Narodziny i pierwsze osiągnięcia drukarstwa muzycznego

Dorota Kasprzyk
Nauczyciel – bibliotekarz
PSM I i II st. w Opolu

Jan Gutenberg powszechnie uważany jest za pierwszego europejskiego drukarza i wynalazcę ruchomej czcionki. Jednakże zarówno druk, jak i ruchome czcionki znane były co najmniej tysiąc lat przed Gutenbergiem. Jego niewątpliwy wkład w rozwój drukarstwa polegał natomiast na skonstruowaniu form do odlewania metalowych czcionek, zastosowaniu prasy do wykonywania odbitek, opracowaniu receptur farb drukarskich i zasad składu tekstu. Wszystkie te udoskonalenia umożliwiły mu stosunkowo tanią produkcję książek powielanych w wielu egzemplarzach. Dzięki temu technika drukarska mogła się rozpowszechnić i wyprzeć ręcznie przepisywane książki.
Gutenberg zyskał sławę dzięki wydaniu i wydrukowaniu kompletnego Pisma Świętego. Tekst został złożony w dwóch wąskich łamach, zawierających po 42 wiersze, przy użyciu specjalnie do tego celu zaprojektowanej czcionki, która pomimo swego gotyckiego charakteru wyróżniała się nowoczesnym krojem i czytelnością. Zastosowany przez Gutenberga sposób składu i łamania tekstu do dziś pozostaje wzorem dla drukarzy i jest wykorzystywany przy tworzeniu mechanizmów komputerowych programów drukarskich.
Drukarstwo muzyczne stanowi część typografii książki, lecz bardzo samodzielną i odosobnioną. Druk nut początkowo uzależniony i nieoddzielnie złączony z drukiem książki, w miarę upływu lat usamodzielniał się i kształtował jako zupełnie odrębna technika. Typografia muzyczna zawsze była specjalnością tylko nielicznych przedstawicieli drukarstwa, co tłumaczyć można nie tylko mniejszym zapotrzebowaniem na muzykalia niż na książki, lecz także technicznymi trudnościami związanymi z drukiem nut i wymogiem odpowiedniego wykształcenia pracowników trudniących się ich drukowaniem. W związku z tym największymi i najlepszymi drukarzami i wydawcami muzycznymi w ciągu wieków byli muzycy i kompozytorzy. Drukarstwo muzyczne zawsze uzależnione było od rozwoju kultury muzycznej, której służyło.
Ze względu na wiele trudności technicznych o typografii muzycznej XV w. możemy mówić tylko w odniesieniu do jednogłosowej muzyki chorałowej.
Wśród pierwszych przykładów czcionkowego druku muzycznego znajdujemy nuty bez linii lub linie bez nut. Czcionki nutowe wycinano i odlewano w ten sam sposób jak czcionki liter stosując podobną metodę odlewniczą i używając tego samego stopu metali.
Trudności techniczne wczesnego drukarstwa muzycznego sprawiły, że niemal równocześnie z pierwszymi próbami drukowania nut ruchomymi czcionkami zaczęto dla ich druku stosować także drzeworyt muzyczny. Drzeworyt był techniką bardzo dogodną, gdyż wysokość drewnianych klocków, na których były wyryte linie i nuty, dostosowano do wysokości czcionek i odbijano w tym samym składzie drukarskim co pismo. Drzeworyt – podobnie jak czcionkę drukarską – stosowano na zasadzie druku wypukłego i można go też było używać wielokrotnie.
Drzeworyt zwykły czyli wypukły sporządzano z płyt drzewa niezbyt twardego (grusza, wiśnia, jabłoń, lipa). Płytki drewniane zwane klockami cięto wzdłuż słojów drzewa. Po dokładnym wyrównaniu i wygładzaniu klocków rysowano na nich odwrotnie system liniowy i nuty. Aby otrzymać obraz wypukły, nacinano najpierw linie i kształty nut według wcześniej nakreślonego na płycie rysunku, a potem nożem i dłutkami żłobiono przestrzenie między nimi. Linie konturowe lub tworzące wyniosłości części drewnianej matrycy przyjmowały farbę i odbijały czarne linie i nuty, podczas gdy części wyżłobione pozostawały niezafarbowane.
Dokonany w XV w. rozwój polifonii osiągnął pod koniec tego stulecia punkt kulminacyjny rozkwitu. Powiększyła się też znacznie liczba odtwórców i odbiorców muzyki, do czego w dużym stopniu przyczyniło się drukarstwo muzyczne, które dzięki nowym wynalazkom wywarło wielki wpływ na rozwój i upowszechnianie kultury muzycznej.
Początkiem nowej ery drukarstwa muzycznego stała się w XVI w. działalność Ottaviana dei Petrucci, genialnego wynalazcy nowego, ulepszonego sposobu tłoczenia nut. Petrucci drukarstwa nauczył się w Wenecji, gdzie dokonał też swego wynalazku - wynalazł sposób drukowania muzyki wielogłosowej. Wynalazek ten stanowił przełom w dziejach drukarstwa muzycznego, które odtąd rozwijało się niezależnie od druku pisma
Metoda Petrucciego powstała na gruncie druku podwójnego. Najpierw z twardego metalu sporządzano patryce, czyli stemple z wyrżniętym wypukłym znakiem nutowym. Stemplem wybijano w miękkiej płytce metalowej wklęsły odcisk nuty, otrzymując w ten sposób matrycę, czyli formę. Matrycę wkładano na dno aparatu odlewniczego, będącego prostokątną komorą i zalewano stopem metalu łatwo krzepnącego i dostatecznie twardego, który wypełniał całą przestrzeń komory wraz z oczkiem. Aparat zamykano i po ostygnięciu stopu otwierano. Otrzymywano w ten sposób gotową czcionkę, czyli słupek z wypukłym oczkiem.
Z takiego aparatu odlewniczego można było otrzymać bardzo dużą ilość identycznych czcionek. Ponieważ Petrucci odlewał czcionki w takim położeniu, jakie nuty miały zająć w systemie liniowym, dla każdego więc znaku zajmującego inne miejsce w tym systemie należało sporządzić osobną matrycę. Otrzymane w ten sposób ruchome czcionki nutowe zestawiano w równe wiersze, z których każdy odpowiadał odcinkowi systemu liniowego, a następnie z wierszy układano odpowiednie kolumny nutowe. Całość trzeba było unieruchomić i zespolić w ramkach, przy czym powierzchnia takiego zestawu musiała być doskonale równa, żeby można było w prasie jednym uderzeniem tłoka odbić cały skład na karcie papieru. Petrucci drukował wpierw linie i po dokonaniu ich odcisku wyjmował je z formy, a na ich miejsce wstawiał czcionki nutowe. Technika ta była powolna i bardzo kosztowna.
Potrzeba prostszego, szybszego, a także tańszego sposobu uwielokrotniania dzieł muzycznych sprawiła, że wynaleziono nową technikę drukowania muzyki menzuralnej. Sposobem tym był pojedynczy druk muzyczny, polegający na jednoczesnym tłoczeniu nut i systemu liniowego. Na każdej czcionce znajdowała się nuta o rombowych kształtach wraz z zajmowaną przez nią cząstką systemu liniowego. Resztę cząstek pięciolinii uzupełniano, dzięki czemu można było te same czcionki używać w rozmaitym położeniu w systemie liniowym. Sposób zestawiania pojedynczych czcionek u poszczególnych drukarzy był rozmaity. Najczęściej jednak między maleńkimi odcinkami linii były mniej lub bardziej widoczne przerwy, które psuły obraz całości. Nowa metoda druku muzycznego rozprzestrzeniła się bardzo szybko niemal w całej Europie.
W XVI w. przeprowadzono także próby wycinania i odlewania czcionek nut menzuralnych z okrągłymi główkami. W tym czasie jednak okrągłe główki nie cieszyły się popularnością i nadal preferowano czcionki z rombowymi znakami nutowymi.

Bibliografia:
PRZYWECKA-SAMECKA MARIA. Drukarstwo muzyczne w Europie do końca XVII wieku. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1987.
SZWEJKOWSKA HELENA. Książka drukowana XV – XVIII w.: zarys historyczny. Wrocław ; Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1987.

Wykorzystane materiały podczas wykładu:
- kserokopie przedstawiające nuty menzuralne drukowane bez linii,
- kserokopie przedstawiająca drzeworyt muzyczny,
- kserokopie przedstawiająca nuty drukowane według systemu Petrucciego,
- kserokopie z przykładem pojedynczego druku czcionkowego,
- książka : GOMÓŁKA MIKOŁAJ. Melodie na Psałterz polski : facsimile pierwodruku. Kraków: PWM, 1981 .