceniom, zwłaszcza w społeczeństwie awansującym kulturalnie. Nauczyciel powinien tak pracować na wyznaczonym stanowisku, dochodzić do takich wyników w swojej pracy, aby mógł przekonać środowisko do uznania własnej osobowości i tym samym do powstania i utrwalenia swego autorytetu zarówno moralnego jak i intelektualnego.
Cechą nauczyciela szczególnie wysoko cenioną przez młodzież jest sprawiedliwość wyrażająca się w równorzędnym traktowaniu wszystkich uczniów. Jest to cecha łatwo obserwowalna w codziennych kontaktach, ujawniająca się przede wszystkim przy ocenianiu. Nauczyciela sprawiedliwego darzy się szacunkiem. Gdy brak mu tej cechy, część uczniów czuje się pokrzywdzona i nie akceptuje nauczyciela.
Z pedagogicznego punktu widzenia najbardziej wskazany i pożądany jest oczywiście autorytet wyzwalający, jak również bardzo do niego podobny autorytet wewnętrzny. Autorytet ujarzmiający- zwłaszcza w ekstremalnej jego postaci – uważany jest za niepożądany i szkodliwy. Niezbyt skuteczny wychowawczo wydaje się też autorytet zewnętrzny. Na ogół uważa się, że zarówno autorytet ujarzmiający jak i zewnętrzny rzadko tylko zasługują na miano autentycznego. Nazwą autorytetu prawdziwego obdarza się autorytet wyzwalający i wewnętrzny. Prawdziwy autorytet oznacza się z reguły dwustronną interakcją. Autorytet nauczyciela umacniają nie tylko wysokie kwalifikacje moralne, ale także życzliwość okazywana młodzieży, ogólne doświadczenie, mądrość życiowa, zrównoważenie emocjonalne. O konieczności gruntownego opanowania przedmiotu nie trzeba nikogo przekonywać. Postawę nauczyciela powinny charakteryzować umiar, ostrożność, rozwaga i powściągliwość w wydawaniu sądów ora tolerancja. Podstawą współdziałania dwóch lub więcej osób jest dialog, obopólne rozumienie, a nade wszystko swobodny udział obu stron. Łączą ich silne więzi nacechowane życzliwością i wyrozumiałością a także więzi w postaci dzielonych wspólnie wartości i norm. Szczególne zobowiązania spoczywają na osobie cieszącej się takim autorytetem. Zobowiązana jest ona do pełnienia funkcji służebnej wobec tych, którym zawdzięcza swój autorytet. Autorytet znawczy lub intelektualny przysługuje osobie, która odznacza się rozległą i gruntowną wiedzą z pewnej dziedziny. Zasługuje na aprobatę nie z powodu atrakcyjnego przekazywania wiedzy, lecz ze względu na treści w nich zawarte, trafne i rzetelne. Osoba o takim autorytecie cieszy się uznaniem również z powodu swych kompetencji zawodowych: wie więcej od innych i jest wiarygodna w tym co mówi i robi.
Najważniejszym z pedagogicznego punktu widzenia jest autorytet moralny osoba o takim autorytecie staje się dla innych wzorem postępowania. na tym polega jej niebywała wręcz siła wywierania wpływu na sposób myślenia i działania innych. Dlatego też wychowawcy i nauczyciele cieszący się autorytetem osobistym u młodzieży są niezastąpionym czynnikiem w ich prawidłowym rozwoju.
Wymienione rodzaje autorytetu nie występują w czystej postaci, najczęściej wzajemnie się uzupełniają. W procesie wychowania młodzieży należy umożliwić ujawnianie się autorytetów. Nie oznacza to, iż autorytet urzędowy i zewnętrzny powinny całkowicie ustąpić miejsca szczególnie pożądanym wychowawczo. Byłoby to niemożliwe choćby ze względu na różne sytuacje wychowawcze.
Rola autorytetu w wychowaniu wydaje się obecnie szczególnie aktualna, pogłębia się bowiem przekonanie jakoby uznawanie autorytetów było przeżytkiem. W wychowaniu zapewniającym młodzieży swobodę i poszanowanie ich praw, uznawanie autorytetów ma znaczącą rolę. Uznawanie autorytetów wiąże się z pewnym ograniczeniem wolności, ale i ukierunkowaniem co zapobiega niepożądanym zachowaniom. Wychowawcy i nauczyciele będący autorytetem dla swoich uczniów mają na nich pozytywny wpływ. Władzy tej młodzież chętnie się podporządkowuje. Jednak nadużycie tej władzy pozbawia wyrobionego autorytetu na który trzeba sobie długo zapracować.
Rola autorytetu w wychowaniu wydaje się bardzo ważna szczególnie w obecnych czasach, gdy nastąpiła dewaluacja pojęcia „autorytet”, stało się ono niemodne, nastąpiło też przewartościowanie historii w związku ze zmianami ustrojowymi – upadły jedne, oficjalne autorytety, pojawiły się inne, zanegowano pewne wartości, a na ich miejscu wyrosły nowe. Wszystko to nie sprzyjało zarówno dyskusji na temat autorytetów, jak i refleksji. Równocześnie w związku z powszechną dostępnością informacji medialnej nasiliło się zjawisko naśladowania pewnych zachowań. Określić je możemy mianem snobizmu, mody, a czasem zachowanie to związane jest z funkcjonowaniem w subkulturach. Ponieważ każdy z nas potrzebuje punktu odniesienia jakim jest autorytet.

Literatura

Żebrowska, Łuczyńska „Problem autorytetu” Psychologia wychowawcza
Bzdura E. „Emocjonalne uwarunkowania autorytetu nauczyciela”
Łobocki „ Autorytet w wychowaniu”
S.Hessen: Podstawy Pedagogiki, Warszawa 1935;
J.Pieter: Poznawanie środowiska wychowawczego, Wrocław 1960;
M.Przetacznikowa, Z. Włodarski: Psychologia wychowawcza, Warszawa 1980