Jak rozpoznać ucznia zdolnego i jak z nim pracować

Mianem zdolny uczeń określa się dziecko w wieku szkolnym osiągające lepsze wyniki od swoich rówieśników, w przypadku ,gdy zachowane są jednakowe dla wszystkich warunki pracy lub dziecko uzyskuje te same wyniki co inni przy mniejszym wysiłku. Ten stan uczeń zawdzięcza wyższemu niż u innych rozwojowi takich zdolności ogólnych, jak: myślenie, zdolność obserwacji, wyobrażenia, pamięć, sprawności manualne i ruchowe.
Wybitne zdolności intelektualne pojawiają się (zwłaszcza w dzieciństwie) w postaci wysokiego poziomu rozwoju umysłowego i nasilonej aktywności intelektualnej. Wysoka inteligencja może się zaznaczać zarówno we wszystkich lub w wielu dziedzinach działalności umysłowej, jak również – i ma to miejsce częściej, zwłaszcza u młodzieży – w pewnych tylko dziedzinach jak np. w odniesieniu do matematyki i nauk ścisłych, do języków, humanistyki itp.
Szacuje się , że dzieci zdolnych jest około 15 – 20%, wybitnie zdolnych 1-5 %, genialne umysły rodzą się bardzo rzadko.
Dzieci zdolne w wieku od pięciu do siedmiu lat charakteryzuje:
1. Łatwe zapamiętywanie i uczenie się nowych rzeczy, natychmiastowe rozumienie problemów.
2. Zadawanie pytań, zainteresowanie światem, bystra obserwacja i spostrzegawczość.
3. Wykonywanie zadań umysłowych z przyjemnością, umiejętność skupienia uwagi przez długi czas na tym co dziecko interesuje.
4. Wymyślanie nowych zabaw, opowiadań, sytuacji realnych lub abstrakcyjnych. Ciekawe, oryginalne pomysły, bogata wyobraźnia, potrzeba wyrażania myśli lub emocji za pomocą różnych form plastycznych, w formie słów, ruchu lub muzyki.
5. Niezależna postawa wobec innych, dziecko potrafi bronić swoich racji, jest samodzielne w pracy.
Posiadanie trzech spośród tych cech oznacza, że dziecko ma szansę być w przyszłości osobowością wybitną.
Uczniów zdolnych charakteryzuje:
1. Ponadprzeciętny poziom rozwoju intelektu.
2. Szybkie zapamiętywanie, prawidłowe kojarzenie i rozumowanie.
3. Ciekawość świata i ludzi, dar bystrej obserwacji otoczenia.
4. Dociekliwość, zadawanie pytań.
5. Szeroki wachlarz zainteresowań, dużo wiadomości pozaszkolnych, niekiedy ukierunkowane uzdolnienia i pasje.
6. Czerpanie przyjemności z wykonywania zadań umysłowych, umiejętność skupienia uwagi przez dłuższy czas na tym, co go interesuje.
7. Bogata wyobraźnia, ciekawe, oryginalne pomysły. Potrzeba wyrażania swoich wrażeń, myśli i emocji w różnej formie, np. w muzyce, tańcu, plastyce, w słowie lub piśmie (pisanie wierszy, opowiadań, prowadzenie pamiętników itp.).
8. Niezależna postawa, bronienie swoich poglądów i pomysłów . Krytycyzm wobec treści i metod nauczania. Wysoki poziom wrażliwości. Duża potrzeba uznania.
9. Poczucie humoru (wysoki poziom inteligencji ułatwia dostrzeżenie komicznych aspektów rzeczywistości).
Problem rozpoznawania zdolności i wyodrębniania jednostek zdolnych jest ważny zarówno na możliwość odpowiedniego stymulowania ich rozwoju jak i z uwagi na znaczne wykorzystywania zdolności ludzkich do funkcjonowania nowoczesnego społeczeństwa i jego rozwoju. Z punktu widzenia odpowiedniego stymulowania rozwoju jednostek zdolnych ważne znaczenie ma możliwie wczesne ich rozpoznawanie , gdyż wczesne etapy rozwoju mają istotne znaczenie dla kształtowania się zdolności, zwłaszcza w pewnych kierunkach ( np. zdolności muzyczne, matematyczne).
Do wykrywania zdolności intelektualnych , a więc do wyodrębniania jednostek zdolnych służą różne wypracowane przez psychologię metody, a przede wszystkim testy inteligencji i zdolności specjalnych oraz jeśli chodzi o pozaintelektualne właściwości osób uzdolnionych – testy osobowości. Jednakże zdolności poznaje się poprzez obserwację procesów i wyników działalności jednostki. Jest to proces wieloetapowy, na który składają się : wstępna diagnoza, selekcja, ocena. Możliwość takiej obserwacji mają przede wszystkim rodzice i nauczyciele. Oni też w pierwszej kolejności mogą wrócić uwagę na dzieci wyróżniające się wysokimi lub wybitnymi zdolnościami w jakimś kierunku.
Metody wykorzystywane w celu rozpoznawania uczniów zdolnych to :
1. Nominacja przyznawana przez nauczycieli na podstawie kwestionariuszy zawierających listy cech stwierdzonych u dzieci zdolnych.
2. Wyniki sprawdzianów wiadomości i umiejętności często są kryterium oceny zdolności dziecka. Bardzo istotne jest, aby brać pod uwagę sposób kształcenia ucznia, a także jakie jest przeznaczenie i zawartość samych sprawdzianów.
3. Iloraz inteligencji. Dzieci osiągające iloraz inteligencji 110 pkt. i wyżej należą do grupy dzieci zdolnych. Powyżej 130 pkt. osiągają dzieci wybitnie zdolne.
4. Konkursy.
5. Nominacja przyznawana przez eksperta jest wiarygodna przy założeniu, że ekspert zna świetnie daną dziedzinę, a jednocześnie potrafi oceniać zdolności.
6. Nominacja przyznawana przez rodziców. Rodzicom jest najłatwiej, a zarazem najtrudniej zidentyfikować dziecko zdolne. Znają oni swoje pociechy najlepiej ale ich sąd jest często wypaczony więzami emocjonalnymi.
7. Nominacja przyznawana przez grupę rówieśniczą. Wiele badań socjometrycznych dowodzi , że grupa rówieśników jest w stanie trafnie ocenić, czy ktoś z nich ma wyjątkowe zdolności w danej dziedzinie.
Metody pracy z dzieckiem zdolnym możemy podzielić na ogólne i szczegółowe. Do metod ogólnych należą:
· Stopniowe zwiększanie wymagań , jednak nie przekraczające możliwości ucznia.
· Ciekawe prowadzenie zajęć edukacyjnych, wykorzystywanie wiadomości pozaszkolnych uczniów, przydzielanie im ról, np. zebranie dodatkowych informacji na omawiany temat, opracowanie referatu, wykonanie prezentacji.
· Stwarzanie motywacji do zdobywania wiedzy oraz warunków do dzielenia się tą wiedzą.
· Umożliwianie indywidualnego programu lub toku nauki z poszczególnych przedmiotów lub przenoszenie do klas programowo wyższych z jednego lub kilku przedmiotów , o ile dziecko wykazuje dziecko wykazuje ponadprzeciętne zainteresowania nauką.
· Zachęcanie do udziału w konkursach, olimpiadach przedmiotowych oraz do korzystania z rozmaitych zajęć pozalekcyjnych w celu rozwijania zainteresowań oraz aktywności poznawczej dzieci uzdolnionych.
· Prowadzenie innowacji pedagogicznych i eksperymentów w szkole celem wspierania rozwoju uczniów zdolnych .
· Fundowanie prestiżowych nagród motywujących uczniów do zwiększonego wysiłku, typowanie uczniów do nagród według przyjętych regulaminów, organizowanie pomocy materialnej oraz przyznawanie stypendiów.
· Wspomaganie rodziców uczniów zdolnych w rozwijaniu uzdolnień dzieci.
· Stwarzanie atmosfery akceptacji , wyrażania zadowolenia z sukcesów, a równocześnie czuwanie, aby nie doszło do niekorzystnych wychowawczo postaw dzieci zdolnych.
Metody szczegółowe to:
W ramach procesu edukacyjnego w „zerówkach”
· Diagnozowanie dzieci w „ zerówkach” pod kątem zdolności ogólnych i uzdolnień kierunkowych. Monitorowanie postępów zdolnych sześciolatków, odnotowywanie wyników obserwacji według przyjętego przez wychowawcę schematu. Planowanie i organizowanie procesu edukacyjnego potrzeby intelektualne dzieci zdolnych.
· Nawiązanie współpracy z rodzicami, mającej na celu stymulowanie rozwoju zdolności u dzieci. Prowadzenie pedagogizacji na temat pracy z dzieckiem zdolnym w środowisku rodzinnym.
· Organizowanie otwartych zajęć dla rodziców z propozycjami zabaw edukacyjnych, efektywnego i twórczego wykorzystywania wolnego czasu z dzieckiem w domu.
· Zapoznanie rodziców z różnymi rodzajami gier i pomocy dydaktycznych.
· Włączanie rodziców do wykonywania pomocy dydaktycznych dla dzieci-do wykorzystania w szkole i w domu.
W ramach procesu edukacyjnego w klasach I-III
· Przygotowywanie dodatkowych zadań dla uczniów zdolnych do pracy indywidualnej, również z elementami samokontroli.
· Zachęcanie dzieci do poszukiwania informacji, materiałów rozszerzających wiedzę przedmiotową i stwarzania warunków do wykazania się nią.
· Mobilizowanie uczniów do zadawania pytań, szczególnie pytań otwartych, motywowanie do samodzielnego lub zespołowego poszukiwania odpowiedzi na postawione pytania.
· Włączanie uczniów do projektowania zadań , realizacji przyjętych projektów.
· Organizowanie konkursów klasowych, włącznie dzieci do konkursów międzyklasowych, ogólnoszkolnych i innych – zgodnie z ofertą.
· Wykorzystywanie potencjału uczniów w rozwiązywaniu problemów uczniowskich , klasowych, szkolnych i innych.
· Ukierunkowanie zdolności przywódczych, na przykład poprzez pełnienie ról: w samorządzie klasowym, samorządzie młodszej grupy wiekowej, podczas pracy grupowej.
· Prowadzenie pedagogizacji rodziców.
W ramach zajęć pozalekcyjnych:
· Organizowanie kół zainteresowań o charakterze artystycznym (plastyczne, muzyczne, taneczne, recytatorskie, teatralne), sportowym i in., np. fotograficznym, ekologicznym, szachowym (gier planszowych, łamigłówek umysłowych itp.).
· Umożliwienie uczniom zdolnym udziału w kółkach przedmiotowych organizowanych dla uczniów klas wyższych.
· Organizowanie spotkań z wybitnymi osobowościami – ludźmi sukcesu, naukowcami, społecznikami, odwiedzania ich miejsc pracy.
· Organizowanie wyjść na przedstawienia teatralne, na wystawy muzealne, organizowanie wycieczek przedmiotowych.
Organizacyjne:
· Powołanie szkolnego zespołu wspierania uzdolnień, który zbada potrzeby edukacyjne uczniów według pozyskanych lub opracowanych narzędzi badawczych; wyniki badań powinny cyklicznie powinny przedstawiane radzie pedagogicznej.
· Tworzenie programu „Praca a uczniem zdolnym” w ramach procesu edukacyjnego szkoły.
Uczniowie zdolni – ze względu na specyficzne właściwości intelektualne i osobowościowe – mają odmienne od swych rówieśników potrzeby rozwojowe. Zaspokojenie tych potrzeb wymaga też odpowiedniego, dostosowanego do ich właściwości nauczania. Warto podkreślić, że uczniowie zdolni nie zawsze otrzymują dobre oceny w szkole. Niejednokrotnie bywa tak, że z powodu częstego zadawania pytań, nadpobudliwości ruchowej bądź innych zachowań – uczeń jest kłopotliwy dla nauczyciela, co wpływa na sposób jego oceniania. Praktyka szkolna wskazuje , że dzieci zdolne źle traktowane przez nauczycieli stają się leniwe, bierne lub agresywne. Najczęściej nudzą się na lekcjach, dlatego przeszkadzają w pracy nauczycielom, lekceważą ich , a jednocześnie szukają akceptacji w środowiskach pozaszkolnych. Przyczyny te powodują niekiedy iż młodzież zdolna pełni role przywódców w grupach społecznych, a nawet przestępczych.
Bardzo wiele zależy więc od tego, czy nauczyciele wykażą się mądrością pedagogiczną wobec uczniów zdolnych, czy zdołają ich pozyskać do trudnej pracy nad sobą, doskonalenia własnej osobowości, rozwijanie zdolności i talentów.
Nie wolno pozostawiać jednostek zdolnych własnemu losowi, gdyż wiąże się to nie tylko ze stratą dla nich, ale i dla zbiorowości.