Ekspansja terytorialna Rzeczpospolitej w XVI i XVII wieku - scenariusz lekcji historii w klasie II gimnazjum

Klasa II gimnazjum
Opracowała: Anna Tylec nauczyciel historii w gimnazjum
Cele lekcji:
A-zna pojęcia: elekcja, rokosz,„potop szwedzki”, odsiecz wiedeńska
A- zna daty: 1655, 1683 i postaci
A-wymienia sąsiadów Rzeczpospolitej i najważniejsze konflikty
B- opowiada na podstawie tekstów źródłowych o przebiegach walk ze Szwecją i Turcją
C-wyjaśnia jak doszło do konfliktów Rzeczpospolitej z Rosją, Szwecją i Turcją
D-ocenia ważność odsieczy wiedeńskiej dla dziejów Europy
D-analizuje skutki wojen w XVI i XVII wieku

Metody i formy pracy: wykład, pogadanka, praca z tekstem źródłowym i tworzenie własnego tekstu

Środki dydaktyczne: teksty źródłowe: fragmenty „Potopu” H. Sienkiewicza; Kara Mustafa do mieszkańców Wiednia; Jan III Sobieski do Marysieńki – 1683 r.; obraz Stanisława Chlebowskiego, Bitwa pod Wiedniem, mapa historyczna

Tok lekcji:
1.Czynności organizacyjne nauczyciela i uczniów
2. Podanie tematu lekcji, nauczyciel korzystając z mapy historycznej pokazuje uczniom zasięg terytorialny Rzeczpospolitej w XVI wieku oraz państwa, z którymi toczyła ona wojny –Rosję, Szwecję i Turcję. Prosi uczniów o przypomnienie, czym była demokracja szlachecka oraz wolna elekcja, która stała się konsekwencją konfliktów.
3. Realizacja tematu lekcji: nauczyciel przedstawia krótko przyczyny konfliktów: realizacja własnej polityki dynastycznej Wazów, opór szlachty polskiej przed wzmocnieniem władzy króla, liberum veto i rokosze, najazdy tatarskie na południowo-wschodnie kresy Rzeczpospolitej. Przedstawia najsłynniejszych polskich królów, a zarazem wodzów tego okresu: Stefana Batorego, który odzyskał Inflanty i utworzył piechotę wybraniecką, Stefana Czarnieckiego- pogromcę Szwedów w 1655 roku, Jana III Sobieskiego- pogromcę Turków spod Wiednia. W celu uporządkowania wiadomości prosi uczniów o narysowanie tabeli do zeszytu, w której znajdą się przyczyny i skutki poznanych konfliktów z Rosją, Szwecją i Turcją.

W celu poznania przebiegu wojen nauczyciel prosi uczniów o przeczytanie podanych tekstów źródłowych i wspólną ich analizę poprzez pytania nauczyciela do uczniów:

Tekst I
Henryk Sienkiewicz, Potop

[...] Ledwie tedy rozbłysło na niebie, rozpoczęła się walka artylerii: lecz tym razem pierwsze zagrały działa szwedzkie. Nieprzyjaciel nie myślał zrazu uczynić w murach wyłomu, by przezeń do szturmu się rzucić; chciał tylko przerazić, zasypać kulami kościół i klasztor, wznieść pożary, podruzgotać działa, pobić ludzi, rozszerzyć trwogę.
Na mury klasztorne wyszła znów procesja, bo nic tak nie ukrzepiło walczących, jak widok Przenajświętszego Sakramentu i spokojnie z nim idących zakonników. Działa klasztorne odpowiadały grzmotem na grzmot, błyskawicą na błyskawicę, ile mogły, ile ludzim sił i tchu w piersi starczyło. Ziemia też zdawała się trząść w posadach. Morze dymu rozciągnęło się nad klasztorem i kościołem. [...]
Ów huk nieustający, błyskawice, dymy, wycia kul rozdzierających powietrze, straszliwy chichot granatów, szczekanie pocisków o bruki, głuche uderzenia o ściany, dźwięk rozbjanych szyb, wybuchy pękających kul ognistych, świst ich skorup. [...] chaos, zniszczenie i piekło!... [...]
Około południa dzieło śmierci wzmogło się jeszcze. Zdawać się mogło, że gdy dymy opadną, oczy szwedzkie ujrzą tylko stos kul i granatów na miejscu klasztoru. [...]

a) co znajduje się na Jasnej Górze?

b) Jaki przebieg miały walki i co oznacza pojęcie „potop szwedzki”?


Tekst II
Przed bitwą wódz Turków zwrócił się do mieszkańców Wiednia:

[...]wobec tego, że w prawie pana rodu ludzkiego istnieje zasada; „Przed mieczem-propozycja islamu”, proponujemy najpierw wam we własnych waszych osobach islam. Jeżeli staniecie się muzułmanami, będziecie ocaleni, [...] natomiast jeżeli nie będziecie sprzeciwiać i stawiać opór, wówczas łaski Ałłacha Najwyższego zamek Wiedeń zostanie przemożoną padyszacha potęgą zdobyty i opanowany a wtedy ani jednej osoby nie oszczędzi i nie pożałuje[...]- wy sami będziecie wyrżnięci, mienie wasze i zapasy żywności będą złupione, zaś wasze dzieci pójdą w jasyr:

a) w jaki sposób usiłuje zmusić do poddania się mieszkańców Wiednia Kara Mustafa?

b) Co czeka mieszkańców, jeśli odrzucą jego propozycję?

c) Jakie są cele wojny tureckiej?

Tekst III
Jan III Sobieski do Marysieńki -1683r.

Jedyna duszy i serca pociecho, najśliczniejsza i najukochańsza Marysieńko. Bóg i Pan nasz na wieki błogosławiony dał zwycięstwo i sławę narodowi naszemu, o jakiej wieki przeszłe nie słyszały. Działa wszystkie, obóz wszystek, dostatki nieoszacowane dostały się w ręce nasze. Nieprzyjaciel zasławszy trupem [...] pola i obóz, ucieka w konfuzji [popłochu]. Wielbłądy, muły, bydła, owce, które miał po bokach dopiero dziś wojska nasze brać poczynają [...]. Namioty, wozy wszystkie dostały mi się [...] Prochów samych i amunicji porzucił więcej, niżeli na milion. [...] Teraz dopiero znaleziono okrutną jeszcze moc wozów z prochami i ołowiem.

a) kto wygrał bitwę?

b) jakie łupy zdobyli Polacy i wojska sprzymierzone?

Nauczyciel podsumowując teksty wskazuje uczniom skutki wojen: utrata znacznej części terytorium, załamanie gospodarcze, zniszczenia kraju i zmniejszenie się liczny ludności.
4. Podsumowanie lekcji: nauczyciel podając wiadomości uzupełnia wraz z uczniami drugą część tabelki dotyczącą skutków wojen.