Fryderyk Chopin - "Rodem Warszawianin, sercem Polak, a talentem świata obywatel...". Lekcja dla uczniów gimnazjum zorganizowana w PSM I i II st. w Opolu w ramach obchodów 200 rocznicy urodzin kompozytora

Referat na temat Fryderyka Chopina wzbogacony przykładami muzycznymi oraz wystawą poświęconą życiu i twórczości kompozytora.

Przygotowanie lekcji – nauczyciele PSM w Opolu:
- Joanna Sławińska-Kurdziel – nauczyciel fortepianu, akompaniator
- Dorota Kasprzyk – nauczyciel-bibliotekarz

Prezentacja utworów F. Chopina – uczniowie oraz nauczyciel fortepianu PSM w Opolu

Cele:
- uświetnienie Roku Chopinowskiego (200 rocznicy urodzin)
- przybliżenie „sylwetki” wielkiego Polaka
- zapoznanie z biografią i twórczością F. Chopina
- „żywy” kontakt z muzyką
- wzbudzenie zainteresowania muzyką poważną

Środki dydaktyczne:
nagrania CD, ilustracje, nuty (różne wydania dzieł Chopina), opracowania książkowe, wydania albumowe, rekwizyty, wiersze o Chopinie

Literatura:
- Iwaszkiewicz Jarosław, „Chopin”, PWM, Kraków 1984r.
- Jeżewska Zofia, „Fryderyk Chopin”, Wyd. Interpress, Warszawa 1985r.
- Weber Bożena, „Chopin”, Wyd. Dolnośląskie, Wrocław 2003r.
- Zieliński Tadeusz A., „Chopin - Życie i droga twórcza”, PWM, Kraków 1993r.
- Encyklopedia Muzyczna, część biograficzna (red. E. Dziębowska), PWM, Kraków 1984r.
- Tomaszewski Mieczysław, Weber Bożena, „Fryderyk Chopin”, Diariusz par image (wyd. albumowe), Arkady, PWM, Kraków – Warszawa 1990
- Wydania dzieł Chopina (nuty)

Przebieg zajęć:
1) Powitanie muzyką
• Pieśń „Hulanka” op. 74 nr 4

2) Powitanie słuchaczy i wykonawców. Słowo o F. Chopinie

Dzisiejszą lekcję w całości poświęcamy Fryderykowi Chopinowi. Nieprzypadkowo spotykamy się w PSM I i II st. w Opolu, bowiem patronem naszej szkoły jest właśnie ten wybitny kompozytor. Spotkanie to związane jest z obchodami roku 2010, który ustanowiony został przez Sejm RP rokiem Fryderyka Chopina. W tym roku właśnie minie dwusetna rocznica urodzin kompozytora.
„Chopin to twórca, który odegrał wyjątkową rolę w kształtowaniu świadomości narodowej” - głosi sejmowa uchwała. „Fryderyk Chopin to jeden z największych artystów w historii polskiej kultury, najwybitniejszy polski kompozytor, a także czołowy pianista i przedstawiciel muzyki okresu romantyzmu na świecie. Nazywany bywa poetą fortepianu. U źródeł jego twórczości leży wielka wrażliwość artystyczna oraz umiejętność czerpania wzorców z polskiej muzyki ludowej” – podkreślili posłowie w przyjętej uchwale.

3) Wykład oraz prezentacja przykładów dzieł Chopina – nagrania, występy uczniów i nauczyciela PSM

Kilka słów o epoce, w której żył i tworzył Fryderyk Chopin:
Romantyzm w Europie powstał w latach 90-tych XVIII w. W Polsce natomiast granice tej epoki wyznaczają lata:
- 1822, od wydania „Ballad i romansów” Adama Mickiewicza,
- 1863, data wybuchu powstania styczniowego.
Pod względem historycznym okres Romantyzmu przypadł na czasy bardzo burzliwe. Był to czas ruchów narodowo-wyzwoleńczych; szczególnie lata 20-te były niespokojne dla Królestwa Polskiego – system konstytucyjny i swoboda obywatelska pod rządami księcia Konstantego to w zasadzie były już tylko pozory. W Warszawie narasta fala sprzeciwu wobec rosyjskiego zaborcy, powstają tajne stowarzyszenia. W końcu dochodzi do Powstania Listopadowego, którego główną przyczyną było nieprzestrzeganie przez carów rosyjskich postanowień Konstytucji z 1815r., i którego skutkiem było zakończenie marzeń o suwerennej ojczyźnie.
Literatura tego okresu również zajmowała się głównie walką narodowo-wyzwoleńczą. Okres Romantyzmu to też czas wielkich artystów:
- pisarze – Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki, Cyprian Kamil Norwid, Zygmunt Krasiński,
- malarze – Eugène Delacroix, Francisco Goya,
- muzycy – Felix Mendelssohn, Franciszek Liszt, Stanisław Moniuszko, Henryk Wieniawski, Robert Schumann, Oscar Kolberg, i.in.
Wszystkie te osoby, zdarzenia i okoliczności wpłynęły bardzo znacząco na osobę Chopina, jego decyzje życiowe, całą biografię i twórczość.

Fryderyk Chopin przyszedł na świat w Żelazowej Woli, miejscowości leżącej niedaleko Warszawy, 1 marca 1810r. (przyjmuje się również datę 22 lutego). Jego ojcem był rodowity Francuz pochodzący z Lotaryngii i przebywający w Polsce od 1787r. – Mikołaj Chopin. Matka natomiast – Justyna z Krzyżanowskich – była Polką, szlachcianką z Kujaw.
Jesienią tegoż roku rodzina Chopinów przeniosła się do Warszawy, gdzie ojciec Fryderyka otrzymał posadę nauczyciela języka francuskiego w Liceum Warszawskim. Dwa lata później matka Fryderyka otworzyła pensję dla chłopców – synów najzamożniejszych rodzin w mieście.
Muzyka zawsze gościła w domu Chopina; matka grała na fortepianie, ojciec – na flecie i skrzypcach, tak więc Fryderyk od najwcześniejszych lat życia miał kontakt z muzyką. Zresztą jego starsza siostra Ludwika sama stwierdziła, że „dziecię płaczem rychło okazywać zaczęło miłość na wrażenie muzyki”. Podobno istnieje legenda, że Fryderyk przyszedł na świat przy grze skrzypiec swojego ojca.
Dom – rodzice i jego trzy siostry (Ludwika, Izabela i najmłodsza Emilia) zawsze pozostał w pamięci Chopina jako symbol spokoju, miłości, bezpieczeństwa i pracowitości.
Fryderyk od najmłodszych lat próbował grać na fortepianie, najchętniej w duecie ze swoją siostrą Ludwiką. Rodzice słyszeli jego wielką chęć do gry, a przede wszystkim dar, dlatego zdecydowali się na to, aby Fryderyka prowadził prywatny nauczyciel. W wieku 6 lat rozpoczął regularną naukę gry na fortepianie u Wojciecha Żywnego – Czecha z pochodzenia. Żywny zapoznał go z klasycznym repertuarem – dziełami Bacha Mozarta, Beethovena, a Fryderyk bardzo szybko osiągnął idealną technikę gry. Już po roku nauki, jako 7-latek stworzył własne, pierwsze, dziecięce kompozycje – marsze, wariacje i polonezy.
W pierwszych polonezach słychać nawiązanie do gatunku tańca narodowego; Chopin wzorował się wówczas na tańcach tworzonych przez współczesnych mu kompozytorów – J. Elsnera, K. Kurpińskiego, które słyszał w domu grane przez matkę. Przykład wczesnego poloneza:
• Polonez B-dur (1817r.)

Posłuchajmy teraz poloneza, ale dla odmiany pochodzący z późniejszej twórczości Chopina. Jest on dramatyczny, heroiczny, brzmiący jak poemat fortepianowy (co jest związane z ewolucją jego twórczości pod wpływem różnych zdarzeń i większą dojrzałością emocjonalną):
• Polonez cis-moll op. 26 nr 1 (1834-35r.)

Po sześciu latach nauki (w 1822r.) Fryderyk prześcignął swego mistrza i zakończył u niego naukę. W wielu 13 lat wstąpił do IV klasy Liceum Warszawskiego, w którym zdobył wszechstronne wykształcenie. Był też bardzo chorowity, lekarze wykryli u niego chorobę płuc, dlatego wakacje spędzał u przyjaciół w wiejskich majątkach i w kurortach, m.in. w Szafarni i Dusznikach. Tam pasjonował się folklorem, ludowymi zwyczajami, obrzędami, a przede wszystkim muzyką ludową – zasłyszanymi piosenkami śpiewanymi w polu, obertasami i mazurkami granymi w karczmie, ich rytmiką, melodyką i swoistą harmonią. Tak powstały korzenie jego stylu.
W wieku 16 lat, w 1826r. rozpoczął ostatni okres edukacyjny – został studentem Szkoły Głównej Muzyki w Warszawie. To tu powstały jego pierwsze poważne utwory, m.in. Wariacje B-dur na temat arii „Lá ci darem la mano” z opery W.A. Mozarta „Don Giovanni” na fortepian i orkiestrę op. 2, Fantazja A-dur na tematy polskie op. 13 (wykorzystująca motywy ludowe, m.in. pieśń „Już miesiąc zeszedł...” do tekstu F. Karpińskiego „Laura i Filon”), Rondo á la Krakowiak op. 14. Były to utwory na fortepian z orkiestrą, z elementami ludowymi i w stylu brillant, czyli charakteryzujące się ogromną ruchliwością, figuracyjną melodyką.
W 1829r. Chopin ukończył studia i wyjechał z Polski. Bardzo chciał zaistnieć w świecie, pokazać się, nawiązać kontakty i znajomości z ciekawymi i wartościowymi ludźmi. W ten sposób rozpoczął się kolejny etap w jego życiu – lata wędrówki. Również w jego twórczości można dostrzec znamiona jego własnego, indywidualnego stylu i mistrzostwa.
Najpierw wyruszył do Wiednia, gdzie koncertował na dworach. Zwiedził Pragę, Drezno; wrócił do Warszawy, gdzie prowadził ożywione życie artystyczne – grywał w salonach i w Teatrze Narodowym. Przeżył też swoją pierwszą fascynację miłosną, szczere, młodzieńcze uczucie. Jego ideałem była Konstancja Gładkowska – studentka konserwatorium w klasie śpiewu. Dla niej napisał II część Koncertu f-moll – słynne Larghetto, które ukończył w 1830r. Część tą charakteryzował szczególny wyraz emocjonalny i osobisty charakter, co wynikało z uczuć Fryderyka:
• Koncert f-moll op. 21, cz. II Larghetto

Inne utwory, które powstały w tym czasie to walce oraz mazurki. Walc – taniec pochodzenia obcego, na ¾, przybył do Polski z Austrii. Chopin nie pisał jednak walców przeznaczonych do tańca, tylko tzw. stylizowane, nadające się jedynie do słuchania. Mazurek z kolei to forma, która powstała z polskiego mazura. Był to bardzo popularny taniec ludowy w czasach, w których żył Chopin. Bardzo charakterystyczne u Chopina było wykorzystanie w II części mazurka elementów innego, również polskiego, tańca ludowego:
• Mazurek C-dur op. 24 nr 2

Chopin pisał utwory nie tylko na fortepian, również z wykorzystaniem innych instrumentów, tj. skrzypce, wiolonczela, flet. Były to utwory kameralne – duety, tria fortepianowe, a także utwory solowe z akompaniamentem (fortepian), czego przykładem mogą być Wariacje na flet i fortepian:
• Wariacje E-dur na temat „Non piu mesto” z Opery „Kopciuszek” Rossiniego na flet i fortepian

11 października 1830r. Chopin zagrał na pożegnalnym koncercie w Teatrze Narodowym, po czym ponownie opuszcza Warszawę, jak się później okazało – na zawsze, zyskując na obczyźnie status emigranta. Do tej decyzji zmusiła go sytuacja polityczna w kraju. Podobnie wyglądała sytuacja u innych artystów polskich w tych czasach – życie na emigracji.
Dotarł do Wiednia i tam zatrzymał się na dłużej. Tam też dopadła go wiadomość o wybuchu Powstania Listopadowego w Warszawie 29/30 listopada 1830r. Chopin bardzo to przeżył, zareagował gorączką i rozstrojem nerwów, bardzo przecież kochał Polskę, był patriotą; martwił się też bardzo o swoją rodzinę i przyjaciół, którzy pozostali w kraju. Samotne święta, które spędził w tym roku spotęgowały uczucie tęsknoty i rozpaczy. Najprawdopodobniej wtedy zrodził się pomysł napisania utworu, który był odpowiedzią na wydarzenia w ojczyźnie – Scherza h-moll. W utworze tym bardzo wyraźne słychać elementy polskości, tęsknotę i wspomnienia wspólnych, rodzinnych świąt w kraju; po dramatycznym, wręcz demonicznym i urywanym fragmencie utworu pojawia się część zawierająca fragment melodii kolędy polskiej „lulajże Jezuniu”.
Wszystkie scherza Chopina posiadają zupełnie inny charakter, niż pisane do tej pory; dawniej scherzo było utworem humorystyczno-żartobliwym, dosłownie oznaczającym „żart”:
• Scherzo h-moll op. 20

8 września 1831r. Chopin dowiedział się o upadku powstania i kapitulacji Warszawy; był wtedy w Stuttgarcie. Najprawdopodobniej wtedy, ogarnięty złością oraz poczuciem bezradności i bezsilności wobec wydarzeń, napisał Etiudę c-moll zwaną „rewolucyjną”:
• Etiuda c-moll op. 10 nr 12

Jeszcze ciekawostka na temat etiud Chopina – dotychczas etiuda miała znaczenie czysto-techniczne i była traktowana jako ćwiczenie dla młodych pianistów. Chopin stworzył wirtuozowski utwór popisowy, wymagający bardzo wysokiej sprawności technicznej.
We wrześniu 1831r. Chopin przybył do Paryża, gdzie osiadł na stałe. Miasto to stało się dla Chopina miejscem jego życia artystycznego – rozwinął ożywioną działalność koncertową, wykonywał własne utwory, czym coraz silniej utrwalał swoją pozycję kompozytora i pianisty. Uczestniczył w życiu towarzyskim, łączyły go przyjazne kontakty z wybitnymi muzykami przebywającymi wówczas w Paryżu, m.in. z F. Lisztem, V. Bellinim, G. Rossinim, F. Mendelssohnem, a także z wydawcami, z którymi zawierał znajomości i podpisywał kontrakty.
Jego utwory z tego okresu charakteryzowały się bogatą figuracją, ornamentyką, powstawały błyskotliwe i brawurowe tańce zwane Grandes Valses brillantes. Oto przykład jednego z tańców, również w stylu brillant, ale pochodzący z późniejszego okresu:
• Walc Des-dur op. 64 nr 1 (1846-47)

Oprócz działalności pianistycznej i kompozytorskiej prowadził również działalność pedagogiczną – udzielał prywatnych lekcji i to one stanowiły główne źródło jego utrzymania. Miał bardzo wielu uczniów, zarówno amatorów, jak i profesjonalnie kształcących się pianistów. Był wymagającym nauczycielem, lekcje często przebiegały burzliwie, ale również często chwalił swoich uczniów gdy wszystko szło dobrze. Często grywał przed swoimi uczniami, zwłaszcza nokturny, które m.in. tworzył w tym czasie. Nokturn dosłownie oznacza „pieśń nocy”; są to utwory bardzo spokojne, tajemnicze o bogatej ornamentyce:
• Nokturn cis-moll op. 27 nr 1

Chopin będąc w Paryżu bardzo tęsknił za bliskimi, dlatego gdy w sierpniu 1835r. rodzice Chopina przyjechali na leczenie do Karlsbadu, również on tam pojechał. Były to ostatnie chwile spędzone razem z rodzicami. Chopin marzył o założeniu własnej rodziny, oświadczył się córce znajomych, 17-letniej Marii Wodzińskiej – znanej malarce okresu Romantyzmu. Do małżeństwa jednak nie doszło. Rodzice Marii uznali Fryderyka za nieodpowiedniego kandydata na męża, zbyt chorowitego i prowadzącego nieregularny tryb życia. Chopin bardzo przeżył to rozstanie, listy, które otrzymał od Marii zawiązał w mały pakiecik i opatrzył napisem „Moja bieda”. Ponieważ chciał się oderwać od przykrych wspomnień, wyjechał do Londynu w lipcu 1837r., gdzie oprócz mazurków i nokturnów komponował Impromptus – utwory o charakterze improwizacyjnej swobody. Bardzo modne w czasach Chopina było improwizowanie publiczne na zadany temat, stąd tego typu kompozycje:
• Impromptu As-dur op. 29

Najpiękniejszym okresem życia Chopina na obczyźnie to czas kiedy poznał pisarkę Aurorę Dudevant, znaną pod pseudonimem George Sand. Ofiarowała ona Fryderykowi wielką miłość, czułość, ciepło i macierzyńską troskliwość, której mu bardzo brakowało. Wtedy też, mimo pogarszającego się stanu zdrowia, powstały najwybitniejsze i najbardziej dojrzałe dzieła; czuł się szczęśliwy, natchniony i spełniony twórczo. Razem z Sand spędzali każde lato w Nohant; były to najszczęśliwsze chwile spędzone na wsi. Znowu czuł bliskość natury i kultury ludowej. Poznał takie sławy jak Adam Mickiewicz i Eugène Delacroix. Wcześniej, przed pobytem w Nohant, był z G. Sand i jej dziećmi na Majorce, lecz pobyt ten nie wpłynął dobrze na zdrowie fizyczne i psychiczne kompozytora. Słychać było to w jego ówczesnych kompozycjach, m.in. w preludiach. Jest to cykl krótkich utworków, charakteryzujących się różnorodnością wyrazową – od liryzmu po burzliwy dramatyzm. Najbardziej znanym preludium, które powstało na Majorce jest Preludium Des-dur zwane „deszczowym”, przykład liryzmu, smutku, nostalgii i depresji, która wówczas dosięgła Chopina:
• Preludium Des-dur op. 25 nr 15

Przykład dramatycznego preludium:
• Preludium d-moll op. 28 nr 24

Ponadto na Majorce powstają kolejne scherza i mazurki z op. 41, z którego najbardziej znany jest Mazurek e-mol op. 41 nr 2 zwany „palmejskim” (od nazwy miejscowości, w której powstał – Palmy).
Inne utwory z tego okresu to Sonata b-moll op. 35 ze słynnym „marszem żałobnym”, kolejne nokturny, mazurki, Kołysanka Des-dur op. 57 oraz ballady. Ballada jest nowym gatunkiem muzycznym stworzonym przez Chopina. Podobno bezpośrednią inspiracją były ballady A. Mickiewicza, ale nie jest to w pełni udowodnione. W każdym razie w balladach Chopina wyraźnie słychać zjawisko narracyjności, a także silne kontrasty dynamiczne. Mamy tu do czynienia ze ścisłym związkiem z literaturą okresu Romantyzmu. Oto przykład ballady:
• Ballada g-moll op. 23

Związek z G. Sand ostatecznie zakończył się w 1847r. Rozstanie to wpłynęło na pogorszenie się stanu zdrowia kompozytora; szczególnie utrata Nohant ważnego dla jego życia i twórczości. W zasadzie później już nie komponował, zaledwie parę miniatur. Najbardziej znanym z tego okresu utworem jest niedokończony Mazurek f-moll op. 68 nr 4 zwany „ostatnim”.
16 listopada 1848r. zagrał swój ostatni publiczny koncert w Londynie. Wysiłek i męcząca podróż do Londynu sprawiła, że bardzo zaniemógł. Wrócił do Paryża, ale zdrowia już nie odzyskał. Ostatnie dni spędził w swoim mieszkaniu, odwiedzany przez przyjaciół i znajomych. Był wśród nich Cyprian Kamil Norwid, który wątek wspomnieniowy dotyczący ostatnich chwil kompozytora zawarł w swoim wierszu „Fortepian Chopina” powstałym na przełomie 1863 i 1864r. Norwid w utworze tym oprócz wspomnień związanych ze swoją wizytą przedstawia znaczenie twórczości kompozytora, jej wielkości dla kultury świata; obrazuje muzykę Chopina jako ideał nieosiągalny dla ludzi ale również coś, do czego można dążyć aby stać się lepszym i czynić ludzi doskonałymi. Widoczne jest tu zestawienie dobra, wartości, duchowego wymiaru polskości i ludowości ze złem, który w poemacie prezentują żołnierze wyrzucający na bruk instrument – tytułowy fortepian. Jest to taki patriotyczny symbol.
Chopin zmarł 17 października 1849r. w swoim mieszkaniu, otoczony przyjaciółmi. Został pochowany na cmentarzu Père-Lachaise w Paryżu. Zgodnie z ostatnią wolą Chopina, wyjęte po śmierci serce siostra przywiozła do Warszawy, gdzie zostało złożone w urnie, w kościele św. Krzyża na Krakowskim Przedmieściu.
Norwid jest też autorem nekrologu Chopina, który ukazał się po śmierci kompozytora w „Dzienniku Polskim”. Jego pierwsze słowa to „Rodem Warszawianin, sercem Polak, a talentem świata obywatel...” Te słowa ukazują Chopina jako patriotę i wspaniałego artystę, obrazują jego wielkość; twórczość jego natomiast to synonim polskości o specjalnej wymowie patriotycznej.

4) Zakończenie. Zaproszenie do obejrzenia wystawy