Dialog podstawowym elementem procesu wychowawczego

„... Zasada dialogu, dlatego jest tak trafna, że nie uchyla się od napięć, konfliktów i walk, o jakich świadczy życie różnych wspólnot ludzkich, a równocześnie podejmuje właśnie to, co w nich jest prawdziwe i słuszne a co może być źródłem dobra dla ludzi. Należy przyjąć zasadę dialogu bez względu na trudności, jakie wyłaniają się na drodze jej urzeczywistnienia.”

Jan Paweł II

Skuteczne porozumiewanie się jest bardzo ważne w procesie wychowawczym. Dialog nie powinien istnieć tylko między dwojgiem ludzi, ale w całej rodzinie. To ona powinna umieć rozmawiać ze sobą o tym, co dobre i co złe.
Komunikowanie jest sekwencją wydarzeń, które zachodzą jedno po drugim w danym czasie. Procesu tego podczas kontaktu z drugim człowiekiem nie można przerwać, ponieważ każdy akt obserwowalnego zachowania (ważny dla wymiany interpersonalnej i budowania stosunków społecznych, także milczenie) może być źródłem informacji dla drugiego. Ma to szczególne znaczenie w stałych relacjach społecznych, które zachodzą przede wszystkim w rodzinie .
Próbując znaleźć odpowiedź na pytanie, czym jest dialog, napotykamy podobną trudność jak w przypadku terminu „wychowanie”. Dialog jest pojęciem wieloznacznym, bardzo często używanym powiązanym z wieloma naukami, m.in. z filozofią, pedagogiką i psychologią, a nawet teologią. Podejmując zagadnienie dialogu, należy uzmysłowić sobie, że tak naprawdę nie istnieje jedna konkretna definicja przybliżająca nam, co ten termin w sobie skrywa. Brakuje precyzyjnych pojęć; panuje tu dowolność sformułowań i niezwykła wieloznaczność. Przyglądając się rozważaniom dotyczącym dialogu dochodzimy do tego, „[...] że dia-logos to tyle co <dwa słowa>, dwa przynajmniej umysły, dwa żywe podmioty, które spotykają się w jakiejś wymianie”. Dia- w złożeniach może oznaczać „przez”, „poprzez”, a więc dialog to, innymi słowy, dokonanie czegoś przez słowo .
J. Tarnowski mówi o tym, że dialog może być rozumiany w potrójnym znaczeniu: jako metoda, proces i postawa. Metoda dialogu to sposób komunikacji między ludźmi, w której rozmawiają oni ze sobą (i używają także innych środków) w celu wzajemnego zrozumienia się, zbliżenia i współdziałania. W tak rozumianym dialogu zaznacza się cel oraz potrójne ukierunkowanie: intelektualne, emocjonalne i prakseologiczne. To, że partnerzy dialogu nie zawsze mają zamiar współdziałać, nie przekreśla zasadniczo wartości dialogu, chociaż w tym przypadku nie można mówić o jego pełni. Proces dialogowy to po prostu skuteczne zastosowanie metody dialogu. O wiele pełniejsze i głębsze jest rozumienie dialogu jako postawy. Polega ona na stałej gotowości do rozumienia innych ludzi, zbliżenia się do nich i w miarę możliwości współpracowania z nimi. Istotne tu jest, że postawa dialogu nie odnosi się do konkretnego partnera, lecz jest czymś powszechnym, tzn. obejmuje w zasadzie każdego, kto stanie na naszej drodze. Można więc przyjąć za M. Śnieżyńskim, że [...] dialog to wzajemna wymiana myśli co najmniej dwóch osób, w którym dochodzi do wymienności ról nadawcy i odbiorcy z pełnym poszanowaniem prawa do własnych poglądów, celem wzajemnego poznania się i zrozumienia prowadzącego do wzajemnego zbliżenia się osób .
Rodzina jest pierwszym środowiskiem dziecka i to właśnie w niej powinien być zapoczątkowany dialog, gdyż jest jednym z najważniejszych czynników wychowania. Od najmłodszych lat w relacjach rodzica z dzieckiem powinien istnieć dialog. To rodzice powinni zabiegać o dialog z dzieckiem, być dla niego przykładem, słuchać go i dojrzewać razem z nim. Jest to bardzo istotne, ponieważ taki dialog umożliwia zbliżenie się do dziecka, wzajemne poznawanie się, co pomaga w późniejszym okresie życia dziecka. Daje to możliwość wzajemnego odkrywania rzeczywistości a także siebie nawzajem i przyczynia się do zdrowych relacji w rodzinie. Jednak należy pamiętać, że jest to trudne zarówno dla rodzica jak i dla dziecka. Wymaga to wiele cierpliwości i pokonania przeszkód związanych z jego rozpoczęciem. Nauczanie dialogu od najmłodszych lat pozwoli dziecku zrozumieć odrębności innych osób, pomóc w kontakcie emocjonalnym a także dziecko zacznie się zastanawiać nad własnym postępowaniem. Dialog jest bardzo dobrym sposobem rozwiązywanie konfliktu w domu rodzinnym. Pomaga dojść do kompromisu poprzez poznanie argumentów obu stron. Dzięki temu dziecko jest zadowolone, że bierze się jego zdanie pod uwagę, przy tym zupełnie nieświadomie uczy się ono argumentować, a rodzic nie musi podnosić głosu żeby móc się wypowiedzieć. Wspólnie dochodzą do odpowiednich wniosków w komfortowych warunkach. Taka rozmowa wymaga od obu stron szczerości i otwartości, ale dobrze rokuje na przyszłość. Jednak rodzice muszą pamiętać, że nie wolno im wykorzystywać dialogu do uzyskania tego, co chcą osiągnąć. Poprzez takie zachowanie będą traktować swoje dziecko podmiotowo. Podstawą dialogu jest współpraca, a nie konkurowanie ze sobą, dlatego też można takie rozmowy przeprowadzać podczas wspólnej pracy, lub wspólnej zabawy. Pomaga to w rozluźnieniu sytuacji i wspólnym spędzeniu czasu.
Istotne znaczenie dla budowania więzi w rodzinie ma komunikacja. Efektywna komunikacja pozwala na otwartość partnerów w stosunków do siebie, co pozwala uniknąć niejasności, wzmacnia autentyzm i bezpośredniość, a także stwarza możliwość wymiany informacji. Wzrasta poczucie tożsamości osoby, rozwija się umiejętność odbioru i przekazu uczuć. Komunikacja bezpośrednia stwarza możliwość rozładowania napięć i negatywnych emocji, zapobiega ich kumulowaniu się. „Oczyszcza” więc atmosferę rodzinną i zapobiega powstawaniu urazów, niechęci opartych na domysłach. Stopień zadowolenia z komunikacji odczuwany przez członków rodziny wpływa na ilość i jakość interakcji zachodzących w niej. Pozytywne uczucia towarzyszące temu procesowi zachęcają do bycia razem, wykonywania wspólnych prac, wymiany myśli bądź doświadczeń. Negatywne nastawienie powoduje wzajemne unikanie kontaktu, trudności w porozumiewaniu się spowodowane selektywnie przekazywanymi treściami lub błędnym odczytywaniem informacji. Jednostka obawia się zranienia, odrzucenia, manipulacji ze strony innych. Pogarsza to, a nawet rozluźnia więzi pomiędzy członkami rodziny .
Pierwszymi nauczycielami i wychowawcami dziecka są rodzice, a dom pierwszą szkołą dziecka. Wszystko, co się wydarza w życiu domowym, rodzinnym, staje się treścią przeżyć i doświadczeń dziecka. W tym też sensie każda rozmowa, sytuacja bądź zdarzenie stanowią swoistą lekcję dla dziecka. Dialog rodziców z dzieckiem jest czymś więcej niż tylko zwyczajną rozmową na wybrany temat. Jest świadectwem bliskości i wierności. Dialog staje się świadectwem bliskości drugiego człowieka zwłaszcza w sytuacjach, kiedy dziecko czuje się zagubione w gmatwaninie spraw dla niego niezrozumiałych i budzących lęk, takich jak konflikty i zadrażnienia, nieporozumienia i zaniedbania, oskarżenia i podejrzenia. Bliskość wówczas buduje w dziecku poczucie bezpieczeństwa i podtrzymuje w nim zwyczajną ludzką nadzieję .

Literatura:
1. B. Harwas-Napierała, Komunikacja interpersonalna w rodzinie, Poznań 2006, s. 15.
2. Pod red. B. Muchackiej i K. Kraszewskiego, Dziecko w świecie współczesnym, Kraków 2008, s. 164 i 165.
3. Pod red. Z. Tyszki, Współczesne rodziny polskie – ich stan i kierunki przemian, Poznań 2001, s. 197 i 198.
4. M.J. Kawecki, Obszary dialogu „Edukacja i dialog”, 10 (1994).