Eurosieroctwo w Polsce jako problem rodziny

W rodzinach migracyjna jest najczęściej całokształt życia rodzinnego skupia się wokół matki a zmiany w strukturze rodziny implikują zmiany w realizacji funkcji rodziny. Problematyka rodzin w aspekcie migracji zagranicznych jest podejmowana stosunkowo rzadko. Zauważa się istnienie rodzin, których członkowie przebywają za granicą, ale nie porusza się ich szczegółowych aspektów. Wyniki dotychczas przeprowadzonych badań wykazują natomiast, że emigracja rodziców wpływa istotnie na sytuację społeczno- wychowawczą dzieci. Każdy przypadek rozłączenia rodziny jest dla dziecka niekorzystny, nawet gdy wyjeżdża tylko jedno z rodziców. Dzieci źle znoszą rozłąkę i choć mają rodziców, czują się sierotami. Nieobecność rodzica powoduje zakłócenia w realizacji podstawowych funkcji rodziny, odbija się na procesie wychowawczym, prowadząc w wielu przypadkach do powstawania w psychice dziecka nieodwracalnych spustoszeń, czego negatywne skutki przejawiać się mogą w późniejszym dorosłym życiu.
Eurosieroctwo społeczne to podstawowy problem społeczny, wokół którego powinny koncentrować się główne działania opiekuńcze rodziny. Jest ono zjawiskiem złożonym i wieloaspektowym, przy czym wiedza na jego temat jest nadal niewielka, zwłaszcza w zakresie możliwości podejmowanych działań kompensacyjnych i profilaktyki.
W literaturze przedmiotu podkreśla się, że eurosieroctwo utrudnia także realizację niektórych zadań, takich jak: nauczenie społecznych form życia (prywatnych i osobistych), samodzielnego nawiązywania i utrzymywania stabilnych stosunków interpersonalnych oraz zaspokojenie ich potrzeb psychicznych.
Uwzględniając osoby nieobecne można wyszczególnić rodziny migracyjne:
1.z powodu wyjazdu ojców za granicę,
2.z powodu wyjazdu matek za granicę,
3.z powodu wyjazdu obojga rodziców.
Mając na uwadze czas nieobecności można wymienić:
1.okresowe rodziny migracyjne, w których rodzice migrują na krótkie okresy,
2.długotrwałe rodziny migracyjne, w których rodzice przebywają za granicą od jednego roku do kilkunastu lat.
Oddzielną kategorię tworzą rodziny rozłączone z powodu wyjazdu obojga rodziców. Można wyróżnić następujące typy takich rodzin:
1.oboje rodzice razem przebywają za granicą w tym samym czasie i miejscu,
2.oboje rodzice przebywają za granicą w tym samym czasie, ale w różnych miejscach,
3.jeden małżonek długotrwale przebywa za granicą, a drugi dojeżdża wahadłowo,
4.jeden małżonek pracuje za granicą przez określony czas, wraca i wyjeżdża drugi.
Rodzina stanowi grupę o specyficznej sile oddziaływania. Tu dziecko zdobywa pierwsze doświadczenia z dziedziny współżycia społecznego, będące podwaliną jego rozwoju społecznego. Stąd jakość tej podstawowej komórki społecznej ma fundamentalne znaczenie zarówno dla tworzących ją jednostek, jak i dla całego społeczeństwa. Dziecku dla prawidłowego rozwoju potrzebne są nie tylko odpowiednie warunki bytowe, ale przede wszystkim czynna, życzliwa obecność obojga rodziców. Każde z nich wnosi bowiem do procesu wychowawczego właściwe sobie elementy. Na ich przykładzie dziecko uczy się co to znaczy żyć razem, zależeć od siebie, być blisko. Gdy żyje tylko z jednym z rodziców uczy się samodzielności, ale nie uczy się relacji partnerskiej, uczy się radzić sobie samemu, ale też jest nadmiernie obciążone odpowiedzialnością nieadekwatną do jego wieku. Rozłąka może być przyczyną depresji, braku poczucia bezpieczeństwa, zaburzeń zachowania, które z czasem się pogłębiają. Sytuacja wychowawcza omawianej kategorii rodzin uzależniona jest od wielu czynników. Są to: nieobecność rodzica (ojca, matki, obojga rodziców), czas trwania migracji, rodzaj migracji (stały, okresowy). Biorąc pod uwagę nieobecność ojca warto odnieść się do teorii psychologicznych, które kładą szczególny nacisk na rolę ojca w procesie kształtowania osobowości dziecka. „(...) rola ojca w wychowaniu jest gwarantem właściwego rozwoju psychospołecznego dziecka. Jest to rola wręcz niemożliwa do zastąpienia przez kobiety, a w poglądach niektórych autorów jest ona ważniejsza niż rola matki”.
Matka, chcąc kompensować nieobecność ojca, skupia się zbyt kurczowo na dzieciach, ogranicza ich aktywność. Prowadzi to do niekorzystnych efektów w procesie socjalizacji dziecka, takich jak opóźnienia, a nawet zaburzenia w osiąganiu dojrzałości społecznej i emocjonalnej.
W sytuacji, kiedy poza granicami kraju przebywa obydwoje rodziców warunki opiekuńczo-wychowawcze jeszcze bardziej się pogarszają. Choć dzieci najczęściej mają zapewnioną opiekę kogoś dorosłego, to zdarza się, że są pozostawione z osobami, które nie sprawują jej korzystnie: starsze rodzeństwo, dziadkowie w starszym wieku, opłacani opiekunowie.
Czas pobytu rodziców za granicą jest kolejnym czynnikiem różnicującym sytuację rodzin. Wraz z wydłużającą się rozłąką rośnie liczba rodzin niezadowolonych z sytuacji życiowej; następuje osłabienie więzi małżeńskich i rodzinnych. Wielomiesięczna nieobecność powoduje wiele trudności i problemów, zarówno natury psychicznej, jak i moralnej, kończących się niejednokrotnie rozpadem małżeństwa. Istotny wpływ na sytuację rodzin rozłączonych ma także rodzaj migracji. Wyjazdy, zarówno okresowe, jak i stałe, przez swoją specyfikę wyznaczają sposób utrzymania kontaktu w rodzinie – pośredniego lub bezpośredniego, który jest jednym z nieodzownych elementów utrzymania rodziny jako wspólnoty. Jeśli rodzice migrują okresowo, rodziny utrzymują częstszy kontakt bezpośredni, co przyczynia się do akceptacji rytmu życia podzielonego na etapy migracji i powrotu. Jeśli natomiast wahadłowo wyjeżdżają oboje rodzice sytuacja rodzinna jest niestabilna, zaburzona zmianami wynikającymi z naprzemiennej nieobecności matek bądź ojców. Rodzice, rozłączający się przez emigrację, często nie zdają sobie sprawy z rzeczywistych skutków swych oddziaływań socjalizacyjnych. Realizowany przez nich proces wychowania nie zawsze jest racjonalny, to znaczy podporządkowany jakimś ideałom wychowawczym opartym o pedagogiczną refleksję i wiedzę o współzależności zjawisk. Często nie jest to proces planowy i metodyczny. Konieczne jest, by rodzice dobierali właściwe formy opieki nad dzieckiem, kontrolowali metody swych oddziaływań socjalizacyjnych, a przede wszystkim potwierdzali te oddziaływania własnym przykładem.
Każdy przypadek niepełności rodziny powoduje określone, negatywne skutki w procesie wychowawczym, wpływając na dzieci w dwojaki sposób –pośredni i bezpośredni. Wpływ bezpośredni związany jest z nieobecnością jednego z rodziców, co powoduje brak pewnych wzorców osobowych, jak i wzorców zachowań. Dzieci wywodzące się z rodzin rozłączonych, częściej niż inne będą realizować swe role w sposób niepełnowartościowy, będą posiadały gorszą orientację w rolach społecznych.Wpływ pośredni to taki, gdzie niepełność rodziny oddziałuje na obecnego rodzica. Kształtuje to określone postawy i zachowania, co z kolei wywiera wpływ na dziecko. Bez wątpienia brak rodziców, czy też choćby jednego z nich ma wpływ na funkcjonowanie młodych ludzi nie tylko w środowisku rodzinnym.
Skala samotności współcześnie niepokojąca wzrasta. Jako problem o charakterze społecznym ma liczne źródła, tkwiące zarówno w samym człowieku jak i w otaczającym go świecie. Problematyką tą zajmują się przedstawiciele takich nauk jak: pedagogika, psychologia, teologia, filozofia. W literaturze przedmiotu wskazuje się na liczne źródła samotności człowieka jak: rodzina (a w niej przede wszystkim czynniki utrudniające życie rodzinne, konflikt pokoleń, stosunki z innymi członkami rodziny), szkoła i środowisko rówieśnicze (szkoła jako instytucja, nauczyciel, przemoc i agresja w szkole, inność); uzależnienia cywilizacyjne (choroby, mas media, uzależnienia); edukacja (wartości).
Dokonując rozróżnienia sieroctwa na: sieroctwo naturalne pełne i półsieroctwo, emocjonalne (duchowe), społeczne, migracyjne (eurosieroty), decyzyjne (decyzja rodziców, sądu), jako stan ducha, sieroctwo utajnione (dzieci ulicy) oraz wynikające z braku identyfikacji z własną płcią wskazujemy tym samym na rodzaj samotności, która ich dotyka, z którą w mniej lub bardziej udany sposób walczą. Jeżeli czynią to bez wsparcia innych ten stan jeszcze bardziej się pogłębia i prowadzić może do ucieczki od świata, który nie pozwala na godną egzystencję, na zaspokajanie własnych potrzeb (zarówno w sensie psychicznym jak i fizycznym).
Samotność jest jednym z najbardziej przykrych stanów, jakich doświadcza człowiek. Najbardziej dotkliwie odczuwają ten stan dzieci, ich zależność od osób dorosłych jest tak duża, że pozostawione same sobie chorują zarówno duchowo jak i fizycznie.
Młody człowiek zagubiony w gąszczu bodźców atakujących go z różnych stron i z różną siłą często nie radzi sobie z odnalezieniem własnego miejsca w świecie, w najbliższym środowisku życia, staje się podatny na liczne propozycje, za którymi podąża wymóg rezygnacji z własnej tożsamości, wtopienie się w grupę, która daje poczucie wartości, bezpieczeństwa i miłości, ale zmusza do bezwzględnego posłuszeństwa i rezygnacji z własnych pragnień, a przede wszystkim woli. W. Kruczyński określa samotność jako wirus, który otrzymujemy od matki lub od ojca ,który tkwi w człowieku i przy sprzyjających warunkach uaktywnia się. Od matki możemy otrzymać następujące wirusy samotności: wycofania, nieufności, zależności, chwiejności, uwiązania, zakochania w sobie, uległości; od ojca: lojalności, zdyscyplinowania.
W szczególny sposób odczuwają samotnośćeurosieroty. Jakkolwiek dziecko odczuwa samotność także wzrastając w rodzinie – mimo bliskości rodziców i innych członków rodziny – to jednak skazanie go na „sztuczne warunki” egzystencji, jakie tworzą przede wszystkim instytucjonalne formy kompensacji eurosieroctwa , wzmacnia poczucie odrzucenia i odczuwania samotności zarówno w sferze fizycznej, psychicznej jak i moralnej. Można także mówić o różnych poziomach i jakości odczuwanej samotności przez dziecko.
Procesy globalizacji i rodzimej transformacji systemowej (ekonomicznej, politycznej i społecznej, w sferze kultury, edukacji) zdaniem J. Izdebskiej wywołują zmiany, jakie zachodzą we współczesnej rodzinie, zarówno o charakterze pozytywnym, jak też destruktywnym. Ujawniają się niepokojące zjawiska zagrażające rodzinie, jej wewnętrznej strukturze i funkcjonowaniu, jak: bezrobocie, bezdomność, bieda, dezorganizacja, dezintegracja w sferze emocjonalnej, rozłąka związana z migracją, zjawiska patologii społecznej, mediatyzacja życia rodzinnego, niewydolność wychowawcza, nieporadność, uzależnienia.. Zjawiska te zagrażają i uniemożliwiają realizację podstawowych funkcji rodziny, zwłaszcza ekonomicznej, opiekuńczej, wychowawczej, emocjonalnej, kulturalnej, rekreacyjnej. Rodzina staje się środowiskiem dysfunkcyjnym, nie wywiązuje się z zadań, jakie ma do spełnienia wobec własnych dzieci, nie zapewnia im podstawowych warunków do życia, rozwoju, edukacji, Kumulacja występujących w rodzinie zjawisk o charakterze destruktywnym, patologicznym powoduje, niezwykle trudną sytuację życiową dziecka, stając się nierzadko przyczyną jego osamotnienia.
Dezorganizacja strukturalna rodziny spowodowana emigrają zarobkową rodzica, długotrwałą nieobecnością (rozłąką) rodzi odmienne niż w rodzinach pełnych, warunki życia dziecka. Dzieci z takich rodzin czują się „gorsze” w grupie rówieśniczej, przeżywają poczucie wstydu, żalu, zazdrości. Są to bardzo silne, traumatyzujące doznania i zmieniające charakter relacji między dzieckiem a bliskimi mu osobami, także kolegami, sąsiadami, znajomymi. Więź emocjonalna między dzieckiem a rodzicem ulega ciągłemu osłabieniu lub zerwaniu, a dla prawidłowego rozwoju dziecka bardzo ważne są systematyczne relacje z obojgiem rodziców.
Niepokojącym zjawiskiem prowadzącym do osamotnienia dziecka jest postępująca dezintegracja rodziny w zakresie np. wspólnego bycia ze sobą w czasie wolnym. Dzieciństwo dla wielu współczesnych dzieci przestaje być bezpieczne, szczęśliwe, a staje się bolesne, krzywdzące, osamotnione.
Szkoła i rodzina to dwie podstawowe instytucje wychowujące dziecko. Mają one bardzo duży wpływ na kształtowanie się jego charakteru i osobowość. Ważne zadanie spełnia wychowawca klasy, do którego obowiązków należy poznawanie osobowości uczniów, ich zdolności, zainteresowań, poznawanie warunków życia ucznia i ich stanu zdrowia. Jak już wspomniałem ważną rolę w życiu dziecka – ucznia odgrywa wychowawca klasy, który często staje się autorytetem zwłaszcza dla młodszych dzieci. Stosunki interpersonalne panujące w klasie szkolnej zależą w dużej mierze od nauczyciela, a klimat emocjonalny w szkole jest jednym z zasadniczych warunków prawidłowego przebiegu procesu wychowania i nauczania. Nauczyciel wychowawca powinien dostrzegać zmiany w zachowaniu ucznia, w jego wyglądzie. Dobrze, jeśli nauczyciel interesuje się sytuacją życiową dziecka. Eurosieroty często bowiem odtrącone przez szkołę i dom rodzinny, czują się mniej wartościowe, dlatego też często przyjmują postawy zbuntowane, naganne, przestępcze. Należałoby więc w miarę szybko zająć się tymi dziećmi, poznać je wnikliwiej, pomóc w rozwiązaniu trudnych problemów oraz uruchomić motywację we właściwym kierunku. Bez wyrazów empatii między nauczycielem (wychowawcą) a dzieckiem trudno jest też mówić o prawidłowym rozwoju psychicznym, a tym samym o prawidłowym rozwoju wychowanków. Nauczyciele mogą być bardzo pomocni, jeśli zauważą samotne dziecko, które zazwyczaj nie zwraca uwagi otoczenia, jest skłonne ukrywać odczuwaną izolację społeczną.

Bibliografia

1.Adamski F., Rodzina - wymiar społeczno-kulturowy. Kraków 2002
2.Adamski F., Edukacja, rodzina, kultura. Studia z pedagogiki społecznej, Kraków 1999
3.Badora S., Czeredrecka B., Marzec D., Rodzina i formy jej wspomagania, Kraków 2001
4.Balcerzak-Paradowska B., Rodzina i polityka rodzinna na przełomie wieków. Przemiany, zagrożenia, potrzeba działań, Warszawa 2006
5.Bartnicka D., Doświadczenie jakości życia w rodzinach dysfunkcyjnych,(w :)G. Poraj, J. Rostkowski (red.), Zagrożenia życia rodzinnego, Łódź 2003
6.Biała J., Zagrożenia w wychowaniu dziecka we współczesnej rodzinie polskiej. Kielce 2006
7.Bogusz L., Przyczyny sieroctwa społecznego a szanse reintegracji rodziny. „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze” 2001 nr 7
8.Kaczmarczyk P., Migracje zarobkowe Polaków w dobie przemian Warszawa 2005
9.Kaczmarczyk P., Raport -Współczesne migracje zagraniczne Polaków - skala, struktura i potencjalne skutki dla rynku pracy, Warszawa 2007
10.Kaczmarczyk, P. (red.) Współczesne migracje zagraniczne Polaków. Aspekty lokalne i regionalne. Warszawa 2008
11.Kaczmarczyk P., Migracje zarobkowe Polaków w dobie przemian Warszawa 2005
12.Skreczk A., Emigracja zarobkowa i jej wpływ na wychowanie w rodzinie. (w):G. Olszewska-Baka, L. Pytka, Pomoc rodzinie. Białystok 1999
13.Walczak B., Wychowawcze i edukacyjne konsekwencje „euromigracji” rodziców i opiekunów „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze” 2008 nr 5
14.Walczak B., Szkoła i uczeń wobec migracji poakcesyjnych. Wstępna diagnoza społecznych i pedagogicznych skutków „euro-migracji” rodziców. Warszawa 2008,
15. Warunki mieszkaniowe gospodarstw domowych i rodzin 2002 ,GUS 2003
16.Węgierski Z., Opieka nad dzieckiem osieroconym :teoria i praktyka Toruń 2006