Agresja już w przedszkolu, czyli jak pomóc dziecku

O agresji i przemocy mówi się i słyszy wszędzie. Wielki rozmiar oraz drastyczność sprawiły, ze wyszła ona na czołowe miejsce wśród współczesnych patologii. Dostrzega się ją wszędzie. Jeśli mówi się o agresji w szkole to automatycznie zwraca się uwagę na przedszkole . A tu nauczycielki często jednym tchem wymieniają; .bójki , popychanie , gryzienie, szarpanie , przezywanie , niszczenie zabawek , wyrywanie ich itd. Termin „AGRESJA” z języka
Za podstawową definicje agresji przyjmuje się taką, która mówi że: ”to każde zamierzone działanie w formie otwartej lub symbolicznej – mające na celu wyrządzenie szkody , straty lub bólu” (J.Ranschburg).
Agresja w przedszkolu ma różne oblicza.
G. Haug-Schnabel podzieliła ją na : agresje fizyczną , agresje werbalną, agresje cichą, agresje relacji.
Agresja fizyczna to bezpośrednie zadawanie bólu. W momencie wybuchu złości dziecko rzuca się z pięściami , bije inne dzieci, gryzie, drapie, szczypie…Atak bywa czasem skierowany na osobę zupełnie przypadkową lub kopie zabawki, drze kartki itp.
Agresja werbalna to taka gdzie dziecko skarży , przezywa, arogancko się odzywa, swoimi złośliwościami chce zrobić przykrości komuś innemu. Ta agresja jest nieco mniej widoczna niż poprzednia ale rani tak samo.
Agresja cicha, dyskretna, ma taki tez przebiega. Robienie głupich kawałów, miny np. pokazanie języka, w celu zrobienia przykrości innemu koledze jest dla niegodnie mniej bolesne niż atak fizyczny. Dlatego za nim ukarzemy to wyjaśnijmy i sprawdźmy czy czyn agresywny nie był spowodowany takim zachowaniem.
Agresja relacji dotyczy wykluczania pewnych osób z grupy po to by siebie przedstawić lepszym świetle oraz w celu narzucania swojej woli. Zabranianie włączania się do zabawy jest bardziej dyskretne niż bójka często słychać „ty nie potrafisz, odejdź bo jesteś mała.. Agresja relacji dotyczy tez takich zachowań : domaganie się od innych by nie bawiły się z określoną osoba, rozpowszechnianie plotek na kolegę, posyłanie pogardliwych gestów, spojrzeń, krytykowanie. Ta forma jest najbardziej bolesna i bardzo przeżywana .Wszak okres ten jest ważny dla nawiązywania przyjaźni i ważny dla wyrażania akceptacji ze strony kolegów.
K. Grzegorzewska przedstawia pomiar częstotliwości występowania agresywnego zachowania wśród dzieci 3-5-7-10 letnich przeprowadzony w oparciu o tzw. obserwacje reflektorową będącą techniką próbek i zdarzeń . Jej istotą jest obserwacja zachowań kilkorga dzieci (4) naraz na zasadzie ciągłego wodzenia oczami.
Za zachowania agresywne uznano :
bicie ręka innego dziecka ,
poszturchiwanie, szarpanie , popychanie ,
podstawianie nogi ,
zabieranie, wyrywanie siłą ,
kopanie ,
bicie zabawką , przyborem , przedmiotem ,
szczypanie ,
gryzienie ,
drapanie,
kłucie ,
wykręcanie rąk innemu dziecku ,
opluwanie innego dz.
niszczenie zabawek należących do innych ,
kopanie przedmiotów należących do innych dzieci ,
darcie rysunków , zeszytów , książek należących do innych ,
bazgranie rysunków , zeszytów , książek należących do innego dziecka
inne pośrednie formy wyrządzania krzywdy czynnością fizyczną drugiemu dziecku z ekspresją doznanej satysfakcji ,
przezywanie , wyzywanie, obrażanie ,
przedrzeźnianie innego dziecka ,
grożenie innemu ,
wykłócanie się z innym dz.
krytykowanie innego dziecka ,
złośliwa skarga do nauczycielki , z intencją wyrządzenia szkody.

Wyniki badań dotyczące częstotliwości występowania agresji były różne i zależne od wieku .Dzieci chodzące do szkoły częściej zachowywały się agresywnie od tych uczęszczających do przedszkola . Porównaniu poddano częstotliwość przejawiania agresji pośredniej i bezpośredniej . Okazało się że agresja bezpośrednia manifestowana jest najczęściej i to we wszystkich przedziałach wiekowych.
Bezpośrednie zetknięcie się z tym zjawiskiem daje możliwość dostrzeżenia problemu, lepszego poznania i j przemyślenia . W lutym byłam obserwatorką zajęć dowolnych w grupie dzieci 5 i 6-letnich .
Przytaczam fragmenty obserwacji ogólnej poczynionej przeze mnie w czasie zajęć i zabaw dowolnych .
- w grupie dzieci 6-letnich :
„...dzieci bardzo ruchliwe, żywe , energiczne , głośno rozmawiają , łatwo dostrzegam K. który jest spokojny , powolny , jakoś nie pasuje do reszty ...pięknie maluje , układa puzzle , nie bierze udziału w zabawie zespołowej o dosyć dużym natężeniu ruchu , ... w oczy rzucają się chłopcy W. ,W. ,M. , K.,....wodzą prym, rozkazują , kłócą się , wyrywają zabawki , głośno hałasują , ... naśmiewają się z M. , ten płacze piskliwym głosem , histeria , ...nie ustępuje, płacze dalej , interweniuje n-lka ,....do sali wpada W. dziewczynka szlocha bo ktoś schował jej sweter .......

- w sali obok gdzie są 5-latki...cisza , dzieci bawią się , dziewczynki rysują i wycinają , K i F. rysują swoje opowieści .......ale za chwile pisk i wrzask okładają się pięściami M. i K. ..razem się bawili w kąciku układali klocki , tworzyli budowle , zdecydowana interwencja n-lki ...koziołki rozdzielone ...nie na długo ...O. siedzi samotna przy biurku ..dziewczynka ma jakieś problemy ...przychodzi do niej M. bierze ją za rękę i prosi żeby się z nimi bawiła , jak się okazuje wykorzystuje ją do porachowania się z K. , M. jest zawzięty ..uparty , wkracza n-lka która obserwuje „...
Z udostępnionych materiałów wynotowałam fragmenty niekoniecznie dotyczące opisanych wyżej dzieci .........S. sprawia problemy wychowawcze nieuważny , ruchliwy popycha dzieci , bije , przezywa , wydziera zabawki ,niszczy ...przeszkadza na zajęciach , nie może się dłużej skoncentrować na jakimś zadaniu , lubi zabawy ruchowe ale szybko tez popada w konflikty , Przejawia agresję fizyczna i słowną , ..w jego działaniach jest chaos .....atmosfera rodzinna pełna konfliktów i napiec , kłótnie a nawet szarpanina ... okresowe braki pieniędzy , wyjazdy rodziców za granicę ..słaby kontakt z mamą S. z ojcem żaden ....

.......M. jest chłopcem z tzw dobrego domu , rodzice niby w pełnym kontakcie z przedszkolem , wychowanie swobodne ....dziecko nie reaguje na upomnienia, lekceważy je , wyrywa zabawki , niszczy je , popycha , bije inne dzieci....krzyczy , hałasuje , ...chce być w centrum zainteresowania.
SKĄD AGRESJA?
Myśliciele , filozofowie oraz autorytety naukowe wyrażają sprzeczne opinie na temat tego czy agresja jest wrodzonym, instynktownym popędem czy wyuczonym sposobem zachowania .
Thomas Hobbes w dziele „Lewiatan” wyraził pogląd , że człowiek z natury jest barbarzyńcą . Jedynie prawo i porządek społeczny hamują ludzki instynkt agresji . J. J. Rousseau .sformułował koncepcję szlachetnego dzikusa zgodnie z którą ludzie z istoty swej są łagodni , życzliwi , radośni. Cywilizacja tłumi dobrą naturę człowieka i wyzwala agresje. Jak widać agresja jest problemem starym ale wciąż aktualnym i budzącym wiele kontrowersji w zależności od tego z jakiej perspektywy się na nią spogląda .
A oto dwie koncepcje pochodzenia agresji: -„koncepcja agresji jako tendencji wrodzonej (patologicznej ) opierającej się na teorii instynktu agresji wg Mc. Dongalla , popędach i destrukcyjnej energii Z. Freuda oraz gotowości do walki umożliwiającej przetrwanie gatunku K. Lorenza (J. Ranschburg , 1980 , s. 82 ),
-koncepcja biologicznych zachowań agresywnych , przypisująca decydujące znaczenie organicznemu podłożu agresji i wpływom gruczołów wydzielania wewnętrznego , podwzgórza i ciała migdałowatego, anomaliom chromosomalnym.
Druga kategoria przyjmuje, że zachowania agresywne uwarunkowane są głównie przez czynniki psychospołeczne . Do popularnych należą tu :
*agresja jako wyuczona forma zachowania nabywana drogą uczenia się pod wpływem przebytych doświadczeń i ćwiczeń oraz *hipoteza „frustracja –agresja” –zaistnienie sytuacji frustracyjnej czyli stanu będącego następstwem udaremnienia osiągnięcia celu np. zaspokojenia potrzeby lub realizacji zadań zmusza jednostkę do podjęcia działań , które mogą mieć charakter agresywny i * ujęcie przystosowanej konstruktywnej roli agresji umożliwiającej człowiekowi satysfakcjonujące istnienie bez szkody dla otoczenia.
Współczesne podejście do agresji skupia się na funkcjach i strukturach mózgu, neuropsychologii i neurochemii . Mimo akcentowania czynników biologicznych uwzględnia je jednak w szerszym kontekście psychospołecznym i wzajemnych zależnościach . Jeśli uznaje się że zachowanie człowieka jest wynikiem uczenia się to wysuwa się wniosek taki ,że zachowań agresywnych ludzie uczą się poprzez naśladownictwo i obserwację . Liczne badania udowodniły, że oglądnie ma wpływ na uczenie się agresji (Bandura- Ross) . Szczególnie podatne na naśladownictwo są dzieci nadpobudliwe emocjonalnie (Christ, Geltland ,Hartman).Zachowania agresywne mogą występować z zaburzeniami psychicznymi . Agresja może być spowodowana np. trudnym dzieciństwem , przebytymi chorobami , urazami , uzależnieniami itp.
J.Ranschburg rozróżnia następujące uwarunkowania egzogenne będące przyczyną agresji w wieku dziecięcym:
8. deprywacja różnorodnych potrzeb dziecka, zwłaszcza potrzeby rozwoju prestiżu, uznania i sukcesu,
9. kryzys wartości i autorytetów,
10. niepowodzenie szkolne, powodujące frustracje a często złe funkcjonowanie w grupie rówieśniczej,
11. niezaspokajanie aspiracji stosunkowo licznej grupy młodzieży w trudnym dla niej okresie rozwoju,
12. materializm pragmatyczny,
13. zaniedbanie ze strony rodziców,
14. środki masowego przekazu , które stanowią współczesny zakamuflowany rodzaj przemocy psychicznej ( J.Ranschburg, 1980 , s. 105 ).
Wg badań z 1998 roku znaczną rolę w powstawaniu zachowań agresywnych mają następujące czynniki : telewizja, filmy, video, prasa młodzieżowa , szkoła, dom rodzinny (A. Urbaniak, 2000 nr 6 ).
JAK POMÓC?
Zadaniem rodziców, wychowawców jest nie tylko hamowanie takich zachowań ale wykształcenie u nich umiejętności poszanowania innych i respektowania interesu ogółu Dziecko musi podporządkować się normom społecznym .
Ważnym jest zapewnienie dziecku poczucia bezpieczeństwa, miłości i akceptacji , zapewnienie możliwości wyładowania nadmiaru energii np. poprzez uprawianie sportu , gdy czuje się samotne należy zapewnić mu zainteresowanie i nasza uwagę . Tłumienie złości należy uznać za niecelowe . Również zachowanie dorosłych , nauczyciela , wychowawcy powinna cechować równowaga emocjonalna.
Stan rozwoju wiedzy naukowej i badań nad agresja dostarczają nam wskazówek jak zapobiegać , powstrzymywać lub leczyć rozwój chorób społecznych . Nauczyciel musi wykazać się postawą akceptacji , autentyczności i empatii. Działania jego nie mogą ranić dziecka. Miłość i cierpliwości to najlepsze lekarstwo na agresję , to gwarancja sukcesu .
Do dobrych środków wychowawczych należą :
-skuteczne kary gdy zostały złamane ustalone normy
- rozważenie możliwości zaspokojenia potrzeb , -zmiana metod wychowawczych , postaw w stosunku do dziecka, -podjecie właściwych form aktywności społecznej
- wykształcenie umiejętnego reagowania na frustracje
- zabezpieczenie dziecka przed wpływem prezentowanych zachowań agresywnych np. poprzez ograniczenie liczby oglądanych filmów , wspólne oglądanie i komentowanie scen , aprobowanie koleżeństwa z izolacją od postaw agresywnych, gotowości pomocy słabszym
- uniemożliwienie dziecku osiągania celu za pomocą agresywnego zachowania
- wskazanie pozytywnych modeli społecznego zachowania
- oddziaływanie słowne, przekonywanie do ukształtowania właściwych postaw i ocen moralnych
Ważny jest też kontakt z psychologiem lub terapeutą.
Przykłady działań edukacyjnych (profilaktycznych i terapeutycznych )
--zajęcia z zakresu terapii ruchem , plastyki, muzyki , biblioterapii, bajkoterapii , dramy
-zabawy integracyjne
- zabawy interakcyjne
-zabawy uwrażliwiające
-zabawy rytmizujące
-zabawy odreagowujące
-zabawy relaksacyjne , zabawy i ćwiczenia oddechowe
- zabawy ruchowe
- zabawy i ćwiczenia metodą W. Sherborne . Orffa , Labana
- zajęcia i zabawy plastyczne
- zabawy taneczne oraz z elementami tańca, swobodne improwizacje
- zajęcia i zabawy o charakterze twórczym
- zabawy na świeżym powietrzu , spacery , wycieczki

Aby oddziaływania przedszkola czy szkoły były skuteczne ważna jest współpraca. Rodzice musza poczuć się partnerami w szukaniu rozwiązanie tego problemu i otrzymać wsparcie.

Opracowano na podstawie:
Erkert A., Zabawy dla odreagowania agresji. 2006
Grochulska J., Agresja u dzieci. 1993
Kuźma J., Szarata Z., Agresja i przemoc we współczesnym świecie. 1998
Pilecka W., Rudkowska G., Wrona L, Podstawy psychologii. 1999
Portman R., Gry i zabawy przeciwko agresji. 2003
Pilch T., Pedagogika społeczna
Ranschburg J., Lęk, gniew, agresja. 1980
Urbaniak A., Multimedia a wychowanie , Wychowawca 2000 nr 6
Bliżej przedszkola, Nr 10/05