Osobowość i zaburzenia osobowości

I. Osobowość i zaburzenia osobowości
W literaturze pedagogicznej i psychologicznej istnieje wiele definicji osobowości.
Termin ten używany w różnych znaczeniach, najczęściej oznacza „zespół stałych właściwości i procesów psychofizycznych, odróżniających daną jednostkę od innych, wpływający na organizację jej zachowania, a więc na stałośc w nabywaniu i porządkowaniu doświadczeń, wiadomości i sprawności, w reagowaniu emocjonalnym, w stosunkach z innymi ludźmi oraz na stałośc w wyborze celów i wartości. Powstanie tych stałych mechanizmów zachowania się jednostki jest efektem rozwoju osobowości, w którym szczególnie ważną rolę grają pierwsze lata życia; nabyte wówczas przez dziecko wzory zachowania wywierają trudny do przezwyciężenia wpływ na całe jego życie”.
Szczególne zainteresowanie problemem osobowości przejawiali przedstawiciele pedagogiki kultury, m in. B. Nawroczyński i S.Hessen. Według Nawroczyńskiego osobowość to „harmonijna, a zarazem indywidualna struktura duchowa jednostki ludzkiej. Ona to jest najwyższą i najpełniejszą ze wszystkich idealnych struktur”. Według Hessena osobowość człowieka jest dziełem jego samowychowania, które polega na stawianiu sobie ponadosobowych celów i twórczym do nich dążeniu. Ten wysiłek staje się „tworzeniem osobowości” i kształtowaniem charakteru.
Reasumując- osobowość to zespół trwałych wzorców myślenia, odczuwania i zachowania, charakteryzujący indywidualny styl życia i sposób adaptacji jednostki.
Zaburzenia osobowości i zachowania to natomiast rozmaite rodzaje funkcjonowania, mające jakość choroby. Zaburzenia osobowości są głęboko zakorzenionymi i utrwalonymi wzorcami zachowania, mającymi charakter sztywnych, nie dostosowanych do sytuacji reakcji na rozmaite okoliczności, zarówno zachodzące w życiu wewnętrznym, psychicznym jednostki, jak i w interakcjach społecznych. Reakcje te skrajnie różnią się od tego, jak przeciętna jednostka spostrzega, myśli, czuje, a w szczególności wchodzi w związki międzyludzkie. Zaburzenia osobowości uważa się za jedną z przyczyn powstawania innych chorób : nerwic, psychoz, uzależnień, itp.
Wiele form i odmian osobowości, wymienianych w różnych systemach klasyfikacyjnych jako „typy osobowości”, nie ma wymiaru chorobowego ani nie jest podłożem powstawania zaburzeń zdrowia. Nasilenie lub deficyty w zakresie poszczególnych cech mogą nieco utrudniać funkcjonowanie jednostki (np. skrajna ekstrawersja lub introwersja), ale nie powodują znaczniejszych zakłóceń, wymagających leczenia.
Zaburzenia osobowości, rozumiane jako zaburzenia funkcjonowania jednostki w jej środowisku społecznym, mogą wynikać przede wszystkim z uszkodzenia somatycznego, organicznego. W przypadku stwierdzenia uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego - używa się terminu „charakteropatia”, dla odróżnienia od zaburzeń uwarunkowanych psychospołecznie, tzw. psychopatii.

II. Klasyfikacja zaburzeń osobowości
Do najbardziej popularnych klasyfikacji zaburzeń osobowości, należą te, które prezentowane są w aktualnie obowiązujących podręcznikach diagnostycznych: ICD-10 (International Classification of Diseases)- Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych i DSM-IV (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders)- system diagnozy Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego.

Według klasyfikacji ICD-10 specyficzne zaburzenia osobowości są ciężkimi zaburzeniami struktury charakteru i sposobu zachowania się osoby, które obejmują zazwyczaj kilka wymiarów osobowości i związane są z dostrzegalnymi zaburzeniami funkcjonowania psychospołecznego. Mają one początek w okresie późnego dzieciństwa lub w wieku młodzieńczym i trwają nadal w wieku dojrzałym. Zostały podzielone według zbiorów cech, odpowiadających najbardziej wyrazistym wzorcom zachowań (Jakubik, 1998).
Do kategorii swoistych zaburzeń osobowości w ICD-10 (1994) zalicza się te zespoły kliniczne, które spełniają poniższe kryteria akcentujące:
-wyraźnie zaburzone postawy i zachowania, mające wyraz w wielu sferach psychicznych i interakcjach z innymi ludźmi;
-długi czas trwania nieprawidłowych zachowań;
-wzorzec zaburzonego zachowania jest całościowy i niedostosowany do sytuacji indywidualnych jak i społecznych;
-trudności te mają początek w okresie dzieciństwa lub młodzieńczym i trwają nadal w wieku dojrzałym;
-zaburzenia prowadzą do poczucia dyskomfortu i cierpienia;
-zaburzenia mogą współwystępować z wyraźnymi trudnościami w sferze zawodowej i społecznej.

Analizując obraz kliniczny, swoiste zaburzenia osobowości można podzielić na następujące postaci, do rozpoznania których wymagana jest obecność co najmniej trzech cech przedstawionych w opisie klinicznym (ICD-10, 1994):

*osobowość paranoiczna - charakteryzująca się:
-nadmierną wrażliwością na niepowodzenia i brak akceptacji;
-tendencją do długotrwałego przeżywania przykrości;
-podejrzliwością i skłonnością do postrzegania rzeczywistości poprzez błędną interpretację obojętnych działań otoczenia, jako wrogich;
-niewspółmiernym do potrzeb, natarczywym i sztywnym poczuciem własnych praw;
-nawracającymi podejrzeniami dotyczącymi wierności seksualnej współmałżonka, lub partnera;
-nadmiernym poczuciem własnej wartości i postawą ksobną;
-pochłonięciem nie potwierdzonymi "spiskowymi" wyjaśnieniami wydarzeń, dotyczącymi zarówno własnej osoby, jak i całego świata;

*osobowość schizoidalna - charakteryzująca się:
-unikaniem bliższych kontaktów emocjonalnych i społecznych, połączonym z wyraźną tendencją do stronienia od ludzi;
-brakiem empatii;
-ograniczoną zdolnością do wyrażania uczuć i odczuwania przyjemności;
-rezerwą i dystansem w stosunku do otoczenia, oraz małą wrażliwością na obowiązujące normy i konwencje społeczne;
-skłonnością do fantazjowania, introspekcji i ucieczki w świat własnych przeżyć wewnętrznych;
-lękowym reagowaniem w relacjach z innymi ludźmi;

*osobowość dyssocjalna - charakteryzująca się:
-bezwzględnym nieliczeniem się z uczuciami innych ludzi;
-brakiem odpowiedzialności i lekceważeniem norm, reguł i zobowiązań społecznych;
-brakiem umiejętności utrzymywania trwałych związków w innymi, przy jednoczesnym braku trudności w ich nawiązywaniu;
-bardzo niską tolerancją na frustracje i niskim progiem wyzwalania agresji i zachowań gwałtownych;
-niezdolnością przeżywania poczucia winy i wyciągania doświadczeń z poniesionych porażek i kar;
-skłonnością do obwiniania innych i racjonalizacji zachowań, będących źródłem konfliktów z otoczeniem;

*osobowość chwiejna emocjonalnie - z podziałem na typy:
-impulsywny - charakteryzujący się:
--niestabilnością emocjonalną;
--nadmierną drażliwością;
--skłonnością do wybuchów złości lub rozpaczy;
--zachowaniami gwałtownymi, przy braku przewidywania ich konsekwencji;
-borderline (z pogranicza) - charakteryzujący się:
--niezdolnością do kontrolowania zachowań emocjonalnych;
--skłonnością do działań gwałtownych;
--niezrównoważeniem emocjonalnym;
--wchodzeniem w intensywne, ale nietrwałe związki z ludźmi;
--zachowaniami autodestrukcyjnymi - impulsywnymi;
--stałym poczuciem pustki wewnętrznej;
--zaburzeniem obrazu własnego "ja" i poczucia tożsamości;
--pozornie dobrym przystosowaniem społecznym;

*osobowość histrioniczna - charakteryzująca się:
-przesadnym wyrazem emocjonalnym i teatralnością zachowań;
-łatwością ulegania wpływowi innych osób;
-płytką i chwiejną uczuciowością;
-stałym poszukiwaniem uznania, podziwu, koncentracji uwagi na sobie;
-niestosowną postawą uwodzicielską;
-nadmierną koncentracją na atrakcyjności fizycznej;

*osobowość anankastyczna - charakteryzująca się:
-nadmiarem wątpliwości i ostrożnością;
-pochłonięciem przez szczegóły, regulaminy, normy postępowania;
-perfekcjonizmem utrudniającym realizację zadań;
-nadmierną sumiennością i zaniedbaniem związków międzyludzkich;
-pedanterią i uległością wobec konwencji społecznych;
-sztywnością i uporem;
-pojawianiem się natarczywych myśli lub impulsów;

*osobowość lękliwa (unikająca) - charakteryzująca się:
-wszechogarniającym uczuciem napięcia i niepokoju;
-poczuciem niepewności, nieśmiałości, nieprzystosowania i małej wartości;
-nadmierną koncentracją na byciu krytykowanym w sytuacjach społecznych;
-niechęcią do wchodzenia w bliższe związki z ludźmi;
-ograniczony styl życia z powodu potrzeby zapewnienia sobie poczucia bezpieczeństwa;
-unikanie kontaktów społecznych i zawodowych z powodu obawy przed krytyką;

*osobowość zależna - charakteryzująca się:
-zachęcaniem innych na przejęcie odpowiedzialności za własne decyzje;
-podporządkowaniem swoich potrzeb potrzebom innych;
-niechęć do stawiania wymagań osobom, od których jest się zależnym;
-poczucie niewygody i bezradności w sytuacji osamotnienia;
-obawa przed osamotnieniem;
-ograniczona zdolność do podejmowania decyzji samodzielnie.

Ponadto w klasyfikacji ICD-10 (1994) wyróżniono także: inne określone zaburzenia osobowości; zaburzenia osobowości bliżej nieokreślone, oraz zaburzenia osobowości mieszane i inne, a także trwałe zmiany osobowości nie wynikające z uszkodzenia ani choroby mózgu. Do tej ostatniej kategorii zaliczono: ˇ trwałe zmiany osobowości po katastrofach; ˇ trwałe zmiany osobowości po chorobie psychicznej. W klasyfikacji ICD-10 (1994) wyodrębniono ponadto samodzielną podkategorię dotyczącą organicznych zaburzeń osobowości, a więc takich, których podłożem patogennym są różnego rodzaju urazy mózgu. Do rozpoznania tego typu zaburzenia, konieczne jest stwierdzenie co najmniej dwóch spośród następujących cech:
-trwale zmniejszona wytrwałość w zakresie działań celowych, z odroczoną w czasie gratyfikacją;
-chwiejność emocjonalna; nieumotywowane wybuchy silnych emocji;
-ujawnianie potrzeb i popędów bez zważania na następstwa i społeczne zasady;
-podejrzliwość, nastawienia paranoidalne;
-znaczne zmiany tempa i zborności wypowiedzi słownych;
-zmienione zachowania seksualne.

Nieco inaczej ujmuje zjawisko zaburzeń osobowości klasyfikacja DSM-IV (1994). Pozwala ona na wczesne diagnozowanie zaburzeń, dzięki precyzyjnie sformułowanym kryteriom odnoszącym się do nieprawidłowych form zachowań w wieku dziecięcym, które nie poddane leczeniu mogą doprowadzić do nieprawidłowego rozwoju osobowości. Opis tego typu zachowań zawarty został w kategorii zaburzenia zachowania. Według DSM-IV, polegają one na występowaniu powtarzających się i utrzymujących sposobów postępowania, prowadzących do pogwałcenia podstawowych praw innych osób, lub naruszających stosowne dla wieku normy społeczne. Do rozpoznania, konieczne jest stwierdzenie co najmniej trzech z następujących zachowań, w ciągu ostatnich 12 miesięcy, przy czym przynajmniej jedno z nich w ciągu ostatnich 6 miesięcy:
*agresja wobec ludzi i zwierząt:
-dokucza innym, grozi lub tyranizuje;
-często wszczyna bójki;
-używa przedmiotów, które mogą spowodować poważne obrażenia fizyczne innych osób;
-dopuszcza się fizycznego okrucieństwa wobec ludzi;
-dopuszcza się fizycznego okrucieństwa wobec zwierząt;
-dopuszcza się kradzieży przy bezpośrednim kontakcie z ofiarą;
-zmusza kogoś do kontaktów seksualnych
*niszczenie własności:
-umyślnie dokonuje podpaleń z zamiarem spowodowania poważnej szkody;
-umyślnie niszczy cudzą własność;
*oszustwo lub kradzież:
-włamuje się do cudzego domu;
-często kłamie w celu uzyskania korzyści;
-kradnie towary znacznej wartości bez konfrontowania się z ofiarą;
*poważne naruszenia obowiązujących zasad:
-często przebywa w nocy poza domem, mimo zakazu rodziców (przed ukończeniem 13 lat);
-przynajmniej dwukrotnie uciekał na noc z domu rodziców;
-często wagaruje (przed ukończeniem 13 lat);

W klasyfikacji DSM-IV poszczególne typy zaburzeń osobowości pogrupowane zostały w trzech grupach, określonych symbolami literowymi: A, B, C.

W skład grupy A wchodzą:
*osobowość paranoiczna - w zachowaniu dominuje nieufność i podejrzliwość w stosunku do innych osób, motywów ich działań i interpretowanie ich jako wrogich; początek we wczesnej dorosłości i obecność w rozmaitych kontekstach; diagnoza wymaga stwierdzenia co najmniej czterech rodzajów zachowań spośród poniższych:
-nieuzasadnione podejrzenia jednostki, że inni ludzie ją wykorzystują, oszukują, lub szkodzą;
-owładnięcie przez nieuzasadnione wątpliwości dotyczące lojalności przyjaciół lub znajomych;
-niechętnie zwierza się innym, w obawie przed wykorzystaniem informacji przeciwko niej;
-dopatruje się podstępów lub zagrożeń w przyjaznych zachowaniach innych osób;
-żywi trwałe urazy, nie wybacza wyrządzonych jej krzywd, zniewag;
-reaguje złością na postrzegane przez siebie ataki, dotyczące jej charakteru lub reputacji, ze strony innych;
-nieuzasadniona podejrzliwość, dotycząca wierności partnera seksualnego;

*osobowość schizoidalna - dominuje izolowanie się i stronienie od ludzi; ograniczony zakres wyrażania emocji w relacjach interpersonalnych; początek we wczesnej dorosłości i obecność w wielu kontekstach; diagnoza wymaga stwierdzenia co najmniej czterech rodzajów zachowań spośród poniższych:
-nie dąży do bliskich relacji z ludźmi i nie czerpie z nich satysfakcji;
-niemal zawsze wybiera zajęcia wymagające samotnej pracy;
-niewielkie zainteresowanie zdobyciem doświadczeń seksualnych z inną osobą;
-czerpie satysfakcję z realizacji bardzo ograniczonej liczby zajęć;
-bardziej odczuwa brak bliskich przyjaciół, aniżeli bliskich krewnych;
-nie zmienia swoich zachowań pod wpływem krytyki lub pochwał;
-okazuje emocjonalny chłód, izolację, lub spłaszczony afekt;

*osobowość schizotypowa - dominujący wzorzec społecznych i interpersonalnych deficytów, charakteryzujący się poczuciem dyskomfortu i ograniczoną zdolnością do nawiązywania bliskich związków, a także deficytami w sferze kognitywnej i percepcyjnej, oraz ekscentrycznością zachowań; ma początek we wczesnej dorosłości i obecność w wielu kontekstach; diagnoza wymaga stwierdzenia co najmniej pięciu rodzajów zachowań spośród poniższych:
-postawa ksobna;
-osobliwe wierzenia, lub myślenie magiczne, które wpływa na zachowanie i jest sprzeczne z normami kulturowymi;
-niezwykłe doznania, włączając iluzje cielesne;
-dziwaczne myślenie i wyrażanie się;
-podejrzliwość lub postawa paranoidalna;
-nieodpowiedniość lub powściąganie afektu;
-dziwaczne, ekscentryczne zachowanie lub wygląd;
-brak bliskich przyjaciół odczuwa silniej niż brak bliskich krewnych;
-niepohamowany lęk społeczny, którego nie redukuje zażyłość, a który wiąże się z paranoicznymi lękami częściej, niż z negatywnymi sądami na swój temat;

W skład grupy B wchodzą:
*osobowość antysocjalna - dominuje brak poszanowania i tendencja do naruszania praw innych osób, pojawiająca się w wieku 15 lat; diagnoza wymaga stwierdzenia co najmniej trzech rodzajów zachowań spośród poniższych:
-niepowodzenie w dostosowaniu się do norm społecznych i zgodnych z prawem zachowań, co przejawia się poprzez powtarzające się akty, będące podstawą do aresztowania;
-uporczywe kłamstwa, używanie pseudonimów, manipulowanie innymi w celu uzyskania osobistych korzyści, lub przyjemności;
-impulsywność i niepowodzenia w realizacji planów;
-drażliwość i agresywność obserwowalne w powtarzających się bójkach lub fizycznych napaściach;
-lekkomyślne lekceważenie bezpieczeństwa własnego lub innych;
-brak odpowiedzialności obserwowalny w niepowodzeniach w dotrzymaniu obowiązków zawodowych, lub finansowych;
-brak poczucia winy obserwowalny w obojętnym stosunku do pokrzywdzonych, lub w racjonalizacjach własnych czynów;

*osobowość pograniczna (borderline) - dominuje brak stabilności w relacjach interpersonalnych, obrazie własnego "ja", sferze emocjonalnej; gwałtowny początek we wczesnej dorosłości i obecność w wielu kontekstach; diagnoza wymaga stwierdzenia co najmniej pięciu rodzajów zachowań spośród poniższych:
-gwałtowne wysiłki dokonywane w celu uniknięcia prawdziwego, lub wyimaginowanego odrzucenia, opuszczenia;
-wzorzec niestałych i intensywnych relacji interpersonalnych, charakteryzujących się występowaniem na przemian skrajnej idealizacji i dewaluacji;
-zaburzenia tożsamości;
-impulsywność w co najmniej dwóch sferach, mająca szkodliwy charakter (finansowej, seksualnej, nadużywanie substancji psychoaktywnych, nieostrożna jazda samochodem, obżarstwo);
-powtarzające się próby samobójcze, gesty, lub groźby samouszkodzeń;
-niestabilność emocjonalna;
-chroniczne uczucie pustki;
-nieodpowiednie natężenie gniewu, lub trudności w jego kontrolowaniu;
-przemijające, związane ze stresem zachowania paranoiczne, lub symptomy dysocjacyjne;

*osobowość histrioniczna - dominuje nadmierna emocjonalność i poszukiwanie zainteresowania, początek we wczesnej dorosłości i obecność w wielu kontekstach; diagnoza wymaga stwierdzenia co najmniej pięciu rodzajów zachowań spośród poniższych:
-źle czuje się w sytuacjach, w których nie jest w centrum uwagi;
-w interakcjach z ludźmi zachowuje się uwodzicielsko lub prowokująco;
-zmienne i płytkie emocje;
-posługuje się wyglądem fizycznym w celu zwrócenia na siebie uwagi;
-reakcje i zachowania teatralne, skłonność do dramatyzowania;
-sugestywność, łatwo poddaje się wpływom osób lub okoliczności;
-postrzega interakcje za bardziej zażyłe, niż są w rzeczywistości;

*osobowość narcystyczna -dominuje poczucie wspaniałości, potrzeba bycia podziwianym, brak empatii; początek we wczesnej dorosłości i obecność w wielu kontekstach; diagnoza wymaga stwierdzenia co najmniej pięciu rodzajów zachowań spośród poniższych:
-poczucie doniosłości własnej osoby;
-owładnięcie fantazjami nieograniczonych sukcesów, potęgi, błyskotliwości, piękna, lub idealnej miłości;
-przekonanie o byciu nadzwyczajnym i konieczności otaczania się niezwykłymi ludźmi o wysokim statusie;
-żąda ciągłego podziwu;
-wymaga specjalnych względów;
-instrumentalnie traktuje inne osoby;
-brak empatii;
-często zazdrosny o innych, lub przekonany o tym, że inni zazdroszczą jemu;
-aroganckie zachowanie;

W skład grupy C wchodzą:
*osobowość unikowa - dominuje poczucie niedostosowania społecznego i nadwrażliwość na krytykę; początek we wczesnej dorosłości i obecność w wielu kontekstach; diagnoza wymaga stwierdzenia co najmniej czterech rodzajów zachowań spośród poniższych:
-unika zawodów, które wymagają kontaktów interpersonalnych, z powodu obaw przed krytyką, brakiem aprobaty, lub odrzuceniem;
-niechętny w nawiązywaniu kontaktów z ludźmi, jeśli nie jest przekonany o ich sympatii;
-okazuje niechęć wobec kontaktów prywatnych w obawie przed byciem ośmieszonym lub zawstydzonym;
-przekonanie o stałej krytyce i odrzuceniu ze strony otoczenia;
-przekonanie o własnej nieadekwatności;
-postrzega siebie jako osobę gorszą od innych;
-niechętnie podejmuje ryzykowne działania i nie angażuje się w nowe zajęcia w obawie przed zażenowaniem;

*osobowość zależna - dominująca potrzeba pozostawania pod opieką, która prowadzi do zachowań submisyjnych i obawy przed separacją; początek we wczesnej dorosłości i obecność w wielu kontekstach; diagnoza wymaga stwierdzenia co najmniej pięciu rodzajów zachowań spośród poniższych:
-trudności w podejmowaniu codziennych decyzji przy braku porady lub wsparcia ze strony innych osób;
-potrzeba powierzenia odpowiedzialności za wiele sfer własnego życia innej osobie;
-trudności w wyrażaniu krytyki pod adresem innych osób w obawie przed utratą ich wsparcia i akceptacji;
-trudności w samodzielnym inicjowaniu projektów;
-posuwa się do wykonywania zadań, które odczuwa jako nieprzyjemne, po to aby uzyskać wsparcie i troskę innych osób;
-odczuwa dyskomfort w sytuacjach osamotnienia;
-rozpaczliwie poszukuje związków interpersonalnych, jako źródła opieki i wsparcia, gdy zakończy się inny taki związek;
-owładnięty nierealistycznymi obawami dotyczącymi bycia zdanym na samego siebie;

*osobowość obsesyjno-kompulsywna - dominuje owładnięcie perfekcjonizmem, potrzeba podporządkowania się wszelkim normom, kosztem elastyczności, otwartości i efektywności; początek we wczesnej dorosłości i obecność w wielu kontekstach; diagnoza wymaga stwierdzenia co najmniej czterech rodzajów zachowań spośród poniższych:
-owładnięcie przez szczegóły, zasady, porządek, schematy, do tego stopnia, że utracony zostaje główny cel zadania;
-perfekcjonizm utrudniający ukończenie zadania;
-całkowite oddanie wykonywanej pracy, kosztem życia prywatnego, relacji interpersonalnych i przyjemności;
-sztywność i skrupulatność w przestrzeganiu zasad moralnych, etycznych;
-niezdolny do pozbycia się zużytych, lub bezwartościowych przedmiotów, nawet wtedy, gdy nie mają znaczenia emocjonalnego;
-niezdolny do pracy z innymi, dopóki nie podporządkują się całkowicie jego woli i sposobowi wykonywania zadań;
-okazuje surowość i upór.

Pomimo różnic występujących w powyższych klasyfikacjach, można stwierdzić, że są one w znacznym stopniu analogiczne, a ewentualne rozbieżności dotyczą przeważnie określeń terminologicznych poszczególnych zespołów zaburzeń.
Jednak kontrowersje odnoszące się do opisów określonych rodzajów zaburzeń osobowości mają miejsce także w środowiskach badawczych. Jeden z najbardziej znaczących sporów dotyczy uzasadnienia użycia w diagnozie terminu psychopatia.

Zaburzenia osobowości są to istotne kliniczne stany i wzorce zachowania, które mają tendencję do utrzymywania się i są wyrazem charakterystycznego dla danej osoby sposobu odnoszenia się do siebie i innych ludzi. Niektóre z tych stanów ujawniają się w przebiegu indywidualnego rozwoju jako wynik oddziaływania różnych czynników, zaś inne nabywane są później.

Zaburzenia osobowości przejawiają się skrajną lub znaczącą odmiennością w porównaniu z przeciętnym w danej kulturze sposobem spostrzegania, myślenia i odczuwania, a zwłaszcza sposobem odnoszenia się do innych. Odmienność ta dotyczy sposobu postrzegania i interpretowania wydarzeń i zachowań ludzi, wyobrażeń o sobie i innych, niedostosowaniu przeżywanych emocji do sytuacji, nieadekwatnej intensywności przeżywanych emocji, trudności w panowaniu nad impulsami i popędami oraz niepożądanym postępowaniu w sytuacjach międzyludzkich.

Bibliografia:
1. „Encyklopedia psychologii” –red. Włodzimierz Szewczyk; W-wa 1998
2. „Psychologia” –red. Tadeusz Tomaszewski; W-wa 1989
3. „Psychologia i życie” Bronisław Urban
4. www.edukacja.edux.pl– Renata Koblarczyk „Osobowośc i zaburzenia osobowości”
5. www.wikipedia.org.pl - „Zaburzenie osobowości”
6. „Nowy słownik pedagogiczny”, Wincenty Okoń