Podstawowe pojęcia w teorii zarządzania

W teorii zarządzania oświatą twórcy opracowań czerpią podstawy z wiedzy teorii organizacji i zarządzania, wykorzystując język i terminologię, metody i techniki badań, odwołując się do socjologii, pedagogiki, psychologii, cybernetyki i ogólnej teorii systemów. Ważne miejsce zajmuje również prakseologia – czyli teoria sprawnego działania.
Kobyliński K. tak oto definiuje pojęcie zarządzania w oświacie „Istotę organizacji i kierowania w oświacie najkrócej określić można jako dziedzinę wiedzy oraz działalność praktyczną dotyczącą zjawisk i procesów organizacyjnych, z jakimi mamy do czynienia w oświacie. Zajmuje się ona wyjaśnianiem powiązań i zależności, jakie zachodzą między zachowaniem osób i instytucji uczestniczących w procesach organizacyjnych i kierowniczych a rzeczywistymi wynikami tych procesów. Dostarcza też wskazań na temat: co należy zrobić, by wyniki tych procesów były najlepsze.”
Ważnym elementem jest kontekst zarządzania czyli „zbiór zjawisk i czynników oddziałujących na proces zarządzania organizacją.” Może on być zewnętrzny i wewnętrzny i często oba należą do tej samej rzeczywistości kulturowej, ekonomicznej i politycznej. Bardzo ważne jest w działaniach edukacyjnych ponieważ dostosowuje system edukacyjny do „przeskoku cywilizacyjnego”, jaki dokonał się w ostatnich latach.
W procesie kierowania instytucją oświatową ważne jest pojęcie rozwoju.
W terminologii edukacyjnej używa się takich określeń, jak „wszechstronny rozwój ucznia”, „rozwój zawodowy nauczycieli”, „rozwój organizacyjny szkoły”. Dla zaistnienia całościowego rozwoju szkoły ważny jest rozwój osobowy oraz profesjonalny pracowników jak organizacji jako określonej całości.
Rozwój organizacyjny szkoły jest to „świadomy i zaplanowany proces zmian, przez który przechodzi cała instytucja oświatowa. Rozwój organizacyjny szkoły to proces, w wyniku którego uzyskuje ona zwiększoną zdolność do rozwiązywania własnych problemów.” Proces ten jest długotrwały, celowy i planowany. Ważnym elementem jest kierowanie zmian, ponieważ zmianą można kierować tak, jak każdym innym przedsięwzięciem uwzględniając następujące etapy postępowania:
- przygotowanie zmiany,
- jej wdrażanie,
- ocena efektywności.
Ludzie tworzą organizacje, organizują się, aby w jak najważniejszym stopniu osiągnąć cele, które sobie postawili, lub gdy muszą wykonać zadania, które przed nimi postawiono, czyli łączą się w grupy, zespoły, instytucje. Najogólniej organizację można rozumieć jako „jakąkolwiek wyodrębnioną z otoczenia całość ludzkiego działania, mającą określoną strukturę skierowaną na osiąganie jakiegoś celu lub celów.” Podstawowymi właściwościami każdej organizacji są:
- celowość,
- złożoność z dających się określić części powiązanych ze sobą i z całością organizacji,
- odrębność celów i struktury w stosunku do otoczenia.
Z właściwości organizacji wynika, że może ona być także cechą ludzkiego działania. Jest to atrybutowe rozumienie słowa organizacja. Umożliwia ono wartościowanie każdej organizacji ze względu na jej cele, sposób organizowania i powiązania z otoczeniem. Na tej podstawie można mówić o organizacji dobrej, przeciętnej czy złej. Oprócz atrybutowego należy również wymienić rzeczowe rozumienie organizacji. W tym rozumieniu organizacją jest właśnie wyodrębniona całość ludzkiego działania, która odznacza się cechą zorganizowania. Stosuje się także czynnościowe rozumienie organizacji, jako rezultat określonego procesu tworzenia organizacji czyli nadawania ludzkiemu działaniu cechy zorganizowania.
Z przytoczonych definicji wynika, że decydowanie o działaniu organizacji, a więc przede wszystkim o działaniu tworzących ją osób i ich zespołów, jest w zasadzie tożsame z kierowaniem organizacją. Zbiór ludzi i przedmiotów bez mechanizmu decyzyjnego nie jest w stanie ani precyzyjnie określić celów, ani zaplanować i przeprowadzić działań prowadzących do ich osiągania.
Kierowanie (zarządzanie) jest to „proces planowania, organizowania, przewodzenia i kontrolowania prac członków organizacji oraz wykorzystywania wszelkich dostępnych zasobów organizacji do osiągania jej celów. (...) Jest procesem, w którym można wyróżnić podmiot kierowania (obiekt kierujący), przedmiot kierowania (obiekt kierowany), stosunek nadrzędności i podporządkowania (podległości) między nimi oraz cel lub cele, do których kierowanie zmierza. Kierowanie ludźmi, będące najwyższą postacią kierowania, jest wynikiem społecznego podziału pracy w zespołach ludzkich, współdziałających w realizacji wspólnych celów. (...) To oddziaływanie zwierzchnika na osobę organizacyjnie mu podporządkowaną, tj. podwładnego, zgodnie z ustaleniami zawartymi w organizacji formalnej.” Kierownik to zaś „osoba odpowiedzialna za pokierowanie działaniami prowadzącymi do osiągnięcia celów organizacji.”
W świetle przytoczonych definicji, można powiedzieć, że organizacją kieruje ten, kogo wola i decyzje dotyczące wytyczania i realizacji celów organizacji są wykonywane przez innych jej członków.