Styl poznawczy a proces nauczania - uczenia się

Organizatorem sytuacji nauczania – uczenia się jest nauczyciel, którego rola polega między innymi na określeniu wykonywanych przez ucznia zadań oraz warunków i środków ich realizacji. Od właściwości ucznia zależy jednak jego podatność na kierowanie do niego oddziaływania i w jaki sposób wykorzystuje oferowane mu możliwości. Wśród właściwości wymienia się między innymi inteligencję, zdolności, motywy, a także różnice indywidualne. Celem tego artykułu jest ukazanie roli, jaką pełnią w nauczaniu – uczeniu się style poznawcze ucznia.
Styl poznawczy można zdefiniować jako charakterystyczne dla poszczególnych osób sposoby funkcjonowania w zakresie czynności poznawczych czy też intelektualnych. Styl poznawczy opisuje się przy użyciu wielu zmiennych. Poniżej opiszę zachowania uczniów charakterystyczne dla trzech właściwości stylu poznawczego: impulsywność – refleksyjność, zależność od pola percepcyjnego, sposób kategoryzowania. Występowanie różnic indywidualnych w trzech wymienionych zakresach, stwierdza się już u dzieci, co najmniej od wieku przedszkolnego. W rozważaniach tych, każdy nauczyciel znajdzie propozycję zasad indywidualnego stylu pracy z dziećmi, w trzech wymienionych wymiarach.

Zachowania ucznia charakterystyczne dla trzech wymiarów stylu poznawczego: impulsywność – refleksyjność, zależność od pola percepcyjnego, sposób kategoryzowania spostrzeganych obiektów.

Za pomocą wymiaru refleksyjność – impulsywność określa się stopień, w jakim jednostka skłonna jest do rozważania różnych możliwości rozwiązania jakiegoś problemu poznawczego, do rozumowego weryfikowania różnych hipotez. Wraz w wiekiem zwiększa się stopień refleksyjności.
• Dzieci refleksyjne preferują dedukcyjny tok myślenia, impulsywne – indukcyjny.
• Uczniowie refleksyjni robią większe postępy w początkowej nauce czytania, pisania i arytmetyki, impulsywne – często robią błędy w czytaniu wynikające z niedokładnego rozpoznawania liter, nie dostrzegają popełnionych błędów.
• Osoby refleksyjne starannie sprawdzają, czy ich spostrzeżenia, przypomnienia i wnioski nie są błędne, czy uzyskane rozwiązania są jedynymi lub najlepszymi z możliwych. Impulsywne – zbyt szybko zadowalają się wynikami bez odpowiedniej weryfikacji, popełniają liczne błędy w spostrzeganiu, przypominaniu i rozumowaniu, niekorzystnie wpływających na wyniki uczenia.
• Dzieci refleksyjne dążąc do maksymalnej poprawności i pewności rozwiązań często nie zdążają wykonać zadań w wyznaczonym czasie lub zgłaszają się niedostatecznie szybko do odpowiedzi, co wpływać może na zaniżenie uzyskiwanych przez nich ocen.
• Uczniowie refleksyjni wykazują przewagę w naukach matematycznych, przyrodniczych, impulsywne zaś w naukach humanistycznych, w których cenna jest spontaniczność i płynność przebiegu procesów poznawczych.
• Osoby refleksyjne mają tendencję do stosowania wyższej rozwojowo strategii, którą nazwać można „aktywnym poszukiwaniem”. Jest to „sterowanie od wewnątrz”, systematyczne zbieranie informacji potrzebnych w określonym celu. Dla impulsywnych dzieci i dorosłych. Charakterystyczna jest niższa rozwojowo strategia określana jako „bierna eksploracja”.

Styl percepcyjny jest przejawem ogólnego sposobu funkcjonowania osobowości. Zależność od pola percepcyjnego, określa stopień, w jakim osoba wykazuje tendencje do wykorzystywania przy spostrzeganiu wskazówek pochodzących z wewnętrznych standardów.
o Osoby zależne od pola percepcyjnego, są niezdolne do wydzielania elementu z tła; niezależne – wyodrębniają żądany przedmiot z tła.
o Uczniowie zależni od pola, spostrzegają w sposób globalny, rozlany – niezależne –
w sposób zróżnicowany, artykułowany.
o Uczniom niezależnym od pola rokuje się sukcesy w naukach matematyczno-przyrodniczych i architekturze, zależnym – w naukach humanistyczno-społecznych,
w działalności pielęgniarskiej i socjalnej.
o Dzieci niezależne od pola, łatwiej identyfikują przedmioty narysowane w sposób niepełny i rozpoznają pewne znaczące całości tam gdzie zależni dostarczają jedynie zbiór luźnych elementów. Zależni od pola maja wyraźne trudności ze strukturyzacją materiału – dają odpowiedzi nieprecyzyjne, chwiejne, uważają całą sytuacje za niejasną, pozbawioną sensu i nieprzyjemną.
o Osoby niezależne od pola percepcyjnego są bardziej skłonne do pokonywania restrukturalizacji – do analizowania już zorganizowanego materiału i rekonstruowania całości według nowych zasad.
o Dzieci niezależne od pola cechuje wyższy poziom myślenia twórczego, łatwiej pokonują fiksację funkcjonalną przy rozwiązywaniu problemów niż dzieci zależne od pola.
o Im większa niezależność od pola tym lepsze zapamiętanie i oryginalniejsze wykorzystanie wiedzy.
o Uczniowie niezależni od pola, są bardziej „ukierunkowani na zadania”, natomiast zależni – „ukierunkowani społecznie”. To znaczy. Że łatwiej uczą się materiału
o charakterze społecznym, lepiej zapamiętują twarze ludzkie, są bardziej podatni na działanie wzmocnień społecznych (np. aprobaty czy dezaprobaty).

Kategoryzacja jest jednym z podstawowych procesów poznawczych, występujących
w różnej formie, na każdym etapie rozwoju poznawczego człowieka. Proces kategoryzacji umożliwia zredukowanie bogactwa i różnorodności poznawczej świata, ujęcie otoczenia
w systemie ogólnym; obejmuje najważniejsze czynności poznawcze: analizę, syntezę, porównywanie, abstrahowanie czy uogólnianie.
Poszczególne kategorie rozpatrywać można nie tylko w aspekcie ich zakresu czy „pojemności”, lecz także zasad równoważności, czyli kryteriów, reguł na podstawie, których są tworzone. Wielu autorów wyodrębnia różne sposoby kategoryzowania przedmiotów np.:
- Olivier i Hornaby wyróżniają trzy rodzaje kategorii: percepcyjne, funkcjonalne, nominalne.
- Gardnem i Schoen również wyróżniają trzy rodzaje kategorii: pojęciowe, funkcjonalne, konkretne.
- Kagan wyodrębnia następują rodzaje kategorii: analityczno-opisowe, nominalne, relacyjne.

W celu określenia preferowanego sposobu kategoryzacji Anna Matczak zastosowała technikę obrazkową (dobierania par). Na podstawie podawanych uzasadnień, odpowiedzi klasyfikowała do następujących grup: relacyjne, pojęciowe, analityczne, niewyjaśnione. Test ten mierzy jednocześnie dwie cechy sposobu kategoryzacji: abstrakcyjność (tendencja do odrywania się od jednostkowej postaci kategoryzowanych przedmiotów), analityczność (opieranie kategoryzacji na wynikach uprzednio dokonanej analizy wyglądów przedmiotów). Odpowiedzi analityczne są jednocześnie odpowiedziami konkretnymi.
- Dzieci z analitycznym stylem kategoryzacji, łączą elementy w grupy na zasadzie podobieństwa, uzyskują wyższe osiągnięcia w zakresie czytania, szybciej przyswajają sobie pojęcia, których utworzenie wymagało uprzedniej analizy spostrzeżeniowej desygnatów.
- Uczniowie z relacyjnym stylem kategoryzacji, łatwiej uczą się pojęć utworzonych na podstawie tematycznego związku między obiektami. Mają wiele wspólnych cech z myśleniem kompleksowym, w którym występują nieoczekiwane zestawienia, ryzykowne uogólnienia, brak podstawowych reguł logiki.
- Osoby preferujące analityczny sposób kategoryzacji mają lepsze wyniki w naukach przyrodniczych, matematycznych, fizycznych, w toku początkowej nauki czytania i pisania. Przysługują im następujące cechy: wytrwałość w rozwiązywaniu problemów, konsekwencja w działaniu, duża motywacja osiągnięć oraz ogólna wyższość intelektualna w porównaniu z uczniami preferującymi relacyjny sposób kategoryzacji.
- Osoby z analitycznym sposobem kategoryzowania przedmiotów, lepiej kojarzą pary wyrazów o podobnym brzmieniu, natomiast relacyjne – przedmioty związane funkcjonalnie.
- Dzieci z nominalnym stylem kategoryzacji, potrafią lepiej zredukować różnorodność świata, uwolnić się od nieskończonej ilości zmiennych przejawów rzeczy, ująć informacje w możliwie najprostszej postaci, zmniejszyć obciążenie poznawcze oraz łatwiej i znacznie efektywniej przetwarzać dane.
- Uczniowie z relacyjnym stylem poznawczym, mają większe możliwości twórcze niż pozostałe, większe szanse znalezienia unikalnej kombinacji elementów skojarzeniowych. Dostrzec mogą „porządek” tam, gdzie inni – preferujący inne sposoby dostrzegają tylko chaos.
Wiedza o stylach poznawczych jest bardzo użyteczna, w rozważaniach dotyczących wyznaczników i efektywności nauczania – uczenia się oraz w wyjaśnianiu różnic indywidualnych w tym zakresie. Powinna też okazać się przydatna, z punktu widzenia oddziaływań ukierunkowanych na optymalizację procesu uczenia się.

Zestaw zasad pracy nauczyciela, który w swoich założeniach respektowałby indywidualny styl pracy dzieci w wymiarach: impulsywność – refleksyjność, zależność od pola percepcyjnego, sposób kategoryzowania spostrzeganych obiektów.

Możliwości poznawcze, jak i referencje są przedmiotem zróżnicowania indywidualnego. Osoby w tym samym wieku różnią się w zakresie możliwości poznawczych. Wyznaczają one „górną wartość graniczną” funkcjonowania poznawczego. To, jaki sposób funkcjonowania zostanie wybrany, zależy od warunków zadania, od wymagań stawionych przez otoczenie. Jeżeli jednak uczniowi pozostawi się swobodę, co do wyboru sposobu funkcjonowania poznawczego wybierze ten, który odpowiada jego indywidualnym preferencjom.
Im większe są możliwości poznawcze dziecka w danym zakresie, tym większe możliwości modyfikowania określonych cech stylu poznawczego w procesie kształcenia. Określone cechy stylu poznawczego można modyfikować głównie dzięki takim metodom, jak: nagradzanie, modelowanie, dobór odpowiednich sytuacji zadaniowych, karanie.
Proces kształcenia, wszelkie elementy systemu dydaktycznego (cele, treści, metody, środki, formy organizacyjne) powinny być a maksymalnym stopniu zindywidualizowane, w zależności od charakterystycznych właściwości funkcjonowania poznawczego. „Użyteczność” poszczególnych stylów zależeć będzie od rodzaju podejmowanych przez uczniów czynności, treści nauczania, przyjętych celów kształcenia, a także zasad nauczania. Zasady nauczania, są to normy postępowania dydaktycznego, których przestrzeganie pozwala nauczycielowi zaznajamiać uczniów z podstawami wiedzy, rozwijać zainteresowania
i zdolności poznawcze. Nauczyciel w zależności od indywidualnego stylu poznawczego, powinien stosować różne zasady postępowania z uczniem, starając się „pielęgnować” dany styl.
U dzieci z refleksyjnym stylem poznawczym nauczyciel:
- powinien określić stan wiedzy ucznia, oraz systematycznie nawiązywać do tej wiedzy,
- rozwijać zainteresowania, tak aby uwzględnić również obiektywne potrzeby społeczeństwa,
- tworzyć bogate sieci skojarzeń i aktywizować wcześniej zdobyte wiadomości, umiejętności i nawyki,
- wdrażać uczniów do planowanego rozwiązywania zadań wymagających dłuższego, samodzielnego i systematycznego wysiłku,
- skłaniać uczniów do samodzielnego wykonywania pracy.
U dzieci z impulsywnym stylem poznawczym:
- należy zachęcać do dokładnego analizowania treści zadań poprzez nagrody
- rozwijać spostrzegawczość, koncentrację uwagi, pamięć
- zwracać uwagę na dokładność wykonywania poleceń, ćwiczeń
- stwarzać sytuację do myślenia,
- umiejętnie kierować jego działalnością poznawczą, tzn. dostarczać mu odpowiednich wskazówek i zwracać jego uwagę na istotne cechy poznanego przedmiotu,
- duże znaczenie ma motywacja ucznia, którą możemy rozwijać poprzez atrakcyjne zadania,
Podczas pracy z dziećmi niezależnymi od pola percepcyjnego:
- należy rozwijać myślenie twórcze,
- zadawać bardziej złożone zadania matematyczne,
- rozwijać zainteresowania matematyczno-przyrodnicze
- rozwijać pamięć, stosować wiedzę uczniów w sytuacjach typowych i nietypowych,
- wpajać umiejętność współdziałania, kształtować pożądane postawy i normy współżycia społecznego.
U osób zależnych od pola percepcyjnego nauczyciel:
- powinien wzmacniać wiarę we własne możliwości,
- zwracać uwagę na stosowanie środków dydaktycznych,
- przechodzić do łatwiejszego do trudniejszego, od znanego do nieznanego,
- łączyć poznanie z działaniem,
- ukierunkowywać spostrzeganie na istotę rzeczy, zjawiska,
- rozwijać zainteresowania zwłaszcza humanistyczno-społeczne,
- zachęcać do samodzielnego wyboru i planowania pracy.
W czasie pracy z uczniami, z konkretnym kategoryzowaniem spostrzeganych obiektów nauczyciel:
- powinien oddziaływać na wyobraźnie ucznia, pobudzać myślenie konkretno-obrazowe,
- zachęcać do bezpośrednich kontaktów dzieci z rzeczywistością,
- rozwijać wytrwałość, zainteresowania nauk przyrodniczych, matematycznych,
- łączyć poznanie z działaniem, wyrabiać umiejętności i nawyki umysłowe,
- wnikać w przyczyny napotykanych trudności ucznia, pomagać przezwyciężać, stopniowo podwyższać wymagania.
Planując pracę z dziećmi, z abstrakcyjnym kategoryzowaniem przedmiotów należy:
- rozwijać myślenie samodzielne (produktywne i twórcze),
- zachęcać do aktywnego udziału w zajęciach,
- rozwijać spostrzegawczość, umiejętność samodzielnego wykonywania ćwiczeń,
- łączyć treści i myślenie o charakterze abstrakcyjno -pojęciowo -teoretycznym
z myśleniem konkretno- wyobrażeniowo- praktycznym,

Style poznawcze nie należy wartościować na zasadzie: „dobry” – „zły”, „korzystny” – „niekorzystny”. Należy preferować wyższy rozwojowo sposób funkcjonowania poznawczego, ponieważ stymuluje dalszy rozwój i nie wyklucza funkcjonowania (gdy wymagają tego wymagania) na niższych poziomach. Style poznawcze nie są „dobre” czy „złe” same z siebie, są neutralne wobec wartości, pełnią ważne funkcje przystosowawcze
i regulacyjne, stanowiąc o ludzkiej indywidualności i niepowtarzalności.

LITERATURA

Matczak A. Znaczenie stylu poznawczego w procesie uczenia się.... Psychologia wychowawcza 1/1981
Matczak A. Różnice indywidualne w funkcjonowaniu poznawczym dzieci. Na przykładzie procesu kategoryzacji. Psychologia wychowawcza.
Szamański M. Twórczość i style poznawcze uczniów.