Bezrobocie jako zjawisko społeczne

Jednym z głównych problemów dokonujących się w Polsce od 1989 r. przemian społecznych, gospodarczych i politycznych, jest zjawisko bezrobocia, które w sposób bezpośredni dotyka coraz szerszych kręgów społeczeństwa. Gwałtowny wzrost liczby osób pozbawionych pracy w początkowym okresie przekształceń transformacyjnych sprawił, że bezrobocie stało się najpoważniejszą kwestią reformującego się państwa i społeczeństwa oraz wyzwaniem dla polskiej gospodarki. Oznaczało ono w swej istocie dramatyczną sytuację na krajowym rynku pracy, gdzie nadmierny popyt na pracę został zastąpiony nadmierną podażą pracy.
Zagadnienie bezrobocia stanowi obecnie z całą pewnością jeden z najtrudniejszych problemów społeczno-gospodarczych polskiej gospodarki. Występuje ono wówczas, gdy liczba osób poszukujących pracy jest większa niż liczba ludzi zdolnych do pracy, chcących pracować i akceptujących istniejący poziom wynagrodzeń, pozostaje bez pracy. Brak zatrudnienia dla osób pozostających bez pracy, a chętnych do jej podjęcia jest dramatem, ponieważ dla większości jest zrozumiałe, że praca służy życiu i zaspokajaniu wielu potrzeb. Przyczynia się także do samorealizacji i kształtowania osobowości, co jest szczególnie istotne dla ludzi młodych.
Bezrobocie to zjawisko polegające na tym, że część ludzi zdolnych do pracy i poszukujących jej nie może znaleźć zatrudnienia. Przyczyną takiego stanu rzeczy są m.in.: likwidacja niektórych gałęzi przemysłu i rolnictwa np. górnictwa, PGR ów ,zmniejszenie popytu na konkretne dobra czy usługi, ograniczanie produkcji czy niedostosowane do potrzeb rynku wykształcenia pracowników i zmiany technologiczne.

Podstawowym miernikiem wielkości bezrobocia jest stopa bezrobocia, czyli stosunek liczby bezrobotnych zarejestrowanych do liczby ludności aktywnej zawodowo (tj. pracującej i bezrobotnej łącznie) wyrażony w procentach. Należy w tym miejscu zwrócić uwagę, że na terytorium Polski występuje duże zróżnicowanie stopy bezrobocia. Są więc regiony, na których stopa bezrobocia znacznie przekracza średnią krajową i sięga nawet 20 %. Z kolei w dużych miastach, takich jak Warszawa, Gdańsk, Poznań, stopa bezrobocia jest znacznie niższa niż średnia krajowa i wynosi około poniżej 5%.
W Polsce wskaźnik ten należy do jednych z najwyższych w Europie, choć nie tylko my borykamy się z problemem bezrobocia. W roku 1998 bezrobocie w Polsce (10,4 %) było zbliżone do średniej unijnej (11%). Stopa bezrobocia od 1993 roku bardzo powoli spadała aż do roku 1998. Później jednak ponownie zaczęła się zwiększać i w lutym 2006 roku bezrobocie rejestrowane według GUS wyniosło 18%.
Według danych Głównego Urzędu Statystycznego na dzień 31.12.2008 roku najniższa w Polsce stopa bezrobocia 1,6% występowała w Poznaniu. Poniżej 5 % stopa bezrobocia występuje: w Sopocie (1,8%), w Katowicach (1,8%), w Warszawie (1,9%), w Gdyni (2,1%), w Gdańsku (2,4%), w Krakowie (2,6%), we Wrocławiu (3,4%), w Tychach (3,7%), w Gorzowie Wielkopolskim (3,9%), w Olsztynie (3,9%), w Szczecinie (4,0%), w Opolu (4,3%), w Bydgoszczy (4,5%), w Gliwicach (4,5%), w Zielonej Górze (4,6%), w Rybniku (4,7%), w Bielsko Białej (4,8%), w Lesznie (4,8%).
Dla porównania stopa bezrobocia w kraju wynosiła 9,1%.

Ekonomiści najczęściej rozróżniają następujące rodzaje bezrobocia:
Bezrobocie frykcyjne – jest to minimalny poziom bezrobocia występujący w każdym rozwijającym się społeczeństwie. Tworzą je osoby o ułomnościach fizycznych lub psychicznych, które praktycznie uniemożliwiają podjęcie im pracy zawodowej. Objęte nim są również osoby chwilowo pozostające bez pracy ze względu na zmianę zawodu. Jest to zjawisko normalne w gospodarce bowiem struktura siły roboczej oraz liczba oferowanych miejsc zmienia się nieustannie.
Bezrobocie strukturalne – powstaje ze względu na rozbieżność ludzkich kwalifikacji i rodzaju oferowanej pracy w warunkach zmieniającego się popytu i produkcji. Na ogół trwa długo(kilka lat) , aż do momentu kiedy bezrobotni zdobędą inne umiejętności i spełnia warunki zgłaszane w formie popytu przez rynek.
Bezrobocie koniunkturalne( cykliczne) – zależne jest od aktualnych warunków produkcyjnych, handlowych , kredytowych, podatkowych i innych, w których działają podmioty gospodarcze i które wpływają na osiągane przez nie efekt ekonomiczne. Ten rodzaj bezrobocia może trwać kilka miesięcy a nawet kilka lat jeśli załamanie koniunktury jest względnie trwałe.
Bezrobocie sezonowe- wynika z sezonowej produkcji w niektórych gałęziach gospodarki, bezpośrednio lub pośrednio uzależnione od warunków klimatycznych.
Bezrobocie ukryte – nie jest uchwycone w statystykach, obejmuje bezrobotnych, którzy nie zarejestrowali się w urzędach pracy, pracowników, którzy są częściowo zatrudnieni oraz tych zatrudnionych , którzy w zasadzie są zbędni.
Bezrobocie jawne wykazywane w oficjalnych statystykach dotyczących bezrobocia
obejmuje w zasadzie tych bezrobotnych, którzy zarejestrowani są w urzędach pracy.
Można także rozróżnić:
Bezrobocie dobrowolne: gdy osoba gotowa jest do podjęcia pracy, ale na lepszych warunkach niż te, które obowiązują na rynku pracy.
Bezrobocie przymusowe: gdy osoba jest skłonna podjęcia pracy za obowiązującą na rynku płacę, lecz nie może znaleźć pracy.

Bezrobocie to groźne zjawisko społeczno-ekonomiczne. Jego konsekwencje można rozpatrywać na płaszczyźnie ekonomicznej, społecznej, prawnej, politycznej, a także psychologicznej, zdrowotnej, etyczno-moralnej i obyczajowej w odniesieniu do jednostek, rodzin, środowisk lokalnych i całego społeczeństwa z punktu widzenia zagrożeń bieżących i perspektywistycznych. Niesie ono ze sobą wiele negatywnych skutków, oznacza ono marnotrawstwo zasobów siły roboczej (czynników wytwórczych) , bezrobotni nie wytwarzają dóbr ale uczestniczą w ich podziale, oznacza nieefektywną alokację zasobów, prowadzi do pogorszenia warunków życiowych bezrobotnych i ich rodzin ( zmniejszają oni swoje wydatki na odzież czy też rozrywkę ). Bezrobocie prowadzi również do frustracji, depresji i zjawisk patologicznych.

Z punktu widzenia psychologii możemy rozróżnić także fazy bezrobocia:

Faza 1 Antycypacja bezrobocia – pobudzenie, zmiany nastroju, labilność emocjonalna;
Faza 2 Szok po utracie pracy – poczucie klęski, krzywdy, upokorzenie, lęk przed przyszłością, przygnębienie;
Faza 3 Wchodzenie w sytuację bezrobocia i optymizm – efekt urlopu, traktowanie sytuacji jako przejściowej, aktywność, wiara w sukces;
Faza 4 Pesymizm i rezygnacja – negatywne reakcje emocjonalne, problemy zdrowotne i finansowe;
Faza 5 Fatalizm i apatia, dopasowanie do sytuacji – poczucie beznadziejności, dążenie do izolacji społecznej, redukcja oczekiwań życiowych, zainteresowań.

W Polsce, w sensie prawnym,(na podstawie Ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 roku „O promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy”) bezrobotnym jest osoba nie zatrudniona i niewykonująca innej pracy zarobkowej, zdolna i gotowa do podjęcia zatrudnienia w pełnym wymiarze czasu pracy, nie ucząca się w szkole w systemie dziennym, zarejestrowana we właściwym Powiatowym Urzędzie Pracy, jeżeli:
- ukończyła 18 lat, z wyjątkiem młodocianych absolwentów,
- kobieta nie ukończyła 60 lat, a mężczyzna 65 lat,
- nie nabyła prawa do emerytury, renty inwalidzkiej,
- nie jest właścicielem lub posiadaczem nieruchomości rolnej o powierzchni pow. 2 ha
przeliczeniowych,
- nie jest osobą niepełnosprawną, której stan zdrowia nie pozwala na podjęcie zatrudnienia
nawet w połowie wymiaru czasu pracy,
- nie jest osobą tymczasowo aresztowaną i nie odbywa kary pozbawienia wolności,
- nie uzyskuje miesięcznie dochodu w wysokości przekraczającej połowę najniższego
wynagrodzenia,
- nie pobiera, zasiłku stałego, stałego wyrównawczego, gwarantowanego zasiłku okresowego
lub renty socjalnej.

W myśl ustawy Bezrobotny ma prawo do korzystania z pośrednictwa pracy i poradnictwa zawodowego prowadzonego przez Powiatowe Urzędy Pracy. Pośrednictwo pracy polega na udzielaniu pomocy bezrobotnym i innym osobom poszukującym pracy w uzyskaniu odpowiedniego zatrudnienia oraz pracodawcom w znalezieniu odpowiednich pracowników. Za jej pośrednictwem osoba bezrobotna korzysta z ich usług w poszukiwaniu pracy.
W przypadku braku możliwości zapewnienia bezrobotnym odpowiedniego zatrudnienia Powiatowe Urzędy Pracy mają prawo i obowiązek podejmować i realizować różne formy przeciwdziałania bezrobociu.
Przede wszystkim urzędy pracy inicjują i finansują szkolenie bezrobotnych oraz przyznają i wypłacają zasiłki szkoleniowe. Po drugie inicjują organizowanie dodatkowych miejsc pracy i udzielają pracodawcom pomocy finansowej w zakresie określonym w ustawie. Inicjują i finansują prace interwencyjne, a także roboty publiczne. Udzielają pożyczek z Funduszu Pracy na podjęcie działalności na własny rachunek. Przyznają i wypłacają zasiłki. A także aktywizują bezrobotnych w ramach programów specjalnych oraz w ramach zajęć w Klubach pracy.
W przypadku poradnictwa zawodowego, które określane jest w ustawie jako pomoc bezrobotnym w wyborze odpowiedniego zawodu i miejsca zatrudnienia oraz pracodawcom w doborze kandydatów do pracy na stanowiska wymagające szczególnych predyspozycji psychofizycznych każdy może skorzystać z ich pomocy w doborze odpowiedniego zawodu.
Oprócz tego urzędy pracy refundują wynagrodzenia i składki na ubezpieczenie społeczne młodocianych pracowników, zatrudnionych na podstawie umowy o pracę w celu przygotowania zawodowego. Finansują dodatki i premie przysługujące pracownikom za wykonywanie obowiązków opiekunów praktyk uczniowskich.

W Polsce na zasadach ogólnych bezrobotnemu zarejestrowanemu w Powiatowym Urzędzie Pracy przysługuje zasiłek dla bezrobotnych.
Prawo do zasiłku przysługuje bezrobotnemu za każdy dzień kalendarzowy po upływie 7 dni od dnia zarejestrowania się we właściwym powiatowym urzędzie pracy, jeżeli:
- nie ma dla niego propozycji odpowiedniego zatrudnienia, skierowania do prac interwencyjnych, robót publicznych lub na utworzone dodatkowe miejsce pracy oraz w okresie 18 miesięcy poprzedzających dzień zarejestrowania, łącznie przez okres co najmniej 365 dni:
- był zatrudniony i osiągał wynagrodzenie w kwocie co najmniej najniższego wynagrodzenia, od którego istnieje obowiązek opłacania składki na Fundusz Pracy, z wyjątkiem obowiązku opłacania składek za niektóre osoby niepełnosprawne, w okresie tym nie uwzględnia się okresów urlopów bezpłatnych trwających łącznie dłużej niż 30 dni,
- wykonywał pracę na podstawie umowy o pracę nakładczą, jeżeli osiągał z tego tytułu dochód w wysokości co najmniej najniższego wynagrodzenia,
- wykonywał pracę na podstawie umowy agencyjnej lub umowy zlecenia albo współpracował przy wykonywaniu tych umów, jeżeli podstawę wymiaru składki na ubezpieczenie społeczne i Fundusz Pracy stanowiła kwota co najmniej najniższego wynagrodzenia,
- podlegał ubezpieczeniu społecznemu lub zaopatrzeniu emerytalnemu z tytułu prowadzenia pozarolniczej działalności lub współpracy, jeżeli podstawę wymiaru składki na ubezpieczenie społeczne lub zaopatrzenie emerytalne i Fundusz Pracy stanowiła kwota wynosząca co najmniej najniższe wynagrodzenie,
- wykonywał pracę w okresie tymczasowego aresztowania lub odbywania kary pozbawienia wolności, jeżeli podstawę wymiaru składki na ubezpieczenie społeczne i Fundusz Pracy stanowiła kwota co najmniej najniższego wynagrodzenia,
wykonywał pracę w rolniczej spółdzielni produkcyjnej lub w spółdzielni kółek rolniczych (usług rolniczych), będąc członkiem tej spółdzielni, jeżeli podstawę wymiaru składki na ubezpieczenie społeczne i Fundusz Pracy stanowiła kwota co najmniej najniższego wynagrodzenia,
- opłacał składkę na Fundusz Pracy w związku z zatrudnieniem lub wykonywaniem innej pracy zarobkowej za granicą u pracodawcy zagranicznego,
- był zatrudniony za granicą i przybył do Rzeczypospolitej Polskiej jako repatriant.

Na zasadach szczególnych:

1. Prawo do zasiłku przysługuje bezrobotnym zwolnionym z zakładów karnych i aresztów śledczych, zarejestrowanym w okresie 30 dni od dnia zwolnienia, jeżeli suma okresów, o których mowa wyżej , przypadających w okresie 18 miesięcy przed ostatnim pozbawieniem wolności, oraz wykonywania pracy w okresie pozbawienia wolności wynosiła co najmniej 365 dni, jeżeli podstawę wymiaru składki na ubezpieczenia społeczne i Fundusz Pracy stanowiła kwota w wysokości co najmniej najniższego wynagrodzenia. W przypadku pozbawienia wolności w okresie pobierania zasiłku, po zwolnieniu z zakładu karnego lub aresztu śledczego przysługuje prawo do zasiłku na okres skrócony o okres pobierania zasiłku przed pozbawieniem wolności i w trakcie przerw w odbywaniu kary.

2. Prawo do zasiłku przysługuje również bezrobotnym zwolnionym po odbyciu zasadniczej służby wojskowej, jeżeli okres jej odbywania wynosił co najmniej 350 dni i przypadał w okresie 18 miesięcy poprzedzających dzień zarejestrowania się w powiatowym urzędzie pracy.

Zasiłki wypłacane są przez okres 6,12,18 miesięcy w zależności od przeciętnej stopy bezrobocia na danym obszarze, stażu pracy, sytuacji rodzinnej bezrobotnego.

Według stanu na dzień 01.01.2009 roku wysokość wypłacanych zasiłków dla bezrobotnych wynosi:
- zasiłek podstawowy 551,80zł
- zasiłek obniżony 441,50zł
- podwyższony 662,20zł
Stypendia dla bezrobotnych w okresie:
- odbywania szkolenia lub kontynuowania nauki wynosi 220,80zł.
- kontynuowania nauki 275,90zł
- odbywania stażu lub przygotowania do wykonywania zawodu u pracodawcy 772,60zł.
- Dodatek szkoleniowy dla bezrobotnych ( 20% zasiłku podstawowego) 110,40 zł.
Na rozmiar zjawiska bezrobocia wpływ mają czynniki społeczne, ponieważ jest to zjawisko wytworzone w społeczeństwie. Rozmiar bezrobocia zależy od systemu gospodarczego i aktualnie prowadzonej polityki krajowego rynku pracy. Związane jest to zwykle z poziomem nowych inwestycji i trwałym zatrudnianiem pracowników w nowo powstałych i nowoczesnych zakładach pracy sektora publicznego lub prywatnego.
Do najbardziej groźnych skutków bezrobocia należy zaliczyć:
• Dewastację i destabilizację rynku pracy
• Zmniejszenie wpływów budżetowych (zarówno do budżetu centralnego jak i lokalnego)
• Emigrację kadr, zwłaszcza wysokokwalifikowanych
• Zahamowanie popytu i zubożenie rynku dóbr i usług, atrakcyjność a co za tym idzie zmniejszenie obrotów atrakcyjności handlu
• Zmniejszenie atrakcyjności regionu i zniechęcenie inwestorów
• Bezrobocie godzi w rodziny i powoduje tworzenie się zjawisk patologii społecznej
Bezrobocie jest zjawiskiem negatywnym nie tylko dla osób nim dotkniętych w skali masowej ( a taka występuje w Polsce), lecz jest także ogromnym ciężarem dla całej gospodarki kraju:
• w skali makroekonomicznej pociąga za sobą drenaż finansów publicznych na zasiłki i inne świadczenia socjalne oraz na programy przeciwdziałania bezrobociu,
• powoduje zmniejszenie dochodów budżetowych państwa, ponieważ bezrobotni nie płacą podatków dochodowych, nie płacą składek na ubezpieczenie społeczne, nie kupują towarów (ukryty podatek pośredni),
• praca jest ważnym czynnikiem produkcji. Masowe bezrobocie oznacza niepełne wykorzystanie tego czynnika,
• niemożność znalezienia pracy skłania młodych, wykształconych ludzi do emigracji zarobkowej.
Jednak w normalnie funkcjonującej gospodarce wolnorynkowej możemy wyróżnić także pozytywne skutki bezrobocia :
• korzystny wpływ na konkurencyjność na rynku pracy ,stymulacja wzrostu poziomu wykształcenia i kwalifikacji zawodowych wśród osób poszukujących pracy,
• wzrost motywacji do kształcenia, do zwiększania nakładów na inwestycje w kapitał ludzki, co prowadzi do przyspieszenia procesów długofalowego wzrostu gospodarczego kraju,
• możliwość realokacji zasobów ludzkich przy głębokich przemianach strukturalnych gospodarki z zawodów nieopłacalnych i nieefektywnych do zawodów nowoczesnych i efektywnych,
• walka z inflacją wyższy poziom bezrobocia oznacza bowiem osłabienie pozycji pracowników i związków zawodowych w przetargach płacowych z pracodawcami, co z kolei prowadzi do zmniejszenia presji na wzrost płac. Wzrost bezrobocia osłabia także dynamikę popytu na towary, która odgrywa rolę w kształtowaniu inflacji,
• wzrost motywacji pracowników do bardziej efektywnej i solidnej pracy oraz ograniczenie nadmiernej fluktuacji kadr, przez co dochodzi do racjonalizacji zatrudnienia i poprawy efektywności gospodarowania.

W naszym kraju, po transformacji ustrojowej, problem braku zatrudnienia jest bardzo poważny. Mimo że w ostatnim czasie liczba bezrobotnych spada, to wciąż prawie 2 miliony Polaków zdolnych do pracy nie może znaleźć zatrudnienia. Problem ten dotyka nie tylko tych, którzy pracy nie mają, ale także ich rodziny. Obok ważnego wymiaru ekonomicznego bezrobocie ma też, a może przede wszystkim, wymiar społeczny, moralny. Szczególnie ten ostatni aspekt w swym długoletnim nauczaniu poruszał Jan Paweł II. Uważał on, że problematyka pracy lub jej braku sprowadza się przede wszystkim do podstawowej kategorii, jaką jest godność człowieka. Papież Polak w swej encyklice „Laborem exercens” nazwał bezrobocie złem, a gdy osiąga duże rozmiary – klęską społeczną.

„Problem bezrobocia staje się problemem szczególnie bolesnym wówczas, gdy zostają nim dotknięci młodzi, którzy po zdobyciu przygotowania poprzez odpowiednią formację kulturalną, techniczną i zawodową, nie mogą znaleźć zatrudnienia – zauważał Papież. – Ich szczera wola pracy, ich gotowość podjęcia własnej odpowiedzialności za rozwój ekonomiczny i społeczny społeczeństwa rodzi wówczas przykrą frustrację”.

Bezrobocie w zasadniczy sposób wpływa też na rodzinę. Jan Paweł II jakby na potwierdzenie tych słów w swojej homilii podczas Mszy św. w Avezzano w 1985 roku mówił: „Podjęcie pracy umożliwia człowiekowi założenie rodziny, z kolei w rodzinie odbywa się proces wychowania do pracy. Dlatego stanowi ona jeden z najważniejszych układów odniesienia w procesie kształtowania porządku pracy”. Papież w swych rozważaniach posuwa się dalej, podkreślając, że „praca jest warunkiem życia rodzinnego, a rodzina jest pierwszą szkołą pracy” (przemówienie w Wilson Trainig Centre w 1986 r.).

Związek między brakiem pracy a relacjami w rodzinie, o którym mówił Ojciec Święty, dziś jest aż nadto widoczny i odczuwalny. Osoby pozostające bez pracy swoje frustracje przenoszą na najbliższych, co często psuje więzy rodzinne, atmosferę domowego ogniska, doprowadzając nierzadko do rozpadu rodzin. Brak zatrudnienia pozbawia ojca autorytetu, degraduje pozycję społeczną całej rodziny, rodząc najróżniejsze patologie, m.in. przemoc, alkoholizm czy narkomanię. Częściowe rozwiązanie tej sytuacji znajdujemy w encyklice „Laborem exercens”, w której Jan Paweł II pisze: „Obowiązek świadczeń na korzyść bezrobotnych, czyli obowiązek wypłacania odpowiednich zasiłków niezbędnych dla utrzymania niezatrudnionych pracowników oraz ich rodzin, jest powinnością wynikającą z najbardziej podstawowej zasady porządku moralnego w tej dziedzinie – to znaczy z zasady powszechnego używania dóbr – albo inaczej jeszcze i po prostu: z prawa do życia i utrzymania”. Niestety, wypłacane przez państwo tylko czasowo i w niewysokiej kwocie zasiłki dla bezrobotnych i ich rodzin nie tylko pogłębiają poczucie bezsilności i upokorzenia bezrobotnego, ale i często nie pozwalają na godną egzystencję jego samego i jego najbliższych
Jak zatem, kierując się nauczaniem papieskim, przeciwdziałać bezrobociu? Stosując w społeczeństwie zasady pomocniczości i solidarności, które są ważnymi punktami społecznego orędzia Kościoła. Wśród wielu dokumentów w polskim Kościele w szczególny sposób tę tematykę poruszały: list społeczny Konferencji Episkopatu Polski „W trosce o nową kulturę życia i pracy” z 2001 roku i list pasterski metropolity górnośląskiego „Kościół katolicki na Śląsku wobec bezrobocia” z marca tegoż roku. Ale przeciwdziałanie i skuteczna walka z bezrobociem nie opierają się tylko na samych wskazaniach, bowiem: „jest [ona] zadaniem dla wszystkich, szczególnie dla pracodawców, związków zawodowych, władzy państwowej i samych pracowników” (Jan Paweł II, „Laborem exercens”).

Choć działalność państwa w tym aspekcie wciąż nie jest satysfakcjonująca, to cieszą rozwijające się inicjatywy pracodawców, np. program „Przełamywanie barier”, podjęty przed trzema laty przez przedsiębiorcę Jerzego Kołodzieja. W przedsięwzięciu pomaga ks. Lucjan Bielas, organizując w Jaworznie i Krakowie spotkania z bezrobotnymi i pracodawcami oraz ich rodzinami, podczas których przełamywane są wzajemne ograniczenia, pomaga się bezrobotnym szukać pracy, a pracodawcom solidnych pracowników. Przykład ten dobitnie potwierdza tezę z encykliki „Laborem exercens”, że „rozwiązanie problemu bezrobocia nie jest łatwe, ale możliwe do wykonania, pod warunkiem jednak, że wyzwanie to w sposób rzetelny i odpowiedzialny podejmą wszyscy ludzie dobrej woli”.

Bibliografia:

1. Julian Auleytner : Polityka społeczna czyli ujarzmianie chaosu socjalnego / Wyższa Szkoła Pedagogiczna Towarzystwo Wiedzy Powszechnej w Warszawie. - Wyd. 3, uzup. i popr. - Warszawa : Wydawnictwo. WSP TWP, 2002 rok.

2.Tadeusz Borkowski, Aleksander Marcinkowski, Anna Oherow-Urbaniec Polityka społeczna, rodzina, bezrobocie; Uniwersytet Jagielloński, Instytut Zarządzania. - Kraków : Księgarnia Akademicka, 1997 rok.

3. Małgorzata Szylko – Skoczny: Polityka społeczna wobec bezrobocia w Trzeciej Rzeczypospolitej / Instytut Polityki Społecznej Uniwersytetu Warszawskiego. - Warszawa : Oficyna Wydawnicza. ASPRA-JR, 2004 rok

4.Encyklika Papieska Laborem exercens.

5.Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 roku O promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy

6.Portal internetowy: www.stat.gov.pl
www.mpips.gov.pl
www.pracuj.pl