Agresja i jej geneza, przeciwdziałanie agresji

Nowa groźna fala agresji i przemocy, znieczulenia na cudze cierpienia i krzywdę, która w latach dziewięćdziesiątych minionego stulecia ogarnęła Polskę stawia nowe wyzwania przed naukami o wychowaniu a także naukami medycznymi, prawnymi.
Agresja jest obecnie zjawiskiem powszechnym, ponadkulturowym, obejmującym wszystkie środowiska społeczne i grupy wiekowe. Zjawiska agresji, przemocy, gwałtu i nietolerancji na skutek ich popularności i ciągłości tracą na niezwykłości, wrastają w pejzaż „normalności”. Stają się trwałymi komponentami życia codziennego, systemu edukacji, informacji, kultury masowej, rozrywki i sportu. Dotknęły głęboko takie podstawowe środowiska społeczno- wychowawcze, jak rodzina i szkoła.
Agresja - tendencja, skłonność do zachowania czynnego lub werbalnego skierowanego przeciwko komuś lub czemuś.
Terminu agresja używa się także w innym znaczeniu. Nie określa on wtedy tendencji człowieka do zachowań destruktywnych czy wrogich, czynnych lub słownych skierowanych przeciwko komuś lub czemuś, lecz tylko samo takie zachowanie.
W ujęciu psychologii społecznej „agresja czy przemoc interpersonalna to czynności intencjonalne podejmowane przez ludzi (np. specyficzne zachowanie się, aranżowanie określonej sytuacji, itp.) stanowiące zagrożenie, bądź powodujące szkody w fizycznym , psychicznym i społecznym dobrostanie innych osób (tj. wywołujące ból, cierpienie, destrukcję, prowadzące do utraty cenionych wartości)”.

Wyróżnia się cztery koncepcje agresji związane z poglądami na jej genezę:

1) agresja jako instynkt
2) agresja jako reakcja na frustrację
3) nabyty popęd
4) zachowania agresywne jako wyuczone i wzmacniane

Ad 1.
Agresja rozumiana jako instynkt nie została „wyuczona”, nabyta. Człowiek rodzi się z gotowym instynktem, nazywanym instynktem walki, niezbędnym do życia. Instynkt walki jest jednym z ważniejszych podstawowych instynktów. Wiąże się z nim uczucie gniewu, które stanowi impuls powodujący wystąpienie różnych zachowań agresywnych. Uczucie gniewu może być wzbudzone przez rozmaite przedmioty związane z doznawanymi niepowodzeniami. Te niepowodzenia- pośrednio przez uczucie gniewu- wywołują występowanie zachowań agresywnych. Dowodem istnienia instynktu walki jest wyraźna przyjemność, jaką sprawia chłopcom w wieku 9-12 lat prowadzenie bójek.
Zdaniem Freuda wszelkie konflikty międzyludzkie są nieuniknione, ponieważ powstają pod wpływem wrodzonych, niezmiennych składników natury ludzkiej- instynktów. Jedyne czynniki hamujące, przeciwdziałające przejawom instynktu agresji to strach przed karą i użyciem siły. Te środki wychowawcze muszą być użyte we wczesnym okresie dzieciństwa. Pod ich wpływem jednostka zaczyna stosować różne mechanizmy obronne, które nadają przejawom agresji formy nieszkodliwe- dozwolone społecznie, a nawet społecznie pozytywne.
Spiętrzona agresja musi znaleźć jakieś ujście. Musi zostać wyładowana albo w bezpośredniej walce między osobnikami, których nie łączą więzi przyjaźni, albo w formie zrytualizowanej lub przez przeniesienie jej na inny przedmiot. Formy agresji zrytualizowanej to np. rywalizacja sportowa, rywalizacja w dziedzinie nauki itp.

Ad 2.
Agresja jako reakcja na frustrację.
W zachowaniu można wyodrębnić następujące elementy:
- pobudkę, rozumianą jako wewnętrzny lub zewnętrzny czynnik nadający kierunek zachowaniu
- tzw. działanie instrumentalne czyli te formy działań fizycznych lub werbalnych, które służą do osiągnięcia celu
- cel, rozumiany jako osiągnięcie takiego stanu końcowego, który zmniejsza lub kończy działanie pobudki.

Osiągnięcie celu można traktować jako nagrodę wystarczającą do utrwalenia danego sposobu zachowania. Frustracja powstaje-zdaniem psychologów – wtedy, gdy w toku realizacji jakiegoś celu człowiek natrafia na przeszkodę, udaremniającą tę realizację. Według podstawowego założenia, które przyjmują, rezultatem frustracji będzie zawsze agresja. Zatem zawsze można być pewnym istnienia frustracji u człowieka, który ujawnia zachowania agresywne. Zachowania agresywne mogą mieć różny kierunek. Najczęściej są skierowane na rzecz czy osobę, będącą przyczyną frustracji. Nierzadko jednak zachowania agresywne zostają przeniesione na całkiem inny przedmiot, a nawet na samego siebie.
J. Dollard konstruuje pewne prawa występowania agresji:
1. Siła pobudzenia do agresji zależy od stopnia frustracji.
2. Akty agresji mogą ulec zahamowaniu pod wpływem kary.
3. Akty agresji mogą ulec przeniesieniu.
4. Akty otwartej agresji szybciej i skuteczniej niż agresji ukrytej zmniejszają napięcie frustracyjne.

Ad.3.
J. Dollard i N. Miller sugerują, że gniew jest wyuczalnym popędem, tj. utrzymują, że szarpanie, bicie, drapanie są wrodzonymi reakcjami gniewnymi na pewne sytuacje. Jeśli reakcje te zostaną związane z neutralnymi uprzednio bodźcami sygnałowymi, to będą inicjować reakcję gniewu. Ponieważ zachowanie agresywne bywa często konsekwencją gniewu, mogłoby więc być następstwem wystąpienia bodźców sygnałowych, które aktualnie wywołują gniew.
R. Sears uznaje możliwość wytwarzania się nowych popędów w wyniku zderzenia się dwu jednakowo silnych tendencji- jednej związanej z oczekiwaniem nagrody, drugiej związanej z przewidywaniem kary za określone zachowanie. Tłumaczy on w ten sposób powstawanie popędów zależności i agresji.
Ch. Cofer i M. Appley wiążą zachowania zależne i agresywne z redukcją innych popędów.

Ad. 4.
Nawyk to zachowanie dobrze utrwalone, do tego stopnia, że jest już zautomatyzowane i realizowane bez pełnej kontroli świadomości. Nawykiem nie może być żadna tendencja czy skłonność.
Agresja to nawyk napastowania- tak twierdzi A. Buss. Uważa, że agresywność może być trwałą cechą charakteryzującą całą osobowość człowieka.
Jeśli agresja jest istotnie nawykiem, można mówić o sile tego nawyku.

Zdaniem Bussa, istnieją cztery czynniki determinujące siłę agresywności u danej jednostki:
- częstość i intensywność doznawanych napaści, frustracji i przykrości (warunki poprzedzające agresję)
- stopień wzmacniania agresywnego czy napastliwego zachowania. Chodzi tu o to, jak często zachodzą takie zdarzenia jak zmniejszenie gniewu po wyładowaniu się, wyeliminowanie przykrych bodźców zewnętrznych przez użycie siły fizycznej czy też słownej.
- facylitacja społeczna. Rówieśnicy i starsi członkowie grupy czy rodziny mogą dostarczać modeli zachowania agresywnego, na których dana jednostka się wzoruje.
- Temperament.

Współcześni amerykańscy badacze A. Bandura i R. Walters, twierdzą, że zachowanie agresywne to wyuczony sposób zachowania się. Jest tym sposobem postępowania, który jako reakcja instrumentalna prowadzi dostatecznie często do zaspokojenia takiej czy innej potrzeby, aby utrwalić się jako sposób skuteczny, a więc dobry.
Siła agresji, częstość jej występowania, rodzaj manifestowanych zachowań zależą , tak jak w ogóle osobowość człowieka, od zadatków wrodzonych, aktywności własnej, wpływów środowiska i od wychowania.
W każdym przypadku agresji można teoretycznie wyróżnić kilka czynników:
1. Czynnik wrodzony- u wszystkich ludzi mniej więcej jednakowy. Większe różnice w tym zakresie determinują w szczególnym stopniu agresję patologiczną.
2. Czynnik aktywnościowy- stwarzający różne możliwości w zakresie zdobywania przez dziecko doświadczeń. Bardziej aktywne dziecko wcześniej i częściej będzie narażone na przypadkowe konflikty i związane z nimi frustracje. Będzie częściej nagradzane i karane, będzie miało większe szanse wyuczenia się agresywnych, ale również nieagresywnych sposobów zachowań.
3. Czynnik frustracyjny- zależy w dużym stopniu od środowiska i postaw rodzicielskich.
4. Czynnik naśladowczy- zależy głównie od środowiska. Można go modyfikować przez wychowanie- dostarczając odpowiednich wzorów do naśladowania.
5. Czynnik instrumentalny- w szczególnie dużym stopniu zależy od pozostałych czynników, jest też w największym stopniu podatny na wpływy wychowawcze.
Zachowanie człowieka na pewno jest , przynajmniej w pewnym stopniu , efektem uczenia się. To co powstało przez uczenie się , można zmienić także tą drogą pod warunkiem rozpoczęcia procesu oduczania wtedy, kiedy zachowania niepożądane są słabo utrwalone, nie stały się jeszcze stałą cechą osobowości.

Potrzeby psychiczne dzieci

Dzieci uczą się stosowania zachowań agresywnych . Należy te dzieci nauczyć stosowania innych rodzajów zachowań w sytuacjach, w których dotychczas zachowywały się agresywnie. Trzeba dzieci agresywne oduczyć reakcji agresywnych i uczyć nowych nie znanych im lub mało znanych zachowań.
Przyczyną agresji mogą być niezaspokojone potrzeby. Dzieci w wyniku niezaspokojenia potrzeb stosują różne zachowania zmierzające do ich realizacji. Dzieci agresywne manifestują w takich sytuacjach, częściej niż ich rówieśnicy , właśnie zachowania agresywne. Inne dzieci mogą wtedy płakać, zamykać się w sobie, nadmiernie podporządkowywać się innym. Karanie niepożądanych zachowań zwiększa zagrożenie, pogłębia poczucie niezaspokojenia potrzeby, podnosi napięcie emocjonalne i w rezultacie raczej utrwala niż likwiduje występowanie takich zachowań.

W procesie wychowania najpierw należy usunąć źródło napięć emocjonalnych, a dopiero potem, po odzyskaniu przez dziecko równowagi emocjonalnej, można przystąpić do dalszych oddziaływań wychowawczych. Postępowanie wychowawcze musi opierać się na znajomości potrzeb dziecka. Indywidualne różnice w tym zakresie przede wszystkim dobrze mogą znać rodzice. Dlatego oni mają największe możliwości prawidłowego organizowania procesu wychowania swoich dzieci.
Główną potrzebą człowieka jest poczucie bezpieczeństwa. Zaspokoić tę potrzebę można tylko w kontaktach z innymi ludźmi. Od sposobu , w jaki będzie zaspokajana zależy większość innych potrzeb późniejszego dorosłego człowieka.
W dzieciństwie potrzeba bezpieczeństwa może być zaspokojona tylko przez osoby dorosłe, czyli zwykle przez rodziców. Przyczynia się do tego uporządkowany tryb życia ( wytwarzający oczekiwania, które się spełniają i wytwarzają przekonanie, że to już było, to znam, to jest bezpieczne, jest mi z tym dobrze) oraz okazywanie dziecku miłości, na którą składa się : troska, zrozumienie, uznanie ważności wywołujące wiarę we własne siły, akceptacja dająca poczucie wartości, atmosfera zadowolenia i wesołości w domu.
Potrzeba aktywności, poznawania i zmieniania otoczenia wyraźnie występuje już w czasie pierwszych zabaw manipulacyjnych, które sprawiają wielka przyjemność dzieciom.
Poczucie wolności manifestuje się od pierwszych dni życia w dążeniu do zrzucenia krępujących ruchy więzów, a potem w ciągłych próbach „postawienia na swoim”. Te dwie potrzeby są podstawą nowych doświadczeń i powstawania wszelkich potrzeb psychicznych, które mają już zdecydowanie wtórny charakter. Przyczyniają się one do dostrzegania i wytwarzania zmian w środowisku oraz do rozszerzania tego środowiska przez poznawanie nowych osób, rzeczy i sytuacji.
Ważnym czynnikiem wyznaczającym zachowanie się dziecka w wieku szkolnym jest potrzeba kontaktów emocjonalnych z rówieśnikami. Zaspokojenie tej potrzeby stwarza niektórym dzieciom dużo trudności. Zwykle są to dzieci, które w dotychczasowym swoim życiu nauczyły się stosowania agresywnych sposobów zachowania się w odpowiedzi na różne sytuacje konfliktowe. Na terenie grupy rówieśniczej ich zachowania agresywne spotykają się często ze sprzeciwem kolegów, czyli są karane społecznie w sposób pogłębiający jeszcze stopień niezaspokojenia potrzeby. Dobrze jest , jeśli trudnej sztuki nawiązywania kontaktów międzyludzkich i podtrzymywania ich dziecko uczy się drogą prób i sukcesów, a nie przez próby i błędy, które mogłyby wywoływać konflikty i ułatwiać występowanie zachowań agresywnych spowodowanych frustracją.
Potrzeba doznawania miłości- jest to potrzeba , która może być realizowana tylko w rodzinie. Szkoła i inne instytucje wychowawcze mogą dążyć do zaspokojenia wielu potrzeb dzieci, częściowo nawet kompensując braki występujące w wychowaniu rodzinnym, ale akurat realizacji tej potrzeby zapewnić nie potrafią.

Problem powstawania agresji nie jest do końca wyjaśniony. Teorie wyjaśniające to zjawisko dadzą się zasadniczo sprowadzić do trzech:
- teorii instynktów: agresja jest instynktem wrodzonym, człowiek z natury zachowuje się agresywnie i stosuje przemoc,
- teorii dynamicznej: ludzie mają agresję w sobie i wybucha ona wtedy, kiedy frustracja osiągnie najwyższy poziom,
- teoria społecznego uczenia się: ludzie uczą się zachowań agresywnych, agresja jest tylko jedną z licznych reakcji na emocjonalne pobudzenie i frustrację.
Wymienione teorie nie wykluczają się wzajemnie.

Podstawową zasadą wychowawczą przeciwko agresji jest nie wzmacnianie jej (nawet tylko uwagą), ale wyraźnie pozytywne wzmacnianie innych sposobów reagowania dziecka na trudności. Pewnym rozwiązaniem może być wycofanie dziecka zachowującego się agresywnie z sytuacji przez nie pożądanej (np. zabawy, gry), pozbawienie je przyjemności.
Kara jako sposób redukowania zachowań agresywnych jest dyskusyjna, a kara cielesna całkowicie wykluczona, gdyż staje się modelem agresji. Agresja powinna zawsze pozostać bez sukcesu i prowadzić do przykrości, niepowodzeń, strat. Bardzo ważne są takie oddziaływania wychowawcze, które uczą konstruktywnych zachowań w sytuacjach frustracji, rozwijania samokontroli dziecka poprzez stawianie przed nim odpowiedzialnych zadań. Szczególnie istotną rolę odgrywają indywidualne i zespołowe zabawy, „gry w role”, a także celowo wprowadzane przez nauczyciela ćwiczenia zapobiegające i przeciwdziałające agresji.
Odgrywanie różnych ról ma umożliwić zrozumienie przez dziecko pozytywnych lub negatywnych konsekwencji jego zachowania dla innych osób- dzieci lub dorosłych. Należy przy tym wyjaśnić dziecku różnicę między własnym zachowaniem a odczuciem innego człowieka, którego to zachowanie dotyczy.
Przede wszystkim jednak sam wychowawca powinien być wzorem nieagresywnego zachowania. Należy pamiętać, że głównym instrumentem hamowania agresji jest komunikowanie się międzyludzkie. W redukowaniu agresji pomocne sa różne techniki psychoterapeutyczne uczące odreagowania oraz podnoszące tolerancję na frustrację. Szczególnie cenny jest trening asertywności, podczas którego dziecko uczy się wyrażania swoich emocji, także negatywnych, bez szkodzenia osobie, ku której są one wyrażone.
Asertywność – to umiejętność pełnego wyrażania siebie w kontaktach z innymi osobami. Zachowanie asertywne oznacza bezpośrednie, uczciwe i stanowcze wyrażenie wobec innej osoby swoich uczuć, postaw, opinii lub pragnień, w sposób respektujący uczucia, postawy, opinie, prawa i pragnienia tej drugiej osoby. Zachowanie asertywne różni się więc od zachowania agresywnego, oznacza bowiem korzystanie z osobistych praw bez naruszania praw innych osób.
Zarówno w przypadku uległości, jak i agresji można mówić o braku szacunku: w uległości- do samego siebie, w agresji- dla innych osób, i dla samego siebie.
W skład umiejętności asertywnych wchodzą:
- obrona swoich praw,
- wyrażanie uczuć pozytywnych,
- wyrażanie uczuć negatywnych,
- przyjmowanie uczuć i opinii innych osób,
- wyrażanie własnych przekonań,
- zabieranie głosu na forum publicznym,
- reakcje na własne poczucie winy lub krzywdy.
Asertywności – jako jednego ze sposobów radzenia sobie z zachowaniami agresywnymi- trzeba się nauczyć, nie jest to umiejętność wrodzona. Asertywność sprawia, że nadal można się lubić i szanować mając inne usposobienia, gusty, opinie, światopogląd.

W jaki sposób dom rodzinny może przyczynić się do przezwyciężania agresji?

Partnerski kontakt z rodzicami, niestosowanie przez nich ostrych kar, brak napięcia, brak doświadczeń odrzucenia i nadopiekuńczości oraz doświadczanie bycia empatycznie traktowanym. Chodzi o to, by dziecko zdawało sobie sprawę, że rodzice współodczuwają z nim jego radości i niepowodzenia, smutek i złość, że rozumieją je nie tylko powierzchownie, biorąc pod uwagę jego słowa i zachowania, ale także to, co się pod nimi kryje, to, co tkwi głębiej- jego uczucia. Prawdopodobnie niektórym rodzicom jest łatwiej niż innym właściwie rozpoznawać potrzeby dziecka, jak również oddziaływać na nie pobudzająco w zakresie omawianej zdolności do spostrzegania sytuacji z punktu widzenia innych osób. Są to ci rodzice, którzy sami w dzieciństwie traktowani empatycznie, mają zatem lepiej rozwiniętą zdolność decentracji i lepiej spostrzegają sytuację z punktu widzenia dziecka.
Rodzice powinni słuchać co mówi dziecko po przyjściu ze szkoły, obserwować bacznie jego zachowanie i reagować na wszelkie zauważone zmiany. Rodzice powinni pokazać dziecku, że dorośli potrafią działać np. zwracając uwagę szkoły lub policji na dzieci, które stosują przemoc i są agresorami.
Rodzice i wychowawcy powinni pomagać dziecku „otwierać się” i mówić o swoich problemach w rodzinie lub szkole.

Trwający proces transformacji ustrojowej powoduje wiele niekorzystnych zjawisk w całej społeczności, niektóre z nich szczególnie wpływają na młodzież. Ma miejsce kryzys wartości i autorytetów przy jednoczesnym braku wzorców, a z drugiej strony brak perspektyw życiowych i lęk przed przyszłością związany z transformacją systemu społeczno- politycznego kraju i rosnącym kultem pieniądza. Ciągła zmiana i niepewność powoduje rozpad moralny rodziny, brak jednolitego systemu wychowawczego w relacji szkoła- dom- środowisko. Na te negatywne zjawiska nakładają się błędy wychowawcze i zaniedbania ze strony rodziców, rozpad powszechnie przyjętych norm spowodowany wypieraniem wyższych wartości przez masowe środki przekazu, głównie telewizję, stępiające wrażliwość, preferujące pasywność i bezrefleksyjność, często wręcz promujące przemoc.
Ciągle maleje rola rodziny w procesie socjalizacji dzieci i młodzieży, a medialna „elektroniczna niańka” zastępuje rodziców w ich wychowawczej roli.
Zapracowanie, zabieganie, walka o byt- to pochłaniacze naszego czasu, energii, zdrowia, radości, aktywności, a co z naszym ogniskiem domowym, rodziną, dziećmi?
Rozmowa nie pretenduje do rangi „złotego środka”, ale być może ma szansę wpłynąć na poprawę stosunków międzyludzkich, ma jakąś szansę powodzenia.
Szkoła może w ten sposób również przeciwdziałać rozprzężeniu stosunków w rodzinie, wzajemnej izolacji i „grupowej samotności”. Można w ten sposób spróbować przełamać bariery między rodzicami i dziećmi, uczniami i nauczycielami, rodzicami i nauczycielami. Gdy dzieci odczują, że rodzice lub nauczyciele chcą słuchać tego, co je dręczy, niepokoi lub cieszy, otworzą się i łatwiej przychodzić im będzie wspólne podejmowanie zwykłych, codziennych zadań i odwrotnie. Mniej także będzie agresji w zachowaniach młodzieży, gdyż jest ona najczęściej wynikiem niezrozumienia potrzeb, lub poczucia osamotnienia tych grup młodych ludzi w zaganianym świecie dorosłych. Agresja jest często skutkiem niedopatrzenia i niedopilnowania. Przy czym najgorszą metodą reakcji na dziwne zachowania młodych ludzi jest unik. Tzw. „przymykanie oczu” i „patrzenie przez palce” zostają bardzo szybko zauważone. Bywa to dla nich często przejawem , oznaką słabości lub przyzwolenia. Brak zdecydowanej reakcji, jednoznacznej dezaprobaty rozzuchwala młodzież. Bierność otoczenia wywołuje w sprawcach poczucie bezkarności. Potrzebna jest bezwzględna konsekwencja – wszystkich! Trzeba młodych nauczyć wybierać dobro i konsekwentnie je realizować.
Opanowanie agresji wymaga zrozumienia i współpracy wszystkich, którzy mają- wywierają –wpływ na dzieci, zamiast obarczania się nawzajem winą i odpowiedzialnością. Ważna jest przede wszystkim zgoda i współudział rodziców.
My jako nauczyciele, my jako wychowawcy, my jako rodzice nie mamy prawa powiedzieć: nie podoba nam się zawrotne tempo przemian, nie starcza nam sił aby sprostać obowiązkom, róbcie co chcecie.

Bibliografia:

1. ”Agresja u dzieci”- J. Grochulska ,Warszawa WsiP 1993
2. „Reedukacja dzieci agresywnych”- J. Grochulska, Warszawa WsiP 1982
3. „Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży” pod red. M. Żebrowskiej WarszawaPWN 1975
5. „Agresja i przemoc we współczesnym świecie”- Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Krakowie Kraków „TexT”1998
6. „Agresja i przemoc wśród dzieci i młodzieży oraz w instytucjach społeczno- opiekuńczych” pod red. J. Kuźmy i Z. Szaroty –Kraków „TexT” 1998
7. „Inteligencja emocjonalna”- D. Goleman , Poznań ,Media Rodzina of Poznań 1997