Polskie szkoły za granicą

W ostatnich miesiącach rozgorzała dyskusja na temat funkcjonowania polskich szkol za granica. Rząd polski zasłaniając się recesja i brakiem funduszy postanowił zlikwidować szkoły polskie działające w rożnych krajach świata. Szkoły maja swoja historie sięgająca jeszcze dwudziestolecia międzywojennego.

Historia szkół polskich
Po zakończeniu I Wojny Światowej, po latach niewoli, władze polskie postanowiły podtrzymywać tożsamość polska Polaków przebywających za granica poprzez naukę języka polskiego oraz historii Polski. Krzewieniem kultury polskiej i języka polskiego zajmował się początkowo tzw., ‘Światpol’, czyli Światowy Związek Polaków z Zagranicy. ‘Światpol’ został utworzony w 1934 roku,a jego tradycje kontynuowane są do dnia dzisiejszego. W chwili obecnej rozwojem kultury polskiej i nauka języka polskiego za granica zajmuje się powołany w 1973 roku Zespól Szkol dla Dzieci Obywateli Polskich Czasowo Przebywających za Granica w Warszawie na ul.Solec. Do roku 1990 do szkol uczęszczały głównie dzieci pracowników dyplomatycznych, a obecnie w szkołach mogą się kształcić wszystkie dzieci polskiej emigracji . Warto również nadmienić, iż Polska jest jedynym krajem na świecie, który ma szkoły polskie finansowane przez MEN, w rożnych krajach. W Europie istnieje 76 szkol, w których dzieci obywateli polskich przebywających za granica uczą się języka polskiego, historii Polski, WOSu,geografii, a niekiedy nawet religii i matematyki. W jednym budynku i pod kierownictwem jednej osoby mieszczą się szkoła podstawowa, gimnazjum i liceum.

Podstawa prawna funkcjonowania szkół
Naukę języka polskiego za granica gwarantuje Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej (2 kwietnia 1997r.,Art.6 Dz.U. 97.78.483), a także Ustawa o Systemie Oświaty (7 września 1991, Art. 22 Dz.U.04.256.2572). Szkoły są całkowicie bezpłatne, chociaż sytuacja ta może ulec zmianie ze względu na problemy finansowe Polski i wszechobecna recesje. Poza tym funkcjonowanie takich szkol regulują następujące akty prawne:
• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 2 września 2004 r. w sprawie organizacji kształcenia dzieci obywateli polskich czasowo przebywających za Granicą (Dz.U.Nr 194,poz.1986).
• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 14 marca 2005 r. w sprawie zasad wydawania oraz wzorów świadectw, dyplomów państwowych i innych druków szkolnych, sposobu dokonywania ich sprostowań i wydawania duplikatów, a także zasad legalizacji dokumentów przeznaczonych do obrotu prawnego z zagranicą oraz zasad odpłatności za wykonywanie tych czynności (Dz.U.Nr 58,poz.504).
• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 30 kwietnia 2007 r. w sprawie warunków i sposobu oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy oraz przeprowadzania sprawdzianów i egzaminów w szkołach publicznych (Dz.U.Nr 83,poz.562.).
• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 19 lutego 2002 r. w sprawie sposobu prowadzenia przez publiczne przedszkola, szkoły i placówki dokumentacji przebiegu nauczania, działalności wychowawczej i opiekuńczej oraz rodzajów tej dokumentacji (Dz.U.Nr 23, poz. 225).
• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 20 lutego 2004 r. w sprawie warunków i trybu przyjmowania uczniów do szkół publicznych oraz przechodzenia z jednych typów szkół do innych (Dz.U. Nr 26,poz.232).
• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 10 września 2002 r. w sprawie szczegółowych kwalifikacji wymaganych od nauczycieli oraz określenia szkół i wypadków, w których można zatrudnić nauczycieli nie mających wyższego wykształcenia lub ukończonego zakładu kształcenia nauczycieli. (Dz.U.02.155.1288).
• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 9 września 2004 r. w sprawie wynagradzania nauczycieli zatrudnionych w publicznych szkołach i szkolnych punktach konsultacyjnych przy przedstawicielstwach dyplomatycznych, urzędach konsularnych i przedstawicielstwach wojskowych Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U.04.210.2138).
• Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 28 maja 1996 r. w sprawie zakresu prowadzenia przez pracodawców dokumentacji w sprawach związanych ze stosunkiem pracy oraz sposobu prowadzenia akt osobowych pracownika. (Dz.U.96.62.286).
• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 1 grudnia 2004 r. w sprawie uzyskiwania stopni awansu zawodowego przez nauczycieli. (Dz.U.04.260.2593).
• Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 30 maja 1996 r. w sprawie przeprowadzenia badań lekarskich pracowników, zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzeczeń lekarskich wydawanych do celów przewidzianych w Kodeksie pracy. (Dz.U.96.69.332).
• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 29 września 2006 r. w sprawie wzoru oraz trybu wystawiania legitymacji służbowej nauczyciela.(Dz.U.06.189.1393).
• Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 27 lipca 2004 r. w sprawie szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy. (Dz.U.04.180.1860).
• Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych. (Dz.U.02.101.926).
• Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy. (Dz.U.03.169.1650).
• Rozporządzenie Ministra Edukacji i Nauki z dnia 6 kwietnia 2006 r. w sprawie nostryfikacji świadectw szkolnych i świadectw maturalnych uzyskanych za granicą (Dz. U. z dnia 13 kwietnia 2006 r.) (Dz.U.06.63.443).
• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 sierpnia 2007 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół (Dz. U. z dnia 31 sierpnia 2007 r.)(Dz.U.07.157.1100).
Obecnie Ministerstwo Edukacji Narodowej pracuje nad nowa podstawa programowa dla szkol polskich za granica, gdyż do tej pory dzieci i młodzież realizowały w ciągu soboty i niedzieli ten sam materiał z języka polskiego, historii i geografii, co uczniowie mieszkający w Polsce i mający pełny tydzień na jego realizacje.
• Podstawa Programowa dla uczniów polskich uczących się za granicą (wersja do konsultacji) i stanowi podstawę do tworzenia lokalnych programów nauczania języka polskiego, historii, kultury, geografii Polski oraz wiedzy o współczesnej Polsce, a także tworzenia materiałów dydaktycznych do kształcenia w tym zakresie, Ministerstwo Edukacji Narodowej, Warszawa 2009.
Plan rozwoju szkol na lata 2009-2011
Pierwszym punktem tego planu jest przede wszystkim dostosowanie podstawy programowej do warunków i możliwości dzieci, nauczycieli i rodziców mieszkających za granica. Cel główny i priorytety. ‘Celem głównym Programu rozwoju oświaty polonijnej i systemu oświaty polskiej za granica na lata 2009-2011 jest:
• Budowa ogólnodostępnego, efektywnego i nowoczesnego systemu oświaty polskojęzycznej poza granicami kraju uwzględniającego specyficzne potrzeby Polaków zamieszkałych w poszczególnych krajach pomagającego w zachowaniu podmiotowości narodowej Polakom mieszkającym za granica i umożliwiającego dzieciom Polaków, którzy zamierzają wrócić do kraju adaptacje (readaptacje) do systemu oświaty w Polsce.
• Przez ogólnodostępny rozumie się dający polskim uczniom poza granicami kraju powszechna i oparta na jednakowych zasadach możliwość korzystania z edukacji polskojęzycznej niezależnie od miejsca zamieszkania. Przez efektywny rozumie się system, zapewniający dzieciom Polaków zamieszkałych za granica edukacje dostosowana do ich potrzeb.
• Poprzez nowoczesny rozumie się system, wykorzystujący najnowsze wyniki badań i technologie informacyjne.’
Problemy nauczycieli
Nauczyciele borykają się z rożnymi problemami związanymi przede wszystkim z ogromem materiału do zrealizowania w porównaniu do niewielkiej liczby godzin lekcyjnych (3 godziny języka polskiego w tygodniu). Ministerstwo podwyższyła również poprzeczkę, jeżeli chodzi o awans zawodowy, gdyż cały etat (godziny dydaktyczne) nauczyciela pracującego za granica wynosi 26 godzin, gdzie w normalnych polskich warunkach tych godzin jest 18. Fizyczna niemożliwością jest pracowanie 13 godzin w sobotę i 13 godzin w niedziele w szkole. Poza tym jest to wbrew prawu oświatowemu. W związku z powyższym nauczyciele nie mogą rozpoczac awansu zawodowego.
W szkołach bardzo często brakuje pomocy dydaktycznych, a także środków finansowych na nie. Dlatego tez dochodzi do wielu konfliktów miedzy kadra, kierownikami, a niekiedy rodzicami. Ministerstwo jest bezradne i jakby stara się nie widzieć tych problemów. Rodzice i dzieci często traktują szkole jak ‘przechowalnie’ nie zdając sobie sprawy, jakie trudności szkol napotkają ich pociechy po powrocie do Polski. Rodzice dość często maja postawę roszczeniowa wobec nauczycieli. Oczekują samych dobrych ocen, brak prac domowych i beztresowego wychowania, które jest bardzo modne w krajach zachodnich. Tak samo zachowują się dzieci.
Jeżeli chodzi o sprawy finansowe, to nauczyciele pracujący za granica są opłacani przez MEN, ale niestety są to ‘polskie wypłaty’, które jak powszechnie wiadomo są ‘marne’. Poza tym nauczyciele maja ograniczony dostęp do instytucji kształcących nauczycieli. Przy szkołach brakuje poradni psychologiczno- pedagogicznych, a także logopedów, którzy mogliby prawidłowo zdiagnozować uczniow. Często jest tak, iż uczeń nie uczęszczający nigdy do żadnej szkoły polskiej nagle znajduje się w klasie czwartej szkoły podstawowej, nie mając świadectw z lat poprzednich, gdyż wiekowo musi być w tej klasie. W ten sposób narastają zaległości, których nauczyciele nie są w stanie nadrobić.

Problemy uczniów
Problemy uczniów polskich szkol polegają głównie na braku znajomości gramatyki i ortografii polskiej. Sprawdzając dyktanda uczniów klasy trzeciej szkoły podstawowej ma się wrażenie jakby cala klasa miała dysleksje. Uczniowie piszą tak jak słyszą, np. wyraz ‘już’ może wyglądać jak ‘yusz’. Uczniowie bardzo często mylą litery polskie z angielskimi, np. wyraz ‘klasa’ zapisują jak ‘classa’, poza tym nie znają dni tygodnia, czy chociażby nazw miesięcy. Świetnie natomiast potrafią wymienić wszystkie dni tygodnia i miesiące po angielsku. Uczniowie nie znają podstawowych wiadomości z matematyki, środowiska, czy biologii. Podczas jednego ze sprawdzianów jeden z uczniów klasy trzeciej szkoły podstawowej zapytał, co znaczą dwie kropeczki (:- znak dzielenia) miedzy cyframi. Kolejnym problemem jest brak znajomości lektur. Uczniowie nie znają polskich pisarzy, nie czytają, nie interesują się polska kultura. Często uczniowie usprawiedliwiają to tym, iż w zagranicznych szkołach nie muszą nic czytać, a jeżeli jest jakąś lektura do przeczytania, to czyta ją nauczyciel na lekcji. Dzieci polskich reemigrantów napotkają wiele szkolnych problemów w Polsce wynikających, m.in. z różnic programowych, a także problemów emocjonalnych, gdyż poziom polskiej edukacji stoi na wysokim poziomie w porównaniu, np. ze szkołami irlandzkimi. Nauczyciele pozostawieni są sami z problemami, które jakże są inne od problemów szkolnych w kraju.

Z doświadczenia nauczyciela szkoły polskiej
Jako nauczyciel teoretyk, ale także i praktyk, miałam okazje pracować w jednej ze szkół polskich przy Ambasadzie RP. Szkoła znajduje się w Irlandii, jako jedna z pięciu działających tam placówek. Zaczynając prace jako nauczyciel nauczania zintegrowanego nie zdawali sobie sprawy z tego, z jakimi problemami boryka się szkoła. Najistotniejszym problemem dla wszystkich był przede wszystkim budynek szkoły. Większość szkol polskich za granica mieści się w wynajętych budynkach. Szkoła mieściła się w budynku irlandzkiej szkoły średniej, tak wiec lawki i krzesła nie były dostosowane do dzieci z klas I-III, które wielokrotnie stały zamiast siedzieć podczas czytania lub przepisywania z tablicy. Rodzice mieli zakaz wstępu do szkoły, a nawet parkowania przed nią. Kolejnym istotnym problemem szkoły był widoczny chaos i brak organizacji, która jak się okazało była słabym punktem nowomianowanego kierownika. W polskich szkołach za granica kierownikami często zostają przypadkowe osoby, które niejednokrotnie maja stopień nauczyciela kontraktowego i w ogóle nie orientują się w przepisach prawa oświatowego, a szkole traktują jak ‘prywatny folwark’, gdzie każdy robi, co uważa. W szkole dało się również zauważyć podział na ‘stara’ i ‘nowa’ kadrę. ‘Stara’ kadra to ta, która była w szkole od początku jej istnienia, a ‘nowi’ to ci, którzy pracowali w placówce od kilku miesięcy. Podziały te powodowały wiele konfliktów miedzy kierownictwem a nauczycielami. ‘Stara’ kadra, niekiedy z mniejszym doświadczeniem, nie brała pod uwagę sugestii i rad doświadczonych ‘nowych’ kolegów, często podkreślając, ze to oni te szkole tworzyli. W tym to właśnie momencie ujawnia się tzw. ‘drugie ja Polaka za granica’ i nasuwa się wniosek ‘Polak Polakowi wilkiem na obczyźnie’.

Wnioski
Szkoły polskie za granica maja bogata tradycje i szkoda byłoby zaprzestać jej kontynuacji. Jednakże, aby mogły one sprawnie funkcjonować, niezbędne są zmiany na każdym szczeblu, gdyż szkoły te maja inny charakter, a uczniowie, rodzice i nauczyciele borykają się z innymi problemami niż rodacy w Polsce. Zmiany powinny dotyczyc przede wszystkim podstawy programowej, ale także kształcenia kierowników, dyrektorów i nauczycieli tych szkol, którzy często nie maja dużego doświadczenia w pracy w placówce oświatowej.

Bibliografia
Klinkosz, M. (2009) Rodzice poprowadzą szkoły, Nasz Glos, nr 87/20, str.1-3.
MEN, (2009) ‘Program Rozwoju Oświaty Polskiej za Granica i Oświaty Polonijnej na lata 2009-2011’, Warszawa, str. 34.
Wygonik- Barzyk, E. (2009) Problemy reemigrantów, Evening Herald, 14 stycznia, str. 44.