Sala Doświadczania Świata - jej historia, funkcje i możliwości praktycznego wykorzystania w pracy z dzieckiem niepełnosprawnym

Sala Doświadczania Świata w ogólnym tego słowa znaczeniu to specjalnie wyodrębnione pomieszczenie wyposażone w różnego rodzaju urządzenia stymulujące rozwój zmysłów.
Głównym celem organizowania takich sal jest stwarzanie możliwości odbierania nowych bodźców, wzbogacanie doświadczeń oraz miłe spędzanie czasu w atmosferze relaksu i pełnej akceptacji przez osoby z wieloraką niepełnosprawnością.

Jedna z pierwszych Sal Doświadczania Świata a właściwie namiot aktywności powstał w 1978r. w ośrodku dla upośledzonych umysłowo De Hartenberg z okazji święta letniego. Zorganizowano tam (wzorując się na doświadczeniach ośrodka w Tilburgu) rodzaj dachu na słupach. Ściany zrobiono z płótna namiotowego, a korytarze i drogi z czarnej folii. W labiryncie znajdowały się różne propozycje, które miały wpływać na zmysły i pobudzać osoby do działania. Używano tam dźwięków, światła, balonów, siana, wody, poduszek i pluszowych zabawek. Całość okazała się wielkim sukcesem i terapeuci zaczęli zastanawiać się nad dalszym rozwojem tego typu pomieszczeń.

Pojęciem ściśle związanym z Salą Doświadczania Świata jest snoezelen. Jest to metoda pracy z osobami upośledzonymi umysłowo. Pojęcie to dokładnie określa nasz sposób korzystania z sali i zostało ukształtowane przez dwóch młodych mężczyzn, którzy pracowali na oddziale „Odprężenie” ośrodka w Haaren, gdzie odbywali zastępczą służbę wojskową. Snoezelen to kombinacja słów „snuffelen”- węszyć, obwąchiwać i „doezelen” – drzemać, być w pół śnie, gapić się. Oznacza zatem ostrożne poznawanie otoczenia. Definicji tego słowa jest wiele ale najbardziej obrazowo przedstawia je przykład:
„ Leżeć na łące. Żuć źdźbło trawy. Widzimy przeciągające wysoko ponad nami chmury. Leżymy wygodnie, hałas silników jest daleko od nas, słyszymy tylko rechot żab i szum wiatru pomiędzy źdźbłami. Czujemy zapach świeżej trawy. Czujemy się wspaniale odprężeni. Nie dzieje się nic, tylko nasiona przekwitłego dmuchawca pędzone łagodnym wiatrem przyciągają naszą uwagę. Próbujemy je pochwycić. Potem zrywamy takiego dmuchawca i wydmuchujemy nasiona w powietrze, aby je śledzić tak długo jak jest to tylko możliwe. Później drzemiemy oddalając się nieco od tego wąchania trawy i kwiatów na łące. Wspaniale jest tak snoezelować.”
(W takiej sytuacji nasze zmysły zostają nakierowane na całkiem pierwotne, pełne nastrojów otoczenie. Gdy snoezeluję pozwalam po prostu wszystkim bodźcom dochodzić do mnie. Poprzez organy zmysłów i system nerwowy bodźce przekazywane są do mózgu w postaci przyjemnych doświadczeń. Ważny jest przy tym fakt mojego aktywnego współdziałania – to ja zrywam dmuchawca.)

Jeżeli chcemy przenieść w tą sferę ludzi upośledzonych umysłowo musimy stworzyć sytuacje, w których bodźce będą wyselekcjonowane i osoby te będą używać jednego organu zmysłowego (by inne bodźce nie rozpraszały ich uwagi). Snoezelen jest zatem pierwotnym, pierwszorzędnym aktywizowaniem osób upośledzonych umysłowo, nakierowane przede wszystkim na zmysłowe postrzeganie i doświadczanie z pomocą światła, dźwięków, zapachów itp. – stąd sala doświadczania świata.
Jej głównym celem jest budowanie u osób w niej przebywających poczucia radości, bezpieczeństwa, a co za tym idzie wzajemnego zaufania i komunikacji poprzez dostarczanie im określonej ilości i jakości bodźców sensorycznych pobudzających zmysły do działania.
Innymi słowy to nauka życia przez życie, to celowe kształtowanie bodźców celu wywołania zaplanowanych wrażeń i uczuć. Umożliwia poznawanie poprzez, patrzenie, słuchanie, dotykanie, wąchanie i smakowanie – czyli tworzenie globalnego, wielozmysłowego obrazu danego pojęcia.

Należy pamiętać, że zmysły to podstawa rozwoju każdego człowieka bowiem dostarczają one informacji o otaczającym nas świecie, wpływając na proces uczenia się i poznawania. Bez ich aktywizacji rozwój człowieka jest niemożliwy.
Zatem pracując z dzieckiem niepełnosprawnym w Sali Doświadczania Świata staramy się wpływać na jego wszechstronny rozwój przede wszystkim poprzez :
I. Stymulację percepcji wzrokowej
- aktywizowanie zmysłu wzroku (doświadczanie bodźców wzrokowych)
- rozwijanie spostrzegawczości, koncentracji wzrokowej
- wydłużanie czasu koncentracji wzroku na bodźcach wizualnych
- rozwijanie kierunkowości spostrzegania (zdolności poruszania oczami we wszystkich kierunkach i podążania wzrokiem za poruszającymi się przedmiotami)
- rozwijanie pamięci wzrokowej (przewidywanie kolejności następujących po sobie czynności, przedmiotów, barw)
- rozwijanie koordynacji wzrokowo - ruchowej
- kształcenie analizy i syntezy wzrokowej
- oddziaływanie za pomocą barw na nastrój samopoczucie i aktywizację dziecka
II. Stymulację percepcji słuchowej
- aktywizowanie zmysłu słuchu
- poszerzanie zasobu doświadczeń w zakresie percepcji słuchowej
- usprawnianie koncentracji na bodźcach słuchowych
- zmniejszanie lęku przed dźwiękami nieznanymi
- reagowanie na różne sygnały (szukanie źródła dźwięku)
- rozwijanie umiejętności różnicowania dźwięków otoczenia i dźwięków mowy (dźwię-ki różnych przedmiotów, instrumentów, dźwięki natury, głos ludzki)
- doświadczanie znaczenia pojęć: cicho-głośno, dźwięki wysokie-niskie, szybkie-wolne, przerywane-ciągłe
- rozwijanie pamięci, analizy i syntezy słuchowej
- rozwijanie koordynacji słuchowo- ruchowej i słuchowo – wzrokowej
- aktywizowanie uczniów do wytwarzania dźwięków przy pomocy różnych przedmiotów, instrumentów, aparatu głosowego
- oddziaływanie na samopoczucie i nastrój
III. Stymulację percepcji dotykowej
- zachęcanie ucznia do badania przedmiotów o różnej fakturze (aktywizacja zmysłu dotyku)
- nabywanie różnych doświadczeń dotykowych (ciepło-zimno, sucho-mokro, szorstko-gładko itp. ) i łączenie ich z różnymi przedmiotami i sytuacjami (rozwijanie pamięci dotykowej
- wyczuwanie poszczególnych części ciała w trakcie masowanie ich różnymi materiałami
IV. Stymulację percepcji węchowej
- aktywizacja zmysłu węchu
- gromadzenie doświadczeń węchowych (poznawanie różnych zapachów)
- poszukiwanie źródła zapachu
- kojarzenie zapachu z różnymi substancjami
V. Stymulację percepcji smakowej
- aktywizacja zmysłu smaku
- rozwijanie percepcji smakowej (akceptacja nowego smaku, posiłku)
- reagowanie na określony smak i nabywanie umiejętności różnicowania smaku
VI. Stymulację zmysłu równowagi
- doświadczanie ruchu
- normalizowanie napięcia mięśniowego
- rozwijanie orientacji w schemacie ciała
- rozwijanie orientacji przestrzennej
- wzbogacanie aktywności

Systematyczna stymulacja poszczególnych zmysłów w Sali Doświadczania Świata jest więc ważnym źródłem rozwoju każdego niepełnosprawnego dziecka gdyż:
- zwiększa jego aktywność i motywację do poznawania
- zwiększa chęć do nawiązywania kontaktu
- wywołuje zadowolenie i poczucie bezpieczeństwa, ułatwia pokonywanie lęku
- zwiększa ofertę poznawania różnych bodźców (zwiększa bazę doświadczeń)
- zwiększa wrażliwość
- poprawia orientację w schemacie ciała oraz przestrzeni
- motywuje do podejmowania aktywności
- przyczynia się do nabierania świadomości istnienia i odrębności od otoczenia
- doskonali pracę poszczególnych analizatorów
- wpływa na rozwój wyższych funkcji - emocjonalnych, społecznych, komunikacyjnych, ruchowych i poznawczych

Korzystając jednak z takiej sali należy pamiętać o następujących założeniach:
- wytworzeniu właściwej atmosfery - atmosferę sali tworzą przede wszystkim światło i tło dźwiękowe. Konkretnie oznacza to, że należy stworzyć łagodne przytłumione oświetlenie i zaproponować spokojną muzykę w tle. Trzeba przy tym mówić cicho. Jeżeli chcemy nadać tej atmosferze pełną formę, potrzebujemy jeszcze wygodnych miejsc do siedzenia i leżenia;
- własnej decyzji dziecka - wybór aktywności zależy nie od nas, opiekunów, lecz od odwiedzających. Wprawdzie snuzlujemy razem ale wybór rodzaju aktywności zależy od naszego podopiecznego. Nie istnieje określony czas przebywania w sali, najczęściej jest to około 25 do 40 minut. W tym wypadku nasi podopieczni pokazuj ą nam jak długo chcą korzystać z sali;
- własnym tempie- odwiedzający salę musi mieć czas na przyjęcie bodźców, postrzeganie, zdobywanie doświadczeń. Wszystko to ma odbywać się we własnym tempie. Ważne jest, aby opiekunowie byli cierpliwi i nie narzucali własnego tempa terapii;
- odpowiednim czasie trwania - spróbujmy stworzyć spokojny etap przechodzenia do sali poprzez początkowe wprowadzenie muzyki w tle, włączenie delikatnych przyciemnionych świateł punktowych. Połóżmy się przy naszym podopiecznym i dajmy mu poczucie , że powstaje nowa sytuacja. Podobnie jak przy fazie wstępnej również przy wychodzeniu z sali ważne jest, by zapewnić spokój. Takiej pełnej nastroju aktywności nie można gwałtownie przerwać z powodu końca pracy. Spróbujmy, poprzez określone zachowanie, wyraźnie przekazać, że znowu przechodzimy do sytuacji dnia codziennego. Redukujmy środki techniczne, powoli ściszajmy muzykę, zapalajmy lampy, odsłaniajmy zasłony. Długość pobytu w sali zależy od reakcji odwiedzającego. Jeżeli zauważymy, że nudzi się, że maleje dla niego atrakcyjność otoczenia, trzeba odbierać to jako pewien rodzaj komunikatu informującego, że czas już zakończyć terapię;
- powtarzalności - niepełnosprawny aby zrozumieć, czy zapamiętać bodźce, którym jest poddawany wymaga częstych powtórek tych samych sytuacji, trudno jest tu przewidzieć ile i jak długo powinien mieć powtarzane bodźce. Należy dokładnie obserwować zaciekawienie i reakcje podopiecznego;
- wybranych propozycjach bodźców - świat dla upośledzonych umysłowo jest często mieszaniną chaotycznych bodźców napływających z otoczenia. Ważne jest aby zmienić ten stan rzeczy, tak aby był uboższy w bodźce, mniej chaotyczny i mniej zagrażający. Możemy się zastanowić, jakie niepożądane bodźce należy zlikwidować (np. wyłączyć radio, ciszej mówić itp.);
- właściwym nastawieniu - ważne są tu uczucia osobiste takie jak; przyjaźń, serdeczność, sympatia, wywierają one wpływ na cierpliwość, która w życiu ciężko upośledzonych jest niezbędna. Obchodzenie się z ludźmi w tym ciężko upośledzonymi musi być powołaniem .

Sale Doświadczania Świata są tworzone przede wszystkim z myślą o osobach z głębszą niepełno-sprawnością intelektualną. gdyż możliwości poznawcze tych ludzi są w znacznym stopniu ograniczone i często nie wykraczają poza etap małego rocznego bądź dwuletniego dziecka. Większość z nich żyje więc w fazie doświadczania związanej wyłącznie z ciałem. Świat dla nich składa się tylko z tego, co można doświadczyć konkretnie i cieleśnie (dotknąć, zobaczyć, powąchać, usłyszeć, polizać). Nie mają oni zdolności pełnego postrzegania otoczenia oraz korzystania z różnych form aktywności.
Dlatego poprzez odpowiednie warunki, rozmaite formy terapii należy dać niepełnosprawnym możliwość rozwoju (hamować regres), proponować rozmaite formy aktywizacji a wszystko to w ramach świata w którym przede wszystkim będą czuć się bezpiecznie, będą odczuwać radość, zadowolenie oraz własną aktywność poprzez odbiór pierwotnych (silnie odczuwalnych) bodźców.
Aby to było możliwe niezbędne jest pomieszczenie, w którym - w przeciwieństwie do codziennych warunków - zmysły nie są kompleksowo angażowane, lecz można koncentrować się na wybranych bodźcach (np. tylko dotykanie). W pomieszczeniu tym istotna jest także redukcja bodźców zewnętrznych, zakłócających postrzeganie (jak np. hałas, niewłaściwe oświetlenie). A oferowane przez nas wrażenia, formy aktywności powinny stworzyć przede wszystkim przyjemne dla upośledzonego środowisko.
Stąd właśnie pomysł zgromadzenia w jednym specjalnie przygotowanym pomieszczeniu (odpowiedni kolor ścian, odpowiednie oświetlenie, zaciemnione okna, dywan na podłodze) sprzętów silnie oddziałujących na poszczególne zmysły, wzbudzających ciekawość i zachęcających dziecko do podejmowania aktywności – badania, poznawania tego otoczenia a przez to rozwijania innych zaburzonych funkcji (np.komunikacji).

Wśród sprzętów, którymi my dysponujemy w Sali Doświadczania Świata (w Ośrodku Szkolno – Wychowawczym w Bochni) znajdują się:
1. Suchy basen – przeznaczony do rehabilitacji i relaksacji. Dostarcza max. bodźców dotykowych – rozluźnia mięśnie, stymuluje czucie całego ciała, poszczególnych jego części (po-przez masaż piłeczkami).Usprawnia motorykę małą oraz dużą, kształtuje koordynację wzrokowo – ruchową. Daje poczucie sprawstwa gdyż najmniejszy ruch powoduje przesuwanie się piłeczek oraz ich szelest a to z kolei zachęca do zabawy. Oprócz tego dostarcza bodźców wzrokowych (kolor) i słuchowych (szum przemieszczających się piłeczek)
2. Projektor kolorów i obrazów – jego podstawowym celem jest uwrażliwianie zmysłu wzroku na bodźce wizualne, koncentrowanie uwagi dziecka na zmieniających się na ścianie barwach i obrazach, rozwijanie kontroli nad pracą oczu – wyrabianie celowego spojrzenia w określone miejsce, umiejętności wodzenia wzrokiem za poruszającymi się obrazami. Pozwala także na wyszukiwanie powtarzających się sekwencji – rozwija spostrzegawczość i pamięć wzrokową.
3. Lustrzany domek - pozwala skupić uwagę dziecka na samym sobie (swojej mimice, gestykulacji, ruchach) co wpływa na kształcenie u niego świadomości siebie, swego ciała, poszczególnych jego części oraz orientacji w przestrzeni. Dzięki obserwacji siebie zapamiętuje wyraz twarzy przy różnych emocjach, uczy się naśladownictwa.
3a. Lampa UV z elementami świetlnymi – urządzenie uspokajające, skupiające uwagę na przedmiotach, materiałach reagujących na promienie UV. Elementy podświetlone lampą zapewniają duży kontrast widzianych bodźców, co ma szczególne znaczenie dla dzieci z drobnymi dysfunkcjami analizatora wzrokowego. Poprzez ćwiczenia z tą lampą można realizować wszystkie etapy rozwoju wzroku (doskonalić fiksację – czyli skupianie wzroku, skokowość – czyli zdolność do wodzenia wzrokiem za poruszającymi się przedmiotami, rotację – zdolność poruszania oczami we wszystkich kierunkach) oraz rozwijać orientację w schemacie ciała poprzez wyróżnianie jego części np. ubraniami świecącymi pod wpływem promieni UV.
3b. Światłowody – dostarczają silnych wrażeń wzrokowych poprzez zmieniające się kolory. Zwiększają koncentrację uwagi, wzbudzają zainteresowanie oraz chęć do działania (dotykania, chwytania ). Sprzyjają także gromadzeniu nowych doświadczeń w zakresie percepcji do-tykowej, wpływają na poprawę celowości, precyzji ruchów oraz kształcenie u dziecka auto-orientacji. Dzięki nim możliwa jest nauka przewidywania kolorów – rozwijania pamięci wzrokowej.
3c. Kolumny wodne - stanowią obiekt zainteresowania często nawet dla dzieci z głęboką niepełnosprawnością intelektualną. Dostarczają silnych wrażeń wzrokowych (poruszające się w kolumnie, zmieniające kolor bąbelki), dotykowych (wibracje towarzyszące wydzielaniu się bąbelków oraz temperatura), słuchowych (specyficzny dźwięk włączonej kolumny i bulgoczącej wody – szmery, bulgotanie). Umożliwiają koncentrację uwagi oraz doskonalą umiejętność wodzenia wzrokiem.
4. Lampa błyskowa – wpływa na stymulację zmysłu wzroku, dotyku, koncentrację uwagi. Wzbudza w dziecku chęć dotykania przez co rozwija celowość i precyzję ruchów rąk.
5. Urządzenie do robienia baniek mydlanych – Unoszące się kolorowe bańki stanowią atrakcyjne optycznie widowisko, pobudzając dziecko do obserwacji (skupiania wzroku, wodzenia nim) i działania (dotykania spadających baniek), przez co wpływają na poprawę sprawności ruchowej zarówno w obrębie motoryki dużej jak i małej (doskonalą koordynację wzrokowo – ruchową). Z ich pomocą można stymulować funkcje oddechowe. Dostarczają także wrażeń dotykowych i zapachowych
6. Platforma świetlno – dźwiękowa – służy wzbudzaniu ciekawości, aktywizowaniu zmysłu wzroku (różne kolory), słuchu (różne tony, dźwięki)
7. Łóżko wodne - pozwala na wykonywanie ruchów oraz odczuwanie własnego ciała nawet przez osoby głęboko i wielorako niepełnosprawne, co daje im poczucie sprawstwa i własnej aktywności. Lekkie kołysanie wpływa na odprężenie, rozluźnia stawy i mięśnie, stymuluje równowagę. Uzupełnieniem wrażeń dotykowych, ruchowych są bodźce słuchowe chlupot wody, muzyka relaksacyjna
8. Tor świetlno – dźwiękowy z tablicą kurantów – ma wpływ na zmysły wzroku (różne kolory), słuchu (różne dźwięki, tony), dotyku. Doskonali koncentrację uwagi (skupianie wzroku na kolorach), sprawność manualną (przyciskanie przycisków), koordynację wzrokowo – ruchową, rozwija równowagę (podczas chodzenia po kolorowych polach). Zachęca, aktywizuje do działania dając poczucie sprawstwa, zależności: przyczyna – skutek (każdy ruch ręki, nogi staje się dla dziecka słyszalny, widzialny). Określone dźwięki mogą wpływać także na nastrój i emocje.
9.Emiter zapachów – pulsujące światło pozwala na wstępną koncentrację uwagi dziecka na urządzeniu i zachęca do jego poznania poprzez dotyk (przesuwanie dłoni po rurach, kierowanie wydobywającego się powietrza na dłonie i twarz dziecka). Do głównych jego zadań należy jednak: relaksacja, wyciszenie, dostarczanie nowych bodźców zapachowych, nauka lokalizacji zapachu, kojarzenia go z sytuacjami, oraz gromadzenie wiedzy na temat otaczającego świata
10. Ścieżka fakturowa – umożliwia odbiór wrażeń dotykowych poprzez dłonie i stopy, skupia uwagę, usprawnia motorykę dużą, rozwija równowagę (podczas przechodzenia po kolejnych polach), kształtuje sprawność manualna i koordynację wzrokowo – ruchową
11.Lampa lustrzana – stymuluje rozwój wzroku (doskonali fiksację – skupianie wzroku, skokowość – zdolność wodzenia wzrokiem za poruszającymi się światełkami, rotację – zdolność poruszania oczami we wszystkich kierunkach), wpływa na koncentrację uwagi
12. Poduszki dotykowe – dostarczają wrażeń dotykowych, usprawniają ruchy rąk, kształtują koordynację wzrokowo – ruchową

Podsumowując należy podkreślić, iż osoba niepełnosprawna posiada w sali doświadczania wolność wyboru tych bodźców, które dla są niej najprzyjemniejsze, na których chce się koncentrować i którymi chce się zajmować.
Motywacją nie są dla niej działania opiekunów, lecz elementy tworzące Salę Doświadczania Świata ( materiał i otoczenie powinny być atrakcyjne i same zachęcać do działania). Opiekunowie mogą pomagać przy aktywizowaniu tylko poprzez dostarczanie materiałów bezpośredniego w zasięg niepełnosprawnego oraz poprzez proponowanie zabaw ale do niczego nie zmuszają.
Przeżycie bezpośredniego otoczenia, poddawanie się działaniu bodźców, odczuwanie i używanie ich- są już celem samym w sobie.

Konieczne jest także podkreślenie faktu, iż Sale Doświadczania Świata mogą być adresowane także do innych grup odbiorców.
Metoda ta bowiem znajduje zastosowanie także w terapii psychologicznej, psychiatrycznej (pozwala na uspokojenie, wyciszenie, relaksację oraz otwieranie się na świat zewnętrzny), oraz terapii stymulacyjnej zaburzonych zmysłów. Jednak każda grupa odbiorców wymaga właściwych sobie punktów odniesienia czyli dostosowania wyposażenia oraz proponowanych zajęć odpowiednio do potrzeb uczestników terapii

Więcej informacji na ten temat w opracowaniu „SNOEZELEN – nieco inny świat” J. Hulsegge (opracowanie A.. Smrokowska) oraz na stronach internetowych