Sztuka motywowania uczniów

„Dajcie mi wystarczająco długą dźwignię i wystarczająco mocną podporę,a sam jeden poruszę cały glob”
Archimedes

Motywacja - jest to proces powstania, podtrzymania i ukierunkowywania działania; podtrzymuje określone zachowania ludzi mające doprowadzić do osiągnięcia określonych celów.
Proces ten zachodzi, gdy spełnione są dwa warunki:
1.Osiągnięcie celu musi być postrzegane przez człowieka jako użyteczne;
2.Prawdopodobieństwo realizacji celu przez jednostkę musi być wyższe od zera.
W odniesieniu do praktyki szkolnej pojęcie motywacji ucznia stosowane jest do wyjaśnienia, do jakiego stopnia uczniowie poświęcają uwagę i wysiłek na rozmaite przedsięwzięcia pożądane przez ich nauczycieli albo niepożądane. Dotyczy ona subiektywnych doznań ucznia, jego chęci angażowania się w lekcję i czynności uczenia się oraz powodów zaangażowania.
Wg behawioralnvch teorii wzmocnienia - głównym mechanizmem wywołującym dane zachowanie i utrzymującym je, jest wzmocnienie (np.: pilna praca nad zadaniem może być wzmocniona przez pisemne lub ustne pochwały, dobre stopnie, przywileje itp.). Kiedy już uczniowie osiągną właściwy poziom wykonania utrzymuje się je wzmocnieniami na tyle częstymi,by zagwarantować jego trwałość. Wszelkie zachowania niezgodne z pożądanym wzorcem są wygaszane przez brak wzmocnień albo tłumione za pomocą kar.
Wg teorii potrzeb, które pojawiły się jako alternatywa dla teorii wzmocnienia, zachowanie jest odpowiedzią na odczuwane potrzeby, które mogą być albo wrodzone i uniwersalne albo wyuczone i różnie rozwinięte. Niezmiernie popularnym i wpływowym modelem motywacji jest hierarchia potrzeb ludzkich Abrahama Maslowa. Ów porządek wskazuje, że potrzeby muszą być zaspokajane w określonym porządku. Np.: od ucznia, który przychodzi do szkoły głodny i zmęczony, nie należy oczekiwać zaangażowania w pracę na lekcji. Aby skutecznie motywować uczniów, należy zajmować się jednocześnie ich potrzebami z niższych pięter hierarchii i tymi z wyższych, ściślej powiązanymi z nauką szkolną.
Stopniowo teorie motywacji zaczęły uwzględniać i to, że człowieka nie tylko pcha do działania presja i potrzeby, ale ludzie są bardziej proaktywni, decydują, co i dlaczego chcieliby robić. Przyjmują cele,w sytuacjach, w których coś należy osiągnąć. W duchu teorii celów oraz w odniesieniu do nauki szkolnej, podkreśla się znaczenie, jakie dla przyjęcia przez uczniów celów dydaktycznych mają sprzyjające nauce stosunki międzyludzkie i uczenie się we współpracy; a także unikanie presji otwierającej ucznia na cele popisowe i unikowe.
Teorie motywacji wewnętrznej, mówią, iż ludzie działają według własnych planów - robią to, co robią, bo chcą, a nie dlatego, że kieruje nimi potrzeba. Wymienia się tu: teorię autodeterminacji (sam decyduje, co ma robić, włącza się w działania grupy, funkcjonuje efektywnie w otoczeniu) oraz teorię uniesienia (uczucie to pojawia się zwykle, gdy jesteśmy pochłonięci trudnym i ambitnym zadaniem, kiedy wspinamy się na szczyty fizycznych i intelektualnych możliwości); w szkole największym zagrożeniem dla uniesienia jest lęk, pojawiający się w sytuacjach, gdy uczniowie stawiani są przed zadaniami przekraczającymi możliwości poradzenia sobie z nimi; nauczyciele mogą wspomagać przeżywanie uniesienia na trzy sposoby: znać dobrze swój przedmiot, nauczać go z entuzjazmem i dzięki temu służyć uczniom za wzór dążenia do wewnętrznych nagród.
Nauczyciele rozmawiając o motywacji, zadają sobie różnorodne pytania. W jakich warunkach tworzy się motywacja i co zrobić, by ją rozbudzić? Jak wyzwolić u swoich uczniów ten wewnętrzny pęd? Uczenie jest bardzo ważne, ale nie jest tak istotne jak wzbudzenie chęci do nauki. Motywacja wobec tego odgrywa zasadniczą rolę w skutecznym nauczaniu.

Motywy uczenia się

Wiele razy spotykamy się z następującą sytuacją: uczeń posiada wysoki poziom inteligencji, wiedzę i umiejętności, połączone z dobrym przystosowaniem do określonych, środowiskowych warunków działania, a mimo tego nie osiąga sukcesu. Zabrakło tego, co najważniejsze- motywu działania. Efekty nauczania, nie będą satysfakcjonujące dla obydwu stron. I choć nauczyciel zastosuje najlepsze środki przekazywania wiedzy, nie uzyska tego, że uczeń opanował ją trwale lub też stosował ją w praktyce. Musimy spowodować, by uczeń wyznaczył sobie cel, który pragnie osiągnąć przez naukę szkolną i dążył do osiągnięcia go.
Motywy uczenia są różne i ulegają zmianom wraz z wiekiem. Naturalny zapał do nauki charakterystyczny dla wczesnego etapu kształcenia mija. W tym pierwszym okresie nauczyciel musi pielęgnować, wzmacniać to zafascynowanie procesem uczenia. Nauczyciel mający wyczucie pedagogiczne będzie stosował atrakcyjne formy organizacji pracy, zajęcia wielopoziomowe, ciekawe środki dydaktyczne, indywidualizację pracy domowej. Następstwem takich działań będzie rozwój zainteresowań, a to zaowocuje wzmożoną aktywnością i pełniejszym przyswojeniem przekazywanych treści nauczania. W tym okresie istotną rolę odgrywa postawa nauczyciela, umiejętność nawiązywania kontaktu z dzieckiem, znajomość jego psychiki i uwarunkowań środowiskowych. Nauczyciel jest dla ucznia wzorem i inspiruje jego działania. Z wiekiem motywacja ucznia staje się bardziej świadoma. Oczywiście, wymieniane wyżej działania i postawy nauczyciela są też ważne w pracy z uczniem starszym. Ale w związku z tym, że motywacja jest coraz bardziej perspektywiczna i obejmuje już nie tylko chęć uzyskania dobrych ocen na świadectwie – to uczeń, na tym etapie kształcenia, dokonuje wyboru czynnika motywacyjnego. W uczeniu się starszych dzieci i młodzieży odgrywają rolę różnorodne propozycje klasyfikacji motywów uczenia się szkolnego. Józef Pietera wskazuje na naczelne (główne) motywy skłaniające ucznia do nauki:
1. wpływ sugestywny nauczyciela,
2. obawa przed złą oceną,
3. ciekawość i zainteresowanie,
4. ambicja,
5. siła nawyku,
6. praktyczna przydatność wiedzy,
7. potrzeba uzyskania świadectwa szkolnego,
8. motywy ideowe i światopoglądowe.

O tym, jakie motywy zostaną wybrane zadecydują osobiste cechy ucznia. Istnieje zależność między sposobem oddziaływania wychowawczego szkoły a dominacją określonej kategorii uczenia się. I istotną sprawą staje się odpowiedź na pytanie: co zrobić, aby pobudzić ucznia? Szczególnie ważne staje się wieloaspektowe podejście, wyzwalana poprzez odpowiednie działania potrzeba osiągnięć, właściwe wykorzystywanie zajęć, aby równomiernie angażować uczniów, włączanie zainteresowań. Istnieją także pewne czynniki, np. społeczne, doświadczenia wczesnego dzieciństwa, na które nauczyciel ma tylko nieznaczny wpływ. Nie można jednak ograniczać swego zainteresowania motywacją uczniów, tylko do nich. Jest jeszcze wiele działań, które można podjąć, aby zwiększyć motywację ucznia. Oto niektóre przykłady:

Czynniki motywacyjne zależne od nauczyciela

Są określone działania, które nauczyciel może podjąć, aby zwiększyć motywację ucznia:
•Poziom napięcia, jakie w uczniach wytwarza osiąganie danego celu uczenia się. Zadanie zbyt łatwe spowoduje, że uczniowie niewłaściwie zaangażują się w jego wykonanie. Jeżeli zadanie będzie za trudne, stres zacznie dominować nad uczeniem. Umiarkowany poziom napięcia i pomaganie uczniom w ustanawianiu sobie celów służą motywacji.
•Koloryt emocjonalny. Uczniowie wkładają więcej wysiłku w uczenie się w zależności od tego czy środowisko i określona sytuacja dydaktyczna są przyjemne, czy nieprzyjemne. Nauczyciel może nadawać zadaniu pozytywny, negatywny lub neutralny koloryt emocjonalny.
•Poziom poczucia sukcesu powiązany jest za stopniem trudności zadania i włożonym w nie wysiłkiem. Skuteczny nauczyciel uczy się, jak dostosowywać stopień trudności zadania do danego ucznia, pomaga dostrzec związki pomiędzy wkładem pracy i wysiłkiem a powodzeniem i osiągnięciami.
•Poziom zainteresowania. Nauczyciel ma duże możliwości nawiązywania do zainteresowań uczniów, stwarza je materiał nauczania, jak i sposób jego realizacji. Urozmaicenie nauki, np. wycieczkami, inscenizacjami, wizytami ciekawych ludzi w połączeniu z aktywizującymi metodami, podtrzymuje zainteresowanie szkołą i nauką.
•Sprzężenie zwrotne. Informacje zwrotne dotyczą tego, co uczeń powinien poprawić, jak i tego, co wykonuje dobrze. Muszą trafić do niego jak najszybciej, dotyczyć bezpośrednio czynności, powinny kłaść nacisk na pochwały, dowartościowywać, naprowadzać, wskazywać, utrzymywać ucznia w poczuciu odpowiedzialności, kierować uwagę ucznia na proces wykonywania zamiast na rezultat czynności, w przypadku informacji o błędzie wskazywać prawidłowo wykonaną czynność.
•Kształtowanie motywów panowania i afiliacji. Uczniowska potrzeba panowania zostaje zaspokojona, jeśli uczeń czuje, że ma pewien wpływ na swoje środowisko dydaktyczne i na zadania. Potrzebę afiliacji nauczyciel może skierować na właściwą drogę poprzez wprowadzenie zespołowych struktur dydaktycznych celów i nagród; nie żałując czasu, pomoże uczniom utworzyć grupę klasową.

Sposoby motywowania uczniów

Bez chęci do nauki nie można tak naprawdę nauczyć się niczego, dlatego tak ważna jest znajomość różnych sposobów motywowania uczniów.
Hanna Hamer proponuje następujące techniki motywujące ucznia do nauki:
1.Stwórz luźną, nieformalną atmosferę podczas lekcji, demonstruj poczucie humoru, żartuj: spraw, aby nauka w zabawie stała się przyjemnością.
2.Szanuj odmienne zdanie uczniów i zachęcaj ich do samodzielnego, krytycznego, twórczego myślenia.
3.Staraj się być lubianym nauczycielem.
4.Reaguj na potrzeby uczniów, np. kiedy mówią Ci, że czegoś nie rozumieją lub gdy demonstrują objawy zmęczenia, zniechęcenia lub znudzenia.
5.Stosuj pomoce audiowizualne.
6.Dostosowuj metody nauczania do stylów uczenia się uczniów.
7.Dbaj, aby poziom motywacji uczniów nie był zbyt niski (wtedy nic nie robią), ani za wysoki (wtedy dochodzi do dezorganizacji myślenia i działania, zwłaszcza w sytuacjach trudnych).
8.Obniżaj w grupie uczniów poziom napięcia i lęku; im wyższy lęk, tym mniejsza sprawność intelektualna.
9.Próbuj zaciekawiać uczniów i rozwijać ich zainteresowania; motywy poznawcze (pragnienie wiedzy i rozumienia) dają znacznie lepsze i trwalsze efekty niż czysto egocentryczne (rywalizacja, pokazanie swojej wyższości) i zewnętrzne (nauka dla stopnia i sprawienia przyjemności innym osobom).
10.Oczekuj od uczniów tego, co w nich najlepsze i mów im o tym.
11.Dostosuj wymagania do górnej granicy możliwości uczniów: niech mają poczucie osiągalności celu, ale przy dużym wysiłku; tylko wtedy bowiem nauka może być dla nich w pełni satysfakcjonującym wyzwaniem.
12.Przypominaj uczniom, że niepowodzenia i błędy to normalny etap na drodze do doskonalenia się.
13.Ucz wyciągania konstruktywnych wniosków z porażek.
14.Zachęcaj do odnoszenia sukcesów.
15.Omawiaj konkretne korzyści, jakie można odnieść z każdej lekcji.
16.Chwal uczniów często; także za najdrobniejsze osiągnięcia.
17.Nagradzaj współpracę.
18.Przyznawaj się do błędów, okazuj, że jesteś omylny, ponieważ to zwiększa sympatię uczniów do Ciebie i modeluje zachowanie uczniów (stanowi wzór do naśladowania).
19.Utrzymuj własną motywację do pracy na wysokim poziomie: bądź entuzjastyczny.
20.Kontroluj własny poziom stresu.

RECEPTA DLA NAUCZYCIELA NA SUKCES UCZNIA

1.Przekonaj ucznia, że naprawdę lubisz go uczyć.
2.Mów jasno, głośno, wyraźnie, z zapałem.
3.Dbaj o właściwe tempo mówienia.
4.Mów z zapałem.
5.Bądź swobodny i baw się razem z uczniem podczas nauki.
6.Okazuj mu zaufanie.
7.Wyraźnie określ cele.
8.Pokaż korzyści.
9.Bądź przygotowany do lekcji.
10.Dobrze organizuj lekcję.
11.Rób duże, przejrzyste i łatwe do oglądania pomoce naukowe.
12.Ogranicz do minimum czynniki rozpraszające uwagę.
13.Dbaj o dobry nastrój ucznia.
14.Nie nudź.
15.Przypominaj informację, kiedy uczeń zaczyna ją zapominać.
16.Polegaj na nim, stawiaj na niego, wierz w jego możliwości.
17.Bądź dla niego oparciem, bądź po jego stronie.
18.Nie oszukuj go.
19.Dotrzymuj przyrzeczeń.
20.Udzielaj odpowiedzi na najtrudniejsze pytania.
21.Jeśli coś mu się nie uda, zrozum go, ale nie okazuj litości, zachęć do dalszej pracy.
22.Zachęcaj go do chwalenia się kolejnymi osiągnięciami.
23.Chwal za wszystko, co da się pochwalić.
24.Mów mu często jak podoba Ci się jego praca, doceniaj go.
25.Nigdy nie przerywaj, kiedy on mówi.
26.Pozwól mu kontynuować Twoją myśl na jego sposób.
27.Słuchaj uważnie upewniając się, że dobrze rozumiesz.
28.Rozwijaj jego samodzielność.
29.Zachęcaj do krytycznego myślenia.
30.Okazuj mu swoje pozytywne uczucia.
31.Pokaż mu, że jesteś człowiekiem omylnym i popełniającym błędy.
32.Stosuj różne metody nauczania - bądź nieszablonowy i ekscytujący.
33.Odnoś do rzeczywistości to, czego go uczysz - niech praktyka uzupełnia teorię.
34.Kończ lekcję w takim momencie, żeby miał poczucie niedosytu (jak w dobrym serialu).

Podsumowując można stwierdzić, że nauczanie powinno być procesem, który skłania uczniów do przejmowania kontroli nad własnym uczeniem się, ale także proponuje poziomy tej kontroli, zależnie od zdolności poszczególnych osób. Nauczyciel ma być osobą motywującą uczniów do pracy. Aby mógł to czynić skutecznie powinien poznać ucznia, jego indywidualne potrzeby i zainteresowania, skoncentrować uwagę na sposobach skłaniania uczniów do tego, by czuli się odpowiedzialni za własną naukę i aktywnie w nią się angażowali, nagradzać swoich uczniów oraz zachęcać, by sami się nagradzali i byli dumni z tego, czego dokonali. To z całą pewnością przyczynia się do zaistnienia właściwego klimatu, w którym uczniowie czują, że się o nich dba. Nauczyciel musi stworzyć dobre relacje z uczniami i klimat charakteryzujący się wzajemną troską i wsparciem, bo tylko w ten sposób może wyzwolić uczniowską naturalną motywację do nauki, a przecież o to właśnie w nauczaniu chodzi.

Bibliografia
1.Arends R. I., Uczymy się nauczać, Warszawa 1998
2.Hamer H., Do efektywności nauczania, Warszawa 1994
3.McGinnis A. L., Sztuka motywacji, Warszawa 1992
4.McGinnis A. L., Potęga optymizmu, Warszawa 1993
5.Okoń W., Słownik pedagogiczny, Warszawa 1992
6.Pietrasiński Z., Sztuka uczenia się, Warszawa 1990
7.Przetacznikowa-Gierowska M., Makiełło-Jarża G., Podstawy psychologii ogólnej, Warszawa 1989