Rodzaje zabaw stosowanych w edukacji przedszkolnej

Zabawa jest dominującą formą aktywności dziecka w wieku przedszkolnym.Bowiem jest ona dziecku równie potrzebna jak jedzenie czy picie.To właśnie poprzez zabawę najpełniej wyraża się aktywność dziecka i zaspokajanie jego potrzeb życiowych.Z uwagi na to,iż poziom rozwoju dziecka jest dość zróżnicowany możemy wyróżnić wiele różniących się od siebie zabaw.Dość obszerne pojęcie jakim jest zabawa porządkuje nam podział zabawy na rodzaje.Nie ma pełnej zgodności co do ujęcia podziału zabaw gdyż każdy określa je odmiennymi terminami.Jednak możemy wyróżnić najczęściej powtarzające się rodzaje zabaw,mianowicie: zabawy manipulacyjne, konstrukcyjne, tematyczne, badawcze i dydaktyczne. Każda z wymienionych rodzajów zabaw wszechstronnie oddziałuje na osobowość dziecka.
Najwcześniej w rozwoju dziecka pojawiają się zabawy manipulacyjne, których początek uzależniony jest od uzyskania przez dziecko sprawności chwytania przedmiotów. Początkowo dziecko ogląda i uczy się poznawać przedmioty po wyglądzie. Zapoznaje się z ich powierzchnią i kształtem.Przyswaja sobie chwyty i pracę rąk do budowy i kształtu rzeczy.Przez uderzenia uczy się poznawać przedmioty po wydanym przez nie dźwięku.Uczy się wreszcie działać za pomocą przedmiotów,wykonując daną rzeczą to,do czego się ona nadaje.Dzięki tym zabawom wraz z wiekiem wzrasta u dziecka podstawowa wiedza o użyteczności przedmiotów tak dla zabawy jak i celów praktycznych.Na przykład:do pudełka można coś włożyć,potem wysypać z niego,można je również zamknąć i otworzyć.Dla dziecka to wiele nowych i ciekawych doświadczeń,które są ważnym czynnikiem rozwoju umysłowego.W tego typu zabawie dziecko czerpie przyjemność początkowo z chwytania przedmiotów,które przechodzi stopniowo w celowe oglądanie,rozpoznawanie po wyglądzie,kształcie czy dźwięku.
Przykładem zabawy manipulacyjnej jest"Nakładanie krążków".Jednak przed omówieniem tej konkretnej zabawy chciała bym zauważyć,że warunkiem rozwoju zabawy jest udostępnienie dzieciom bogatego materiału w postaci gotowych zabawek czy przedmiotów nadających się do manipulowania.
Do wspomnianej przeze mnie zabawy potrzebna są krążki różnej wielkości oraz stojak,na który można nakładać krążki.Zadanie ma polegać na nałożeniu krążków na stojak.Zarówno dzieci trzy letnie jak i pięcioletnie wykonają daną czynność.Jednakże dzieci trzy letnie ułożą krążki w dowolnej kolejności bez zwrócenia uwagi na ich rozmiar.Natomiast pięciolatki umieszczą krążki od największego do najmniejszego bądź w odwrotnej kolejności.
Reasumując dzięki zabawą manipulacyjnym dziecko doskonali znajomość przedmiotów,rozwija swą spostrzegawczość oraz rozwija umiejętność praktycznego obchodzenia się z zabawkami oraz przedmiotami z codziennego życia.Tego typu zabawy stopniowo stają się kierowane przez umysł dziecka,dlatego też można w zabawach manipulacyjnych dostrzec składniki wychowania umysłowego i kształcenia sprawności manualnych.
Kolejnym rodzajem zabaw są zabawy konstrukcyjne,które polegają na tworzeniu różnorodnych obiektów z klocków lub innych elementów.W tym typie zabawy wytwór może być zaplanowany,bądź może powstać zupełnie przypadkowo.Narodziny tych zabaw możemy zaobserwować już u dzieci w wieku dwóch lat,ale liczba tych zabaw poszerza się dopiero w wieku przedszkolnym.Jednakże w początkowej fazie są one działalnością indywidualną.Dziecko trzy letnie tworzy z różnych materiałów,nie zastanawiając się jeszcze nad właściwym ich doborem.Tworząc na przykład budowlę,duży klocek stawia się na małym,nie biorąc pod uwagę stabilności budowy.Warto zauważyć,iż dzieci trzy letnie"doświadczają"przedmiot,obracając go w dłoniach,postukują,układają w szeregu lub nakładając jeden klocek na drugi tworząc budowlę dwuwymiarową.Bawiąc się w ten sposób dziecko dąży do jakiegoś celu,ale następnie samo może zniszczyć własny wytwór,aby je zaraz na nowo odtworzyć.Rozpoczyna się zabawę na nowo i powtarza ją wiele razy.Jest to świadectwem tego,że dla dzieci młodszych efekt końcowy w zabawach konstrukcyjnych nie jest jeszcze istotny.Natomiast budowle i konstrukcje pięciolatków stają się coraz bardziej doskonalsze.Plany budowli tworzone w wyobraźni są już tylko schematem,bo w realizacji są ulepszane.Wyszukują odpowiednich materiałów na okna,drzwi i kominy,budują mosty,wytaczają drogi.Dzieci w tym wieku w przeciwieństwie do młodszych są bardzo zainteresowane efektem końcowym,a swą budowle pragną zachować na dłużej,by ją jeszcze udoskonalać.Jak więc widać wraz z wiekiem dzieci coraz bardziej planują swoje posunięcia,a także tworzą coraz bardziej złożone budowle.
Podstawowym przykładem zabawy konstrukcyjnej jest zabawa klockami.Tematyką omawianej przeze mnie zabawy jest"Budowanie domu".Wychowawca daje dzieciom klocki i karze zbudować domki.Jak wiadomo każde dziecko ma inne wyobrażenie.Domy zbudowane przez trzylatków będą składać się z dwóch klocków nakrytych"trójkącikiem".Tymczasem już pięciolatki usiłują przedstawić swoje budowle możliwie realnie,a więc ustawiają budowle trójwymiarowe.Naturalnie charakterystyczną cechą zabawy konstrukcyjnej w starszym wieku przedszkolnym jest zespołowość,a więc podczas tej zabawy wychowawczyni pozwala na zabawę w grupie.Gdy już każde dziecko skończy tworzyć swoją budowle wychowawczyni ogląda każdy domek z zachwytem i zaciekawieniem.Następnie każdy ma"chwile dla siebie",a więc dzieci mogą budować co tylko chcą.Jednak gdy skończą zabawę muszą odłożyć klocki na swoje miejsce.Po zakończeniu tego typu zabawy można stwierdzić,że samodzielna budowa i konstruowanie,budzi w dzieciach poczucie osiągnięcia sukcesu.To dla dzieci bardzo ważne,gdyż jedna budowla budząca u dorosłych jak i rówieśników zachwyt wywołuje u dziecka chęć do dalszej pracy,trudniejszej,bardziej ambitnej.Ważne jest też to,że zabawy konstrukcyjne rozwijają u dzieci wyobraźnie przestrzenną,która umożliwia postrzeganie świata w trójwymiarze.W dążeniu do skończenia zaplanowanej budowy dziecko pokonuje trudności,a więc ćwiczy swą wytrwałość.
Najczęściej spotykany rodzaj codziennych zabaw domowych i przedszkolnych to rodzaj zabaw tematycznych,inaczej zwanych zabawami naśladowczymi bądź zabawami w role.Tematyka tych zabaw jest bardzo różnorodna,z wiekiem rozszerza się jej krąg.Zabawy tematyczne oparte są na odgrywaniu roli innych,umożliwiające dzieciom fikcyjne wykonywanie funkcji należących do przedstawicieli różnych zawodów.Jednakże pierwsze pomysły zabawy są zaczerpnięte z życia codziennego.Zabawy najmłodszych dzieci trwają krótko i są to proste pojedyncze czynności.Już trzylatki"usypiają"karmią swoje lalki,które dla nich są dziećmi.Chłopcy ładują na przyczepy swoich aut węgiel,który w rzeczywistości jest klockami.Młodsze dzieci bawią się samotnie,indywidualnie,choć często obok siebie w to samo,nie współdziałając ze sobą.Jak wcześniej już wspomniałam wraz z wiekiem tematy zabaw znacznie się rozszerzają oraz przejawiają się pierwsze zarysy współpracy.Gdy liczba dzieci w zabawie zwiększa się,koniecznością staje się dokonanie"podziału ról".Przyjmują na siebie różnorodne role, między innymi: konduktora, lekarza, sprzedawcy, pielęgniarki, starają się podobnie zachowywać jak osoba z nadanej mu roli.Obok odgrywanych ról,dużą rolę odgrywają zabawki i przedmioty potrzebne do zabawy.Wykorzystując wyżej podane przykłady można zauważyć,iż przedmioty używane przez dzieci w zabawach tematycznych mają charakter symboliczny.
"Zabawa w dom"to jeden z najczęściej podawanych przykładów zabaw tematycznych.Najbardziej pospolitą zabawą w "rolę" jest udawanie rodziny.Zabawa ta może zarówno odbywać się pod okiem nauczyciela jak i może wyniknąć z własnej inicjatywy dziecka.Jednak ja omówię zabawę ukształtowaną przez nauczyciela,który to na początku przydziela każdemu dziecku rolę.Następnie namawia dzieci do przygotowania przyjęcia urodzinowego.Jest to zabawa dla dzieci w każdym wieku przedszkolnym,choć istnieją pewne różnice aktywności dzieci w poszczególnym wieku.Grupa dzieci trzy letnich,raczej będzie bawić się samotnie,aby okazać świętowanie urodzin podejmie próbę śpiewu"sto lat".Z kolei dzieci pięcioletnie będą bawić się w grupie,a role które zostaną przez nich podjęte będą bardziej wymyślne.W rodzinie dzieci starszych podobnie jak u trzylatków wystąpią:mama,tata i dziecko,ale zaobserwujemy też tu dziadka,babcie czy nawet zwierzęta.Zaś na urodzinach dzieci starszych pojawi się stół,na którym będą przedmioty które będą symbolem jedzenia.Głównym celem tej zabawy jest zdobycie umiejętności odtwarzania tego co dziecko wcześniej spostrzegło lub doznało.Podsumowując zabawy tematyczne stwierdzam,iż mają one wielostronny wpływ na rozwój dziecka.Dziecko z dużym zaciekawieniem obserwuje czynności dorosłych(np.mamę karmiącą dziecko),każde spostrzeżenie dziecko zapamiętuje,by po pewnym czasie,już z pamięci i wyobraźni,odtworzyć te sytuacje w zabawie.W czasie zdobywania wiedzy potrzebnej do zabawy dziecko wykorzystuje wszystkie niemal funkcje poznawcze jak spostrzegawczość,uwaga,pamięć,wyobraźnia i myślenie.Jednakże szczególna rolę odgrywa tu wyobraźnia,dzięki której dziecko w zabawie odtwarza swoje doświadczenia i przeżycia.
Kolejną już z omówionych przeze mnie zabaw są zabawy badawcze.Świat otaczający dziecko kryje w sobie niezmierzoną ilość niekrytych tajemnic,dlatego też dziecko już od okresu poniemowlęcego nieustannie bada przedmioty z otaczającego go świata.W swoich codziennych zabawach dzieci próbują,doświadczają,popadają w zamyślenie,zasypuje dorosłych pytaniami,a wszystko dlatego bo interesują je wszystko co je otacza.Dzieci potrafią przez wiele minut obserwować niezwykła dla nich"rzecz",np.bawią się swoim cieniem.Zmieniają pozycję i porównują zmiany jakim cień ulega.Zatem przedmiotem ciekawości dzieci są takie i tym podobne sytuacje,które są niczym innym jak eksperymentem.
Przykładem zabawy badawczej jest"Latające piórko".Celem tej zabawy jest zapoznanie dzieci z jednym ze sposobów wprowadzania w ruch małego i lekkiego piórka.Pomocami wykorzystywanymi do tej zabawy są wentylator i piórko.Tok tej zabawy rozpoczynamy od stworzenia sytuacji,która wywoła zainteresowanie dzieci ruchem powietrza.Następnie dzieci dokonują obserwacji wentylatora,który unosi piórko.Po wykonanym doświadczeniu wychowawczyni zadaje pytanie"co się tutaj stało?"oraz"jak powstaje wiatr?"Podczas tej zabawy dzieci trzy letnie nie będą rozumiały dokładnie co wywołuje wiatr i dlaczego to piórko unosi się,a inne przedmioty nie,ale z zaciekawieniem będą powtarzać to doświadczenie rzucając piórko przy wentylatorze.Tymczasem dzieci pięcioletnie dowiedzą się już dlaczego piórko unosi się oraz co wywołuje ten"sztuczny" wiatr.Na koniec zabawy wychowawczyni może podsunąć pomysł samodzielnego podmuchu,który także uniesie piórko.
Zabawy badawcze zaspokajają zarówno poznawcze potrzeby dzieci jak i zmysłowe.Taka działalność badawcza pozwala na głębsze poznawanie rzeczywistości,która jest często tematem rozmów i pytań kierowanych do dorosłych.Dlatego należy zwracać uwagę na ten typ działalności dzieci,który jest najbardziej charakterystyczny w okresie przedszkolnym.
Jako ostatnie już chciała bym omówić zabawy dydaktyczne,które zawierają elementy nauczania.Są one w pracy nauczyciela sposobem przyswajania i utrwalania wiadomości oraz pojęć.W przeciwieństwie do innych zabaw,ten rodzaj zabaw w większości nie inicjują dzieci,to znaczy nie wymyślają ich treści same.Są to bowiem częściej zabawy zredagowane przez dorosłych,celowo zaplanowane z myślą o ich kształtującej i ćwiczebnej roli.Do zabaw dydaktycznych należą również gry dydaktyczne,w których to wystawiane są na próbę zdolności uczestników,ich wytrwałość,odwaga i spostrzegawczość.Udział w zabawach i grach dydaktycznych zawsze łączy się z konkretnym zadaniem do rozwiązania.Budzi to w dziecku zrozumiałe zaciekawienie,ożywia umysł,skłania do pytań i działania oraz szukania rozwiązania.Warto jednak zauważyć,że obok wyuczonych zabaw dzieci nieświadomie podejmują pewne czynności,które mają charakter dydaktyczny.W czynnościach tych same dla siebie ustalają reguły.Do tych zabaw należą między innymi:przeskakiwanie co drugiej płytki chodnika,chodzenie po krawężniku,a nawet rzucanie np.patyka do wyznaczonego przez siebie celu.Jak przy innych rodzajach zabaw przy tej również możemy zauważyć różnice aktywności dzieci w poszczególnych grupach wiekowych.W zabawach dydaktycznych dzieci młodszych możemy dostrzec podobieństwo do zabaw manipulacyjnych,gdyż bawienie się takimi elementami jak pocięte obrazki czy proste układanki nie wymagają od dzieci wykonywania narzuconego zadania.Natomiast dzieci starsze mają dostęp do dość obszernego zestawu gier i pomocy dydaktycznych.Pięciolatki są tu już na tyle dojrzałe,że rozumieją i odczuwają przyjemność w uzyskiwaniu rozwiązania.
Za przykład zabawy dydaktycznej uznałam zabawę"Kto gdzie siedzi?"Do tej zabawy dzieci siadają w kole i próbą zapamiętać kto gdzie siedzi.Następnie nauczycielka prosi jedno dziecko o opuszczenie sali by przesadzić jedno z pozostałych dzieci w inne miejsce.Zadaniem dziecka,które wraca do sali jest wskazanie osoby,która zmieniła miejsce.U dzieci pięcioletnich zabawę tę można utrudnić na przykład sadzając większą grupę dzieci w kole bądź zamiast dzieci ćwiczenie wykonać na przedmiotach.
Głównym celem zabaw dydaktycznych jest wzbudzenie u dziecka zaciekawienia oraz pobudzenie do pracy umysłowej.Dążenie do osiągnięcia poprawnego wyniku wywołuje u dzieci napięcie i skupienie uwagi oraz wzmaga się intensywne myślenie.Pozytywny wynik utrwala wiadomości dziecka o danym przedmiocie,rozszerza zakres pojęcia.Tymczasem szczególnie gry dydaktyczne uczą współpracy w grupie.Poza tym w każdej grze obowiązują reguły,którym trzeba się podporządkować,w przeciwnym razie zostanie się wykluczonym z gry.Próby nie przestrzegania zasad gry mogą zostać zauważone przez innych uczestników,dlatego też trzeba być uczciwym.Z upływem czasu u dzieci rozwija się umiejętność przegrywania i doceniania wygranego.Należy pamiętać że tego typu efekty wychowawcze przejawiają się w samodzielnym podejmowaniu zabaw dydaktycznych przez dzieci.
Jak wynika z powyższej pracy wychowawcze wartości wspomnianych zabaw wskazują na ich dużą rolę w kształtowaniu osobowości dziecka w wieku przedszkolnym.Zabawa dziecka jest już od początku drogą uczenia się i poznawania otoczenia.Zatem każda wychowawczyni by zagwarantować dziecku wszechstronny rozwój powinna w swej pracy uwzględnić każdy z wyżej wymienionych rodzajów zabaw.

Bibliografia
Dmochowska M."Wychowanie w rodzinie i w przedszkolu",Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne,Warszawa 1978;
Eckert A."Zabawa rozwijające zmysły",Wydawnictwo Jakość,Kielce 2002;
Praca zbiorowa pod red.Dudzińskiej I."Wychowanie i nauczanie w przedszkolu",Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne,Warszawa 1983;
Okoń W."Zabawa a rzeczywistość",Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne,Warszawa 1987.