Przyczyny zachowań agresywnych wśród dzieci

Termin „zachowania agresywne” stanowi obszar zainteresowań psychologów, pedagogów, socjologów a także lekarzy. Już od ponad pół wieku w literaturze prezentowane jest zjawisko agresji i jej okrutnych przejawów stosowanych przez dzieci i młodzież. Dziecko już we wczesnym dzieciństwie poznając świat zakreśla coraz wyraźniej emocjonalne związki między sobą a otoczeniem. Pierwszy motyw agresji objawia się, gdy dziecko zaczyna rozumieć, że dzięki zachowaniom agresywnym może zdobyć zamierzony cel.
Problem definiowania agresji był podejmowany zarówno
w literaturze polskiej jak i obcej. Przystępując do określenia istoty tych zachowań należy zapoznać się z definicjami agresji, prezentowanymi przez szereg badaczy tego zjawiska. Na potrzeby tej pracy przyjmuję, iż agresją nazywamy „ bezpośrednie lub pośrednie zachowanie dziecka, które wykracza poza normy społeczne i u podłoża którego leżą negatywne nastawienia bądź emocje sprawcy.”
Słownik Języka Polskiego definiuje agresję jako „ zachowanie zmierzające do wyładowania niezadowolenia lub gniewu na osobnikach lub rzeczach”
A.Frączek w rozważaniach nad zachowaniami agresywnymi stwierdza, że są to „interakcje i relacje społeczne między jednostkami i małymi grupami społecznymi.” Mogą to być proste reakcje skierowane na jedną osobę bądź grupę ludzi, które bezpośrednio lub pośrednio szkodzą, prowadza do cierpienia, bólu oraz są uważane za aspołeczne. Przestrzeganie wzorów, które obowiązują w danej grupie społecznej jest drogowskazem dla młodzieży, która naśladując rówieśników zachowuje się nieadekwatnie do wymogów zewnętrznych. Z punktu widzenia psychologii społecznej o agresji dziecka decyduje z jednej strony dokładna analiza jego sposobów zachowania się w stosunku do innych ludzi a także innych ludzi do niego.
Środowisko społeczne, z którym dzieci stykają się w swoim życiu wywierają ogromny wpływ na ich zachowanie. Jednak najważniejszymi elementami, które mają decydujące znaczenie w procesie socjalizacji są rodzina i grupa rówieśnicza. Posiadanie odrzucających rodziców, częste frustracje, niekonsekwencja wychowawcza, manifestowanie gniewu przez najbliższych, obserwowanie zachowań agresywnych u rodziców oraz korzyści uzyskiwane w wyniku agresji sprzyjają znacząco rozwojowi agresji u dzieci i młodzieży. Dzieci uczą się poprzez obserwację, naśladują zachowanie bliskich i postępują dokładnie tak samo jak oni. Ciągła praca, pogoń za pieniędzmi powodują brak zainteresowania dorosłych problemami dorastającej młodzieży. Szukają oni wtedy zrozumienia wśród rówieśników, gdzie nie czują się anonimowi, ich wpadki i porażki zostają zrekompensowane a problemy rozwiązuje się siłą, wspólnie z kolegami.
W wyniku wieloletnich badań powstało wiele koncepcji, które wyjaśniają genezę agresywnego zachowania.
W ujęciu biologicznym agresja to „ zachowanie ograniczające swobodę drugiego osobnika albo skierowane przeciw jego zachowaniu lub życiu”
Teoria psychoanalityczna ujmowała agresję jako wrodzony instynkt.
Współczesna psychologia definiuje agresję jako „ reaktywne objawy instynktów, w powstawaniu których szczególnie ważną rolę pełnią społeczne doświadczenia dziecka.” Jest mechanizmem wywoływanym przez frustracyjne, niosące ból bodźce otoczenia, jest następstwem kontaktu, zderzenia jednostki z otoczeniem.
Natomiast Bandura uważał, iż zachowania agresywne są rezultatem społecznego uczenia się, gdzie podstawowym mechanizmem nabywania niepożądanych cech jest naśladownictwo i modelowanie. Obecnie telewizja, internet i inne środki masowego przekazu przejęły rolę nauczyciela zachowań społecznych, które znajdują odbicie nie tylko w zachowaniu dzieci ale także i dorosłych. Dzieci i młodzież obserwując codzienne życie, w którym umacnia się przekonanie, że jedyną drogą do osiągania celów jest agresja, siła i przemoc, powielają wszystkie brutalne zachowania, wzory wychowawcze i akty agresji.
Na siłę i częstotliwość występowania zachowań agresywnych wpływają też właściwości biologiczne jednostki związane z czynnikami anatomicznymi, fizjologicznymi i hormonalnymi, ale determinującą rolę odgrywają społeczne czynniki środowiskowe. Wśród nich możemy wyróżnić rozpad moralny rodziny, wyzysk społeczny, kryzys autorytetów, nadużywanie alkoholu, nieudolny system wychowawczy, bezrobocie.
Wyodrębnionych zostało kilka różnych koncepcji, które ukazują przyczyny zachowań agresywnych:
- agresja jako instynkt;
- agresja jako popęd nabyty;
- agresja jako nawyk.

Pierwszą teorię psychologiczną jest teoria instynktu Freuda. Zgodnie z tą koncepcją agresja jest niezbędna do przetrwania
i utrzymania gatunku. Freud przyjął, iż od urodzenia posiadamy dwa przeciwstawne instynkty: życia i śmierci. Instynkt życia powoduje rozwój jednostki, natomiast instynkt śmierci często zostaje skierowany przeciwko otaczającemu światu, przyjmując formę agresji wobec społeczeństwa. W organizmie człowieka jest stale kumulowana energia
i jeśli nie zostanie ona powoli rozładowana będzie się gromadzić aż wybuchnie w postaci zachowań agresywnych. Nagromadzone napięcie można rozładować w sposób bezpieczny za pomocą płaczu, słów, wysiłkowi fizycznemu. Instynkt śmierci zwrócony do wewnątrz przejawia się w agresji skierowanej na samego siebie a w ostateczności przybiera formę samobójstwa. Natomiast zwrócony na zewnątrz
przejawia się we wrogości, skłonności do morderstw i niszczenia, sadyzmie. Zdaniem Freuda tylko strach przed karą hamuje przejawy agresji.
Częstym powodem zachowań agresywnych są zaburzenia ośrodkowego układu nerwowego. Uszkodzenie organiczne układu limbicznego lub płatu skroniowego powodują brak kontroli co prowadzi do bezsenności, brutalności, patologicznego podniecenia, napaści seksualnej czy zmian charakterologicznych u dzieci. Stwierdzono nieprawidłowe zapisy EEG u osób agresywnych a także u wielu recydywistów odkryto dodatkowy chromosom Y (XYY) oraz zwiększone wydzielanie testosteronu.
Bardzo często po urazach głowy reakcje dzieci są niepohamowane, nie panują nad sobą, są oschłe w uczuciach. W kontaktach z rówieśnikami są bezwzględne, agresywne, złośliwe i mają skłonności do znęcania się nad słabszymi.
Kolejną teorię tzw. teorię frustracji – agresji po raz pierwszy sformułował Dollard. Jego zdaniem zachowanie człowieka zmierza zawsze do osiągnięcia jakiegoś celu. Jeżeli napotka ona na trudności uniemożliwiające jego osiągnięcie tworzy się sytuacja frustracji prowadząca do napięcia emocjonalnego powodującego agresję.
„Zdaniem Dollarda pojawienie się agresji i jej siła zależy od kilku czynników:

1. Pojawienie się i siła agresji zależy od stopnia frustracji.
2. Akty agresji mogą ulec zahamowaniu pod wpływem kary.
3. Akty agresji mogą ulec przeniesieniu.
4. Akty otwartej agresji szybciej i skuteczniej niż agresji ukrytej zmniejszają napięcie frustracyjne.
5. Zachowania agresywne mogą mieć różny kierunek, i nie wszystkie sytuacje frustracji prowadza do agresji.”

Trzecią teorią jest agresja jako zachowanie wyuczone społecznie czyli nawyk. Agresja jest nawykiem atakowania i może być trwałą cechą charakteryzującą osobowość człowieka. Istnieją cztery czynniki determinujące siłę agresywności u jednostki, które wyróżnia Buss:
- Pierwszym czynnikiem jest częstość i intensywność doznawanych frustracji;
- Drugim czynnikiem jest rodzaj wzmacniania agresywnego zachowania, który może mieć charakter nagrody i kary, którą jednostka osiągnie po „wyładowaniu się” w postaci bicia lub zwymyślania kogoś;
- Trzecim czynnikiem jest facylitacja społeczna, czyli wzajemny wpływ członków grupy, którzy dostarczają modele agresywnego zachowania;
- Czwartym czynnikiem jest temperament.
Głównym czynnikiem pobudzającym do uczenia się agresywnych zachowań są określone kontakty społeczne, obserwacje i naśladowanie otoczenia. Agresja prowadzi do zaspokajania określonej potrzeby, co utrwala się jako skuteczny sposób zachowania.
Podstawową przyczyną agresji wśród dzieci i młodzieży jest niewłaściwa relacja z innymi ludźmi, przede wszystkim z rodzicami. Dziecko obserwując starszych naśladuje i identyfikuje się z ich zachowaniami a im więcej czasu spędza z osobą agresywną tym większe prawdopodobieństwo, że będzie takie wzory powielać. Nie mogąc zaznać miłości i poczucia bezpieczeństwa we własnym domu, gdzie jest nikomu niepotrzebnym „ciężarem” szuka wsparcia i zrozumienia wśród rówieśników oraz ludzi z podobnymi problemami. Dzieci i młodzież
z domów, w których panuje przemoc i agresja żyją w atmosferze upokorzenia, bólu i nienawiści. Pojawiają się u nich zaburzenia emocjonalne typu: agresja, wybuchowość, upór, złość, nieumiejętność komunikacji i wyrażania uczuć. Są nieufne, rzadko opowiadają o sobie natomiast łatwo wpadają w złość, są wulgarne i agresywne w stosunku do otoczenia. Wynika to z tego, iż rodzice nigdy ich nie wspierali i nie ochraniali. Opiekunowie ignorują ich „ albo manifestują postawę wrogości, niezadowolenia z tego, że dziecko jest niedoskonałe i nie spełnia ich oczekiwań. W efekcie rozwijają u swoich dzieci cechy pogłębiające niepewność, przeświadczenie o tym, że są bezwartościowe, niezaradne a rodzice mają rację.”
Obecnie psychologia humanistyczna apeluje, że agresja stanowi negatywny skutek wychowania autorytarnego, zniewalającego osobowość dzieci. „ Ze względu na regulacyjne funkcje jakie może spełniać agresja wyróżnia się:
- agresję gniewną - nazywaną impulsywną, dlatego,
że stymuluje ją irytacja, złość, gniew. Ujawnia się wówczas, gdy ktoś godzi w poczucie agresora np. poniża go lub krytykuje. Celem takiej agresji jest natychmiastowa redukcja napięcia;
- agresję instrumentalną „ zimną” - w przypadku tym chodzi nie o zadawanie bólu czy cierpienia, ale o możliwie najszybsze spełnienie potrzeby posiadania czegoś np. chęć zdobycia przez młodzież alkoholu, wiążąca się z napadem na sklep;
- agresję zadaniową wynikającą z „mocy” stanowiska
- polega ona na przymusie wykonywania poleceń przez podwładnych, podporządkowaniu się i posłuszeństwie;
- agresję spontaniczną „gorącą” – polegającą na zadawaniu bólu, uszkodzeniu osoby lub rzeczy oraz ogromnej przyjemności czerpanej z tego powodu;
- agresję naśladowczą – polegającą na identyfikacji
z agresorem np. poznanym w grze komputerowej czy filmie.”


Bardzo ważną rolę w zachowaniach agresywnych dzieci i młodzieży odgrywają grupy rówieśnicze, które rodzą się spontanicznie a o ich powstaniu decyduje przede wszystkim teren spędzania wolnego czasu, wspólne zainteresowania, miejsce zamieszkania. Grupy rówieśnicze zaczynają odgrywać istotną rolę dla młodych ludzi, gdy słabnie ich więź z rodziną, wtedy pozbawiona kontroli ze strony dorosłych stanowi wyjątkowo atrakcyjną wartość i staje się tym środowiskiem, z którym dziecko szuka kontaktu i oparcia. „ W każdej grupie rówieśniczej i młodzieżowej istnieją normy, które bywają niekiedy sprzeczne z wzorami i normami uznawanymi przez dorosłych, ale pozwalają osiągnąć cele grupy, jak również utrzymać jej istnienie.” To w grupach dochodzi do pierwszych wspólnie popełnionych przestępstw, napadów, bójek, brania narkotyków, picia alkoholu, palenia papierosów. Często aby zdobyć pieniądze na dobra materialne, alkohol czy inne środki odurzające nieletni skłaniają się do kradzieży. „Główne funkcje agresji w sytuacjach grupowych to :
- stworzenie wyrazistego podziału na „my” i „oni”, podkreślenie granic „obszaru” funkcjonowania własnej grupy, wyostrzenie reguł identyfikacji z grupą odniesienia;
- potwierdzenie swojego związku ze światem zewnętrznym, szczególnie dla jednostek w tym świecie odrzucanych;
- podniesienie poczucia orientacji w świecie, grupa ułatwia bowiem tworzenie klarownego obrazu świata;
- wzrost poczucia kontroli otoczenia poprzez wykorzystanie siły grupy;
- podniesienie samooceny;
- ułatwienie samoidentyfikacji, jako że stanowi ona odbicie własnej osoby.”

Są to podstawowe elementy, które odgrywają kluczową rolę
w stabilizowaniu się poczucia własnej wartości. Grupa rówieśnicza akceptuje agresję i sama ją wyzwala czym przyciąga nowych członków. Przyczyny środowiskowe, kulturowe, ekonomiczne, społeczne, medyczne i psychologiczne nie są jedynymi przyczynami zachowań agresywnych. W ich etiologii dużą rolę odgrywają urazy emocjonalne, zwłaszcza te doznawane w dzieciństwie oraz skutki negatywnych przeżyć i sytuacji życiowych np. śmierć bliskiej osoby, przeżycie katastrofy lub klęski żywiołowej.

„ Podstawowymi kryteriami klasyfikowania jednostki jako agresywnej są:
- wysoka częstotliwość oraz pokaźna liczba zachowań agresywnych,
- duża intensywność połączona z nieadekwatnością reakcji agresywnych wobec działającego bodźca,
- nieumiejętna kontrola ( brak, nadmiar) reakcji agresywnych,
- ciągła wrogość do innych ludzi.”

Głównym czynnikiem powodującym sięganie po agresję jest doświadczanie jej przez dziecko, a także nieumiejętność radzenia sobie
z własnymi, bardzo silnymi i negatywnymi emocjami, które są wywoływane pojawieniem się agresji. Magdalena Czub wyróżnia dwa rodzaje przeszkód, z którymi nie potrafi poradzić sobie dziecko i które prowadzą do zachowań agresywnych. Są to przeszkody naturalne oraz przeszkody z naznaczenia. Do przeszkód naturalnych możemy zaliczyć:
- przeszkody fizyczne - czyli różnego rodzaju obiekty, które utrudniają realizację celu działania;
- przeszkody związane z ograniczonymi możliwościami ciała
- zbyt niski wzrost, słaby wzrok, zbyt duża tusza, problemy
z równowagą.
Pojawienie się ich wywołuje silne, negatywne emocje, gdy dziecko chce osiągnąć wyznaczony cel. Skumulowanie się napięcia w dziecku prędzej czy później doprowadzi do wybuchu emocji o charakterze agresywnym, destrukcyjnym lub autodestrukcyjnym.
Natomiast przeszkody z naznaczenia dzielimy na:
- przeszkody socjalizacyjne – zakaz wprowadzany przez dorosłego i odbierany przez dziecko jako przeszkoda w realizacji ważnego dla niego celu;
- przeszkody z posądzenia – zakaz jest bezpośrednim efektem przypisania dziecku intencji wyrządzenia krzywdy lub szkody, czyli posądzenia go, że chce zrobić coś złego sobie lub innym.

W etiologii zachowań agresywnych nie można uwzględnić tylko jednego odrębnego czynnika, trzeba wziąć pod uwagę wszystkie determinanty. Dużą rolę w zachowaniach agresywnych przypisywano czynnikom społecznym np. środowisku zamieszkania, grupom odniesienia i grupom zawodowym.
„Determinanty społeczne to :
- czynniki socjologiczne: przynależność do grupy społecznej, pozycja społeczna rodziny, zawód wyuczony, zawód wykonywany, wykształcenie, prestiż zawodowy i społeczny
( zależy od zawodowego);
- czynniki ekonomiczne: pozycja materialna, pozycja społeczna, bezrobocie, brak satysfakcji z wykonywanej pracy;
- czynniki demograficzne: płeć, wiek, liczebność rodziny, stan cywilny.”

Niekorzystna sytuacja społeczno – ekonomiczna jest przyczyną lęku, frustracji, stresu lub załamania psychicznego. Zdrowy człowiek może bez problemu pokonać takie trudności, lecz człowiek chory
w depresji często reaguje agresją skierowaną na zewnątrz lub autoagresją.
Przyczyny brutalnych zachowań tkwią również wewnątrz szkoły, gdyż zbyt duża liczba uczniów w klasie, przewaga funkcji dydaktycznej nad wychowawczą, słaby kontakt nauczyciela z uczniem, przeładowany program nauczania sprzyjają szerzeniu się agresji wśród dzieci i młodzieży. Stan wiedzy pedagogów szkolnych i nauczycieli w zakresie współczesnych zagrożeń jest niezadowalający, co w konsekwencji prowadzi do niedostrzegania początkowych objawów zachowań agresywnych oraz bagatelizowanie ich. Nauczyciele często nie reagują na przejawy zachowań agresywnych w czasie przerw, nie zaglądają do szatni czy toalet gdzie młodsze bądź słabsze dzieci doświadczają różnorodnych form agresji i przemocy.

Dzieci uczą się agresji także ze środków masowego przekazu
i dużą rolę w jej gromadzeniu odgrywa telewizja. Najczęściej widzowie uczą się danych zachowań poprzez ich obserwację na ekranie. Telewizja dostarcza młodzieży wzorców osobowych, identyfikują się oni
z ulubionym bohaterem i przyjmują określone zachowania. Najczęściej oglądane przez młodych ludzi są filmy i programy ukazujące życie grup przestępczych, w których broń, gwałty, agresja, przemoc, kradzieże są na porządku dziennym. Telewizja dostarcza młodszej widowni negatywne wzorce, które wzmacniają aspołeczne zachowania i postawy. Bajki naszpikowane brutalnością i opływające krwią uczą, że silniejszy wygrywa, a poprzez zastraszanie i szykany zdobywa się pieniądze i sławę. Dzieci pod wpływem drastycznych scen stają się mniej wrażliwe, wręcz obojętne na krzywdę i cierpienie innych, przyzwyczajają się do agresji i przemocy. Filmy ukazują aspołeczne zachowania jako zabawę, młodzi ludzie wcielają ją wiec w życie bijąc kolegów, niszcząc mienie publiczne, okradając sklepy dla rozrywki. Często telewizja zastępuje dzieciom rodziców, kolegów, namiętnie patrząc w szklany ekran zapominają o świecie, problemach, stają się zamknięte w sobie, nie rozmawiają, tracą poczucie rzeczywistości. Nie można jednak dostrzegać tylko negatywnych skutków telewizji, gdyż dostarcza ona także wiele potrzebnych, bieżących informacji, prezentuje również pozytywne wartości, czy potrzebne młodym widzom programy edukacyjne. Ważne jest jednak by nie była jedynym środkiem wychowawczym.
Źródłem agresji jest także przeciążanie dziecka obowiązkami domowymi (sprzątanie, mycie naczyń, robienie ciężkich zakupów, opieka nad rodzeństwem). Także nadmiar obowiązków szkolnych ma wpływ na powstawanie zachowań agresywnych, gdyż dziecko siedząc nad książkami w jednej pozycji nie ma gdzie wyładować skumulowanej energii. Częstą przyczyną powstawania agresji jest brak więzi uczuciowej z rodziną, rodzicami, rodzeństwem. Dzieci uczą się agresji najczęściej w domu, w szkole, w środowisku lokalnym a także
z mediów: telewizji, internetu, gier komputerowych. Z agresji się nie wyrasta. Już małemu dziecku trzeba zwracać uwagę na sposób wyrażania swoich emocji i nakłaniać go do kontrolowania swojego zachowania, w przeciwnym razie skumulowanie dużej ilości negatywnych emocji w przyszłości doprowadzi u niego zachowania dewiacyjne bądź autodestrukcyjne. Agresywność, która przejawia się
w okresie dzieciństwa może u człowieka dorosłego przybrać postać brutalnego lekceważenia cudzych potrzeb, przemocą domagania się swoich praw, bezwzględnego zmuszania innych do uległości, narzucania przemocą swojej woli czy wywoływania konfliktów w miejscu pracy. Wśród młodzieży agresja przejawia się w formie czynów chuligańskich, niszczenia mienia społecznego, uszkodzeń ciała powodujących kalectwo. Dużą rolę w powstawaniu i rozwoju agresji ma też narkomania i alkoholizm. Agresja jest rozpaczliwą walką o przetrwanie jednostki, utrzymanie indywidualności, tożsamości, jest lękiem przed zatraceniem. Niestety podejmując obronę taką formą, nietolerowaną przez społeczeństwo skazujemy się na unicestwienie.