Rysowanie i rysunek - podstawowe formy aktywności twórczej dzieci w wieku przedszkolnym

„Rysowanie i rysunek - podstawowe formy aktywności twórczej dzieci w wieku przedszkolnym”
Rysowanie było zawsze nieodłącznie związane z dziejami człowieka. Już w czasach prehistorycznych ludzie za pomocą rysunku i rzeźby wyrażali swoje uczucia i uwieczniali wydarzenia. Przed pojawieniem się języka fonetycznego ludzie komunikowali się za pomocą symboli obrazkowych. Archeologowie zajmujący się badaniem rozwoju społecznego, od dawna gromadzą dzieła sztuki dowodzące, że człowiek od niepamiętnych czasów wyrażał swoje myśli i emocje właśnie w rysunku. Niewątpliwie trzeba go więc traktować jako podstawę elementarnej komunikacji.
Rysowanie jest także jedną z bardziej powszechnych form aktywności symbolicznej dzieci w wieku przedszkolnym. Od dawna stanowią one przedmiot badawczych zainteresowań wielu osób, zwłaszcza przedstawicieli psychologii rozwojowej i wychowawczej. W polskiej psychologii pionierem badań nad rysunkami i innymi wytworami dzieci był Stefan Szuman, którego prace są niewątpliwie bogatym źródłem wiedzy w tej dziedzinie.
Malowane przez dziecko znaki określają sens jego wiedzy na temat swojego otoczenia, czego w nim doświadczył i czego się w nim spodziewa. Dziecko przekłada rzeczywistość na swój język, ale nie kopiuje jej. Rysuje to, co wydaje mu się istotne i próbuje ukazać swoje rozumienie świata za pomocą symboli, którym nadaje określony sens. Rysunki odtwarzają jego świat wewnętrzny, wyobrażenie o otaczającej rzeczywistości, „odzwierciedlają zainteresowania i wyrażają swoistość postrzegania rzeczywistości w dostępnej dla dziecka formie odtwórczej” [E. Kondachczan, Metodyka rysunku, Nasza Księgarnia, Warszawa 1951, s.19]. Nie ma dwóch podobnych rysunków. Każdy z nich bowiem, jak piszą Lovenfeld i Brittain: „odzwierciedla uczucia, zdolności intelektualne, poziom fizycznego rozwoju, świadomość percepcyjną, pierwiastek twórczy, smak estetyczny a nawet poziom rozwoju społecznego dziecka” [V.Lovenfeld, W. L. Brittain, Twórczość a rozwój umysłowy dziecka, PWN, Warszawa 1977, s.17]. Dlatego też są one niewątpliwie bogatym źródłem informacji o dziecku, jego wiedzy i rodzaju doświadczeń, jakie są jego udziałem.
Czynność rysowania to jedna z podstawowych i ulubionych zarazem form działalności i aktywności twórczej dzieci. Pojawia się ona dosyć wcześnie, bo już w połowie drugiego roku życia dziecka, kiedy to zaczyna ono wykazywać żywe zainteresowanie kartką papieru i tym, co można na niej „stworzyć” za pomocą kredek, ołówka czy innych przyborów do pisania. Brakuje mu bowiem słów, by wyrazić to, co czuje. Rysując, uczy się i odkrywa samego siebie. Przez akt graficzny wyraża własny świat emocjonalny, który ewaluuje w miarę, jak dziecko nabiera świadomości i zmienia się. Odnajduje w nim ukryte pytania, radości, lęki, miłość i strach. Rysowanie nie wymaga wiele czasu, nie wzbudza lęku, jest naturalną przyjemnością a dostarcza obszernego materiału do interpretacji.
Jak pisze M. Przetacznikowa „rysowanie jest dla dziecka czynnością zabawową o charakterze manipulacyjno – konstrukcyjnym: w efekcie manipulowania swoistym narzędziem, jakim jest ołówek czy kredki, powstaje bowiem określony wytwór, utrwalony na papierze” [M. Przetacznikowa, Rozwój psychiczny dzieci w wieku przedszkolnym, [w:] L. Wołoszynowa, Materiały do nauczania psychologii, Seria II, Tom 3, PWN, Warszawa 1968, s.47]. Wytworem tym jest rysunek. Z uwagi na to, że nie jest on sporządzony z gotowego, ukształtowanego już w jakiś sposób materiału (np. klocków), lecz dziecko samo go tworzy i kształtuje, rysowanie daje nieograniczone wprost możliwości dla ekspresji wyobrażeń i przeżyć dziecięcych. Ogromną satysfakcję sprawia mu już samo pozostawianie na kartce, piasku czy innym materiale śladów własnej działalności, którym nadaje ono stopniowo pewne znaczenia, poprzez rozpoznawanie w nich zarysów znanych sobie przedmiotów. „W ten sposób dziecko tworzy, mniej lub bardziej świadomie, reprezentację przedmiotów i zdarzeń we własnej aktywności graficznej” [P. Wallon, A. Cambier, D. Engelhart, Rysunek dziecka, WSiP, Warszawa 1993, s.6]. Konstruuje niejako poznawczą mapę rzeczywistości i integruje trzy systemy reprezentacji poznawczej (w ujęciu J. Brunera): enaktywny, ikoniczny i symboliczny – werbalny. Tym samym, dziecko, rysując i mówiąc w tym samym czasie, czy też niekiedy naśladując dźwięki i ruchy rysowanych pojazdów, zwierząt, urządzeń, integruje wiedzę o charakterze sensomotorycznym z systemem reprezentacji obrazowej i pojęciowo – werbalnej.
Według Marii Stasiakiewicz [Patrz: M. P. Stasiakiewicz, Prototypowy obraz świata w rysunku dziecka, Edytor, Toruń – Poznań 2000, s.67 – 70], czynność rysunkowa dziecka, to złożony efekt zintegrowanej aktywności umysłowej, motorycznej i percepcyjnej, motywowanej autonomicznie i dostarczającej jednostce satysfakcji o charakterze autotelicznym i heterotelicznym. Ponad to na aktywność rysunkową składają się, jej zdaniem, trzy rodzaje działań: aktywność motoryczna, czyli ekspresyjne gesty pozostawiające ślady w materiale, zamierzona czynność kontrolowana na poziomie kinestetycznym, percepcyjnym i umysłowym w sposób zintegrowany oraz czynność semiotyczna odnosząca się do społecznie uzgodnionego języka graficznego, który zachowuje jednak niepowtarzalne cechy autora. Wynikiem tak rozumianej aktywności graficznej jest według wspomnianej autorki rysunek, czyli „znak społecznie uzgadniany, poddany uznanym konwencjom wyrażania” [M. P. Stasiakiewicz, Prototypowy..., Op. cit., s.70]. Służy on orientacji i komunikacji, również autokomunikacji i autokontroli poznawczej, a jego specyfika polega na tym, że stanowi on formę komunikacji subiektywnej wiedzy. Jest on powiązany z wewnętrzną reprezentacją obrazową oraz wielomodalnym, percepcyjnym doświadczeniem osobistym jednostki z przedmiotem. Podczas tworzenia rysunku dziecko w interakcji z tworzywem, narzędziem, określonym celem i w społecznym kontekście, dokonuje syntezy doświadczenia umysłowego i percepcyjno – motorycznego.
M. Stasiakiewicz traktuje rysowanie również jako „formę komunikowania się na podstawie znaków, które wytwarza dziecko pozostające w interakcji z dorosłym” [M. P. Stasiakiewicz, O wartościach dziecięcego bazgrania. Rysowanie jako tworzenie pojęciowej reprezentacji świata, [w:] A. Twardowski (red.), Wspomaganie dzieci z genetycznymi uwarunkowanymi wadami rozwoju i ich rodzin, PTP, Poznań 2006, s.179], ale i jako proces konstrukcji znaku dla klasy oraz budowania sytemu pojęciowej reprezentacji świata. Mając to na uwadze, rysunek, z jednej strony, zachowuje więc pewne cechy indywidualnego doświadczenia właściwego schematom sensomotorycznym, a z drugiej, jest właśnie uogólnionym, abstrakcyjnym znakiem dla określonej kategorii (klasy) obiektów. Właśnie dlatego, że jest znakiem, daje możliwość komunikowania się na temat sytuacji i obiektów percepcyjnie i motorycznie niedostępnych. Dzięki niemu w trakcie myślenia i komunikacji nie jest konieczna obecność przedmiotów i sytuacji, których one dotyczą.
Podobne stanowisko w kwestii tego, że aktywność graficzna jest formą, zaś rysunek - środkiem komunikowania się dziecka ze światem ludzkim, prezentują autorzy książki „Rysunek dziecka”, P. Wallon, A. Cambier i D. Engelhart. Piszą oni: „Można rysunki dzieci traktować nie tylko jako formę ekspresji przeżyć, ale także jako dostępny im środek komunikowania się ze światem ludzkim. Aktywność graficzna byłaby zaś wstępną, uzupełniającą lub zastępującą niedostatki środków werbalnych, formą komunikacji, którą posługuje się dziecko” [P. Wallon, A. Cambier, D. Engelhart , Op. cit., s.6]. Spełnia więc ona w tym ujęciu rolę kodowania znaczeń, opracowywania i transformacji symbolicznej doświadczeń jakie są udziałem dziecka w otaczającym go świecie. Rysunki z kolei są czymś więcej, formą dokonywania owego kodowania i przekształcania doświadczenia na gruncie jego symbolicznego znaczenia. Ponad to jest również jednym ze sposobów wchodzenia, włączania się w procesy komunikacji interpersonalnej. Autorzy traktują więc rysowanie jako formę swoistego dialogu między gestami a umysłem oraz uzewnętrznioną postać reprezentacji świata w umyśle dziecka i jego dialogu wewnętrznego. Rysunek jest jak dalej stwierdzają „językiem graficznym, za pomocą którego dziecko wyraża swoje myśli zanim może to uczynić słowami” [P. Wallon, A. Cambier, D. Engelhart, Op. cit., s.15]. Jest narzędziem przekazu, jakim posługuje się dziecko i odzwierciedla on sposób jego myślenia i stosunek do otoczenia. Traktując go więc jako swoisty język, rysunek zawiera w sobie pewien kod oraz zbiór znaczeń, które można, a które na pewno zasługują na rozszyfrowanie. Jako taki, zakłada także istnienie zarówno rozmówcy i publiczności, którą to może być ktoś dorosły, inni ludzie, ale i samo dziecko, które taki rysunek stworzyło.
Rysowanie możemy określić też jako „nadawanie znaczenia za pomocą kresek, mówienie za pomocą znaków czy obrazów tego, co niekiedy trudno jest wyrazić słowami. (...) Rysunek zaś jest nośnikiem, w którym mieszają się i krzyżują cechy charakterystyczne przedmiotu i rysującej go osoby” [P. Wallon, A. Cambier, D. Engelhart , Op.cit., s.21]. Spójrzmy przez chwilę na dziecko w trakcie rysowania. Siedząc na krześle pochyla się, robi różne miny, bierze jedną kredkę, potem następną, kreśli linie proste, linie krzywe, potem je łączy, niekiedy w zupełnie nieoczekiwany sposób. Cała jego osoba, jego ciało i umysł starają się wyrazić jakąś ideę i uczestniczą w narodzinach nowego przedmiotu: rysunku lub malunku. Jaka by nie była zawartość i jakość tego rysunku, chodzi tu o osobiste dzieło, istniejące jeszcze przed paroma chwilami jedynie w wyobraźni twórcy - małego dziecka. Rysowanie stanowi więc dla dziecka niewątpliwie środek ekspresji, za pomocą którego, określa ono swoje Ja , swoje miejsce w świecie. Wypowiada się w nim spontanicznie, własnym językiem i przedstawia świat i otaczającą go rzeczywistość naiwnie i szczerze, takimi jakimi je spostrzega.
Czynność rysowania i sam rysunek bez wątpienia wzajemnie się uzupełniają i są szczególnie złożone, odwołują się bowiem zarówno do dziedziny ekspresji jak również komunikacji podmiotu z samym sobą i z innymi. W każdym razie rysunek niewątpliwie najczęściej ukazuje nam się jako transkrypcja i reprezentacja czegoś, jakiegoś przedmiotu czy stanu ducha, odsyłając nas do rzeczywistości, z którą łączy go niemała liczba odniesień. Transkrypcja ta dotyczy najważniejszych cech przedmiotu, obiektu przenoszonego na kartkę papieru i jest oryginalnym opracowaniem, skupieniem znaczeń podyktowanych procesami percepcyjnymi, poznawczymi i społeczno – kulturowymi, które zawierają w sobie i jednocześnie kształtują osobowość rysującego.

BIBLIOGRAFIA:

1. Kondachczan E., Metodyka rysunku, Nasza Księgarnia, Warszawa 1951
2. Lovenfeld V., Brittain W. L., Twórczość a rozwój umysłowy dziecka, PWN, Warszawa 1977
3. Stasiakiewicz M. P., Prototypowy obraz świata w rysunku dziecka, Edytor, Toruń – Poznań 2000
4. Twardowski A. (red.), Wspomaganie dzieci z genetycznymi uwarunkowanymi wadami rozwoju i ich rodzin, PTP, Poznań 2006,
5. Wallon P., Cambier A., Engelhart D., Rysunek dziecka, WSiP, Warszawa 1993
6. Wołoszynowa L., Materiały do nauczania psychologii, Seria II, Tom 3, PWN, Warszawa 1968