Przemoc i agresja

1. Definicje

przemoc- to „celowe użycie siły fizycznej, zagrażające lub rzeczywiste, przeciwko sobie, komuś innemu lub przeciwko grupie lub społeczności, co powoduje lub jest prawdopodobne, że spowoduje zranienie, fizyczne uszkodzenie, śmierc, ból psychologiczny, zaburzenie rozwoju lub deprywację”- wg.WHO(Światowa Organizacja Zdrowia)

Przemoc dzieli się zatem na trzy kategorie:
przemoc skierowana do siebie samego, czyli autoagresja
przemoc interpersonalna
przemoc grupowa

Przemoc to wywieranie wpływu na proces myślowy, zachowanie lub stan fizyczny osoby bez jej przyzwolenia.
Powszechnie uważa się, że przemocą jest każdy akt godzący w osobistą wolnośc jednostki, zmuszanie jej do zachowań niezgodnych z jej własną wolą (Pospiszyl).
W prakseologii przemoc rozumiana jest jako nacisk fizyczny (siła fizyczna) albo zastosowania bodźców (chemicznych, elektrycznych itp.), które „sprawiają, że podmiot działania jest wtrącony w sytuację przez niego niepożądaną i staje się przedmiotem czyjegoś działania”.

agresja- zamierzone działanie, którego celem jest wyrządzenie komuś lub czemuś szkody, straty lub bólu.
Działanie takie ma zwykle charakter gwałtowny i otwarty.
Termin pochodzi z języka łacińskiego, w którym słowo „agressio” oznacza: „napad”, a słowo „agresor” oznacza: „rozbójnika”.

W literaturze psychologicznej często oddziela się pojęcia aktu przemocy od aktu agresji, zakładając, że „celem agresji jest zaszkodzenie ofierze, podczas gdy celem przemocy jest wywarcie pewnego rodzaju wpływu” na ofiarę, aby zmusić ją do postępowania zgodnie z wolą agresora. (Pospiszyl)

2. Rodzaje i formy przemocy

Przemoc bywa różnie klasyfikowana:
z perspektywy jej skutków (np. fizyczna, psychiczna)
intencji sprawcy (intencjonalna i nieintencjonalna)
przemoc jako cel sam w sobie
przemoc uzasadnioną- odwet (jako narzędzie manipulacji i instrument zmiany zachowań)
przemoc ślepą- przypadkową
bez intencji (styl bycia, chamstwo).

Tradycyjnie przemoc dzieli się na fizyczną (w tym seksualną) i psychiczną. Wśród form przemocy fizycznej najczęściej wyróżnia się: bicie, kopanie, uderzanie głową o ścianę, duszenie, atak z bronią w ręku (Nowakowska).

Zgodnie z koncepcją IPZ (Instytut Psychologii Zdrowia) przemoc wobec osób badanych dzieli się na:
-cięższą przemoc fizyczną (np. bicie, kopanie, szarpanie za włosy, rzucanie przedmiotami w osobę)
-lżejszą przemoc fizyczną (np. popychanie, szarpanie, niszczenie przedmiotów)
-straszenie przemocą (groźby)
-przemoc seksualną (próby odbycia stosunku przy użyciu siły, wbrew woli).

Ze względu na stosowane przez sprawców taktyki dzieli się je na (klasyfikacja P.R.Salber i E.Taliaferro):
-przemoc werbalną
-przemoc emocjonalną
-wykorzystywanie dzieci
-izolację
-korzystanie z „męskich przywilejów”
-przemoc ekonomiczną
-groźby lub przemoc fizyczną wobec dzieci lub ulubionych zwierząt domowych albo niszczenie własności materialnych
-groźby zastosowania przemocy fizycznej
-przemoc fizyczną

Przemoc domowa

W literaturze naukowej można spotkac wiele różnych klasyfikacji przemocy domowej. Z perspektywy personalnej przemoc w rodzinie dzieli się na: przemoc wobec małżonka, dziecka, rodzeństwa, rodziców, zaniedbywanie i przemoc wobec osób w podeszłym wieku (Browne, Herbert).

H.D. Sasal podzieliła przemoc domową na dwie grupy:
-przemoc wobec dzieci: fizyczna, emocjonalna, zaniedbywanie, wykorzystywanie seksualne;
-przemoc wobec współmałżonka i innych osób dorosłych.

Zaś A. Lipowska-Teutsch sklasyfikowała przemoc domową na: przemoc fizyczną, emocjonalną, ekonomiczną, izolowanie, groźby, zastraszanie, manipulowanie dziećmi, wykorzystywanie i nadużycie przywilejów.

Podstawowe formy przemocy domowej to:

Fizyczna-najbardziej widoczna i najtrudniejsza do ukrycia; bardzo szeroki wachlarz zachowań sprawcy-od szturchania, popychania, ciągnięcia za włosy, uszy, aż do zachowań powodujących ostre urazy fizyczne, wymagające opieki medycznej czy wręcz hospitalizacji.

Psychiczna (emocjonalna)- najtrudniejsza do udowodnienia, często zaczyna się niepostrzeżenie, początkowo ignorowana jest nawet przez osoby, które jej doznały. Zaczyna się często od ignorowania czyichś potrzeb, krytykowania poglądów, wyglądu, zazdrości, ograniczania kontaktów z bliskimi, a kończy na groźbach, oczernianiu, oskarżaniu, poniżaniu, wyśmiewaniu, upokarzaniu, szantażowaniu.

Materialna (ekonomiczna)- uniemożliwianie podjęcia pracy, odbieranie zarobionych pieniędzy, niszczenie własności, uniemożliwianie dostępu do wspólnych środków finansowych i dóbr materialnych. Z przemocą materialną mamy często do czynienia wówczas, gdy np. pracujący mąż uważa, że zarobione przez niego pieniądze są jego własnością, a nie pracująca zawodowo, wychowująca dzieci żona nie ma do nich prawa.

Seksualna- przedmiotowe traktowanie drugiej osoby w celu zaspokojenia własnych potrzeb seksualnych. Zmuszanie do nieakceptowanych przez drugą osobę praktyk i zachowań seksualnych. O tego rodzaju przemocy można mówic nie tylko w przypadku gwałtu czy zmuszania do innych czynności seksualnych, ale także np. w sytuacji zmuszania do oglądania pornografii.

Zaniedbanie- tę formę przemocy stosują najczęściej osoby dorosłe wobec dzieci. Jest to niezaspokojenie ich podstawowych potrzeb emocjonalnych i fizycznych. O zaniedbaniu można mówic w przypadku odrzucenia emocjonalnego dziecka, braku zainteresowania jego rozwojem, sytuacją życiową, problemami, a także stanem zdrowia i higieną. Zaniedbanie to także niezaspokajanie potrzeb żywieniowych i związanych z ubiorem.

Poszczególne formy przemocy najczęściej występują w połączeniu z innymi. Osoby, które są krzywdzone fizycznie czy wykorzystywane seksualnie, czują się jednocześnie upokorzone, upodlone, odarte z godności.

Rodzaje przemocy:

Zjawisko przemocy w rodzinie często opisuje się także w dwóch innych kategoriach nazywanych przemocą gorącą i chłodną.

Przemoc gorąca to gwałtowny wybuch tłumionych uczuć złości, frustracji, wściekłości, powodujący agresywne zachowania. Często przyczyny tych trudnych uczuć sprawcy tkwią zupełnie gdzie indziej, np. powodują je konflikty w pracy. Sprawca nie mogąc sobie z nimi poradzić, odreagowuje je na członkach rodziny. Wie, że może sobie na takie zachowanie pozwolić.
Przy stosowaniu tego rodzaju przemocy towarzyszy sprawcy duże poczucie bezkarności oraz przekonanie o bezbronności i bezradności ofiary.

Przemoc chłodna, w przeciwieństwie do poprzedniej, nie przejawia się występowaniem tak gwałtownych emocji i agresywnych zachowań. Wydaje się, że sprawca jest spokojniejszy bądź bardziej się kontroluje.
Przemoc chłodna przyjmuje nieraz postac bardzo rygorystycznego stylu wychowania czy też autorytarnego traktowania dorosłych członków rodziny. Sprawca jest przekonany o słuszności swoich czynów, zawsze znajdzie dla nich usprawiedliwienie: „gdybym ich nie bił, to nie wyrosłyby na porządnych ludzi” itp.

3. Cykl przemocy

Specjaliści zajmujący się zjawiskiem przemocy domowej zauważyli, a potwierdziły to osoby jej doznające, iż przemoc w rodzinie najczęściej nie jest jednorazowym zdarzeniem. Jeśli raz doszło do takiej sytuacji, gdy ktoś przekroczył tę granicę w kontaktach z bliską osobą, to z dużym prawdopodobieństwem powtórzy to po raz kolejny.
Zaobserwowano ponadto, że przemoc powtarza się w dośc charakterystycznym schemacie. Zjawisko to zostało nazwane „cyklem przemocy” i opisane przez Lenore Walter.
Rozróżnia się następujące fazy w cyklu przemocy:
-faza narastania napięcia
-faza ostrej przemocy
-faza miodowego miesiąca

Faza narastania napięcia
Osoby doznające przemocy określają tę fazę mianem ciszy przed burzą. Cechuje się zwykle wyczuwalnym wzrostem napięcia, narastającą falą sytuacji konfliktowych. Przyczyny bywają różne, nawet irracjonalne, zewnętrzne, błahostkowe, a nawet chorobowe (np. zaburzenia emocjonalne).
Faza ostrej przemocy, faza wybuchu
Wzbierające napięcie eksploduje. Łączy się z ostrym wybuchem agresji. Sprawca przemocy traci często zdolność kontrolowania swoich zachowań (może nawet nie pamiętać tego, co zrobił)
Faza miodowego miesiąca, faza skruchy
Chęc zadośćuczynienia, zapobieżenia konsekwencjom. Jest fazą okazywania miłości i zadośćuczynienia. Sprawca jakby na nowo uwodzi swoją ofiarę.

Z czasem faza ostatnia skraca się, a sprawca wchodzi w stan iluzji, obwiniając ofiarę za swoje czyny. Ofiara natomiast coraz częściej zaczyna odczuwać urojone poczucie winy, wykorzystuje irracjonalne prawdy do trwania w środowisku przemocy, a nie do obrony czy wyzwolenia z niego.

4. Przyczyny przemocy

Na pojawienie się przemocy wpływa wiele czynników. Należy jednak pamiętać, że jedynie zwiększają one prawdopodobieństwo wystąpienia przemocy i nie stwierdzono, aby między nimi i omawianym zjawiskiem istniała zależność przyczynowo-skutkowa.

Normy społeczne i kulturowe
Dziedziczenie wzorca przemocy
Uzależnienie i nadużywanie alkoholu
Środowisko społeczne

Nie ma jednej przyczyny przemocy w rodzinie. Dochodzi do niej w wyniku złożonych interakcji pomiędzy czynnikami społecznymi, kulturowymi i psychologicznymi.

5. Profil ofiary przemocy

W portrecie psychologicznym ofiar przemocy domowej wymienia się najczęściej: niskie poczucie własnej wartości, bierne sposoby zaradcze, dużą zależność od ludzi, poczucie winy, izolację społeczną, podporządkowanie się, poczucie lojalności, zniekształcenie w widzeniu ludzi, świata, życia, nadużywanie leków i innych środków psychoaktywnych, choroby związane ze stresem, gniew, złośc, niepokój, natręctwa, słaby kontakt z uczuciami, myślenie magiczno-życzeniowe, brak poczucia rzeczywistości, wzmożoną pamięc urazowych sytuacji, nadpobudliwość fizjologiczną, zachowania agresywne, zachowania samobójcze, problemy w relacjach z ludźmi.
Ofiarę przemocy charakteryzują: niska samoocena, bierne mechanizmy radzenia sobie w sytuacjach stresu i innych sytuacjach społecznych, wysoka zależność od partnerów, niepokój i depresja, izolacja społeczna, podporządkowanie się jako sposób na przetrwanie, ambiwalentne poczucie lojalności, zniekształcone atrybucje, skłonność do przebaczania i zapominania oraz irracjonalnej interpretacji, nadużywanie środków psychoaktywnych, choroby związane ze stresem.
Ofiary przemocy nie uświadamiają sobie mechanizmów przemocy, które to powodują, że osoby krzywdzone trwają w takim związku, nie mają siły na zmianę swojej sytuacji, tracą szacunek do siebie, obwiniają się, popadają w depresję.
Do mechanizmów przemocy, oprócz cyklu przemocy zaliczamy:
-syndrom wyuczonej bezradności
-zjawisko „prania mózgu”
-zespół stresu pourazowego PTSD
-proces wiktymizacji
-syndrom sztokholmski
-mechanizm „psychologicznej pułapki”.

6. Skutki przemocy

Zespół zaburzeń stresu pourazowego ( Post Traumatic Stres Disorder- PTSD)

W sensie ogólnym PTSD jest określany jako zespół objawów polegających na uporczywym odtwarzaniu traumatycznych doświadczeń, unikaniu bodźców związanych z traumą i ogólnym odrętwieniu emocjonalnym oraz pobudzeniu. Wśród symptomów szczególnie charakterystyczne są tzw. natrętne przypomnienia i ponowne przeżywanie traumatycznych doświadczeń (flashback) przez ofiary przemocy domowej. U dzieci podstawowe trzy grupy objawów PTSD wyrażają się najczęściej przez:
-wtargnięcia-intruzyjne wspomnienia, traumatyczne sny, zabawy zawierające aspekty traumatycznych wydarzeń
-unikanie-zmniejszona reaktywnośc i zainteresowanie otoczeniem, zmniejszone zaangażowanie w ulubione dotychczas czynności, emocjonalne odcięcie od kolegów i rodziców, obniżona tolerancja na bodźce i unikanie intensywnych emocji
-pobudzenie- utrzymujący się stan pogotowia emocjonalnego, nerwowość, drażliwość, nagłe reakcje przestrachu, napady paniki, zaburzenia snu, trudności w koncentracji uwagi, przestrach w sytuacjach przypominających traumę.

Zespół stresu pourazowego współwystępuje z innymi, wymienionymi wcześniej zaburzeniami (depresje, lęki, alkoholizm), może też znacząco wpływać na więzi społeczne, wywiera również niekorzystny wpływ na stan zdrowia jednostki.

Zespół Silvermana (zespół dziecka maltretowanego)

Zespół dziecka maltretowanego - jest to zespół obrażeń fizycznych powstałych u dziecka w wyniku zamierzonego lub niezamierzonego działania osoby dorosłej. Może być spowodowany biciem, szarpaniem, katowaniem z użyciem wymyślnych narzędzi i przedmiotów oraz stosowaniem agresji symbolicznej tj. ograniczenie ruchów (krępowanie) i swobody dziecka, wyrzucanie z domu (odmrożenia), pozbawienie żywności.
Najczęstsze objawy:
-siniaki, ślady uderzeń (paskiem, kablem) na twarzy, klatce piersiowej, plecach, pośladkach, nogach
-ślady oparzeń (od papierosa, pogrzebacza, żelazka, nocnika)
-rany twarzy, głowy (wyszarpane włosy)
-rany w różnych fazach gojenia
-powtarzające się złamania, zwichnięcia
-niedożywienie, opuchlizna

Bibliografia:
1. „Przemoc w rodzinie” -K. Michalska, D. Jaszczak-Kuźmińska; W-wa 2007
2. „Encyklopedia pedagogiczna XXI w.”-tom IV; red. U. Śmietana;
3. „Przemoc- uraz psychiczny i powrót do równowagi” –J.Lewis Herman; Gdańsk 2002