Rola zabawy w rozwoju dziecka przedszkolnego

W okresie przedszkolnym zabawa dominuje nad innymi rodzajami działalności, tak jak
w wieku szkolnym – nauka, a w działalności ludzi dorosłych – praca.
Termin „zabawa” jest używany dość dowolnie, na ogół jednak odnosi się on do każdej czynności, którą dziecko podejmuje dobrowolnie, bez przymusu z zewnątrz, dla własnej przyjemności – bez względu na jej końcowy rezultat . Celem zabawy jest rozrywka, i to właśnie, zdaniem niektórych psychologów, różni zabawę od pracy.
We współczesnej psychologii podkreśla się cztery aspekty zabawy:
1. Zabawa dziecka jako swoista i podstawowa forma jego działalności jest zjawiskiem społecznym, a nie – często biologicznym. Powstaje i rozwija się pod wpływem otoczenia
i własnej działalności dziecka, kierowanej przez wychowawcę.
2. Zabawa dziecka jest jakościowo inna od zabawy zwierząt.
3. Zabawa ma historyczny charakter, tzn. zmienia się i kształtuje zależnie od historyczno-społecznych warunków, w jakich się wychowują. Zależnie od tych warunków zmienia się i tematyka, i treść zabawy, jakkolwiek forma pozostaje nieraz ta sama.
4. Zabawa dziecka jest odzwierciedleniem poznawanej przez nie rzeczywistości .
Rola zabawy w wieku przedszkolnym jest ogromnie ważna, gdyż:
1. zabawa jest istotnym czynnikiem wpływającym na rozwój fizyczny dziecka, a przede wszystkim – na rozwój kośćca i muskulatury;
2. poprzez zabawę dziecko poznaje świat, w którym żyje, uczy się go rozumieć, uczy się dostrzegać różnicę między rzeczywistością a wyobraźnią a fantazją;
3. zabawa jest czynnikiem kształtującym sprawność i umiejętności dziecka, takie np. jak: sprawności manualne, koordynację wzrokowo-ruchową i inne; umiejętności odróżniania i poznawania kształtów, barw i wielkości przedmiotów, rodzaju materiału, z którego są zrobione itp.;
4. zabawa rozwija u dziecka myślenie przyczynowo-skutkowe;
5. aktywność zabawowa ma zawsze zabarwienie emocjonalne, towarzyszy jej uczucie przyjemności, zadowolenia z osiągniętego rezultatu, poczucie satysfakcji itp.;
6. dzięki zabawie dziecko uczy się współżycia z innymi dziećmi, podporządkowuje się przepisom i prawidłom obowiązującym w grupie, rozwija swoje uczucia społeczne;
7. zabawa jest także jednym z ważnych czynników wychowania moralnego .
Aktywność dziecka znajduje najbardziej swobodne, naturalne ujście w zabawie, gdyż ze względu na swoją strukturę, treść i wykonanie zabawa jest najbardziej zgodna z całą strukturą psycho-fizyczną i treścią, która wypełnia życie dziecka w wieku przedszkolnym. Jest natomiast jednym z jej elementów. W zabawie znajdują ujście także uczucia dziecka i jego pragnienia. Emocjonalna pobudliwość, niezróżnicowanie oraz żywość wyobraźni i przeżyć pozwalają dziecku, nawet przy małych środkach, na zorganizowanie wspaniałego działania dramatycznego. Właściwość wyobraźni dziecięcej pozwala różne przedmioty uczynić w czasie zabawy przedmiotem jednakowych przeżyć; np. wyobrażać dziecko mogą – i lalka, i patyczek owinięty gałgankiem i poduszeczką. Zabawa daje dziecku tę pełnię życia, której ono potrzebuje: jest dla niego i pracą, i myśleniem, i twórczością, i realizmem i fantazją, i odpoczynkiem, i źródłem radości .
Aktywność zabawowa dziecka odgrywa bardzo ważną rolę w jego życiu; tą drogą poznaje rzeczywistość, dzięki niej kształtują się fizyczne i umysłowe jego funkcje, zdolności ruchowe, spostrzeganie, pamięć, wyobraźnia oraz myślenie i mowa. Rozwój mowy i myślenia dziecka odbywa się w trakcie rozwoju jego działalności, wpływając ze swej strony na dalszy rozwój działalności. Rozwój umysłowy dziecka jest więc ściśle związany z całokształtem jego działalności, której główną formą w wieku przedszkolnym jest zabawa. Dlatego dla rozwoju umysłowego dziecka ważne jest również to, jak się ono bawi .
Zabawy dzieci są bardzo różnorodne. Można je klasyfikować według rozmaitych kryteriów, formalnych lub treściowych.
• Zależnie od poziomu własnej aktywności dziecka. Wyróżniamy zabawy swobodne lub dowolne – podejmowane z inicjatywy dziecka i całkowicie samodzielnie oraz zabawy kierowane przez matkę, rodzeństwo lub nauczycielkę w przedszkolu.
• Zależnie od liczby dzieci biorących udział w zabawie wyodrębniamy zabawy indywidualne lub samotne oraz zabawy grupowe.
• Zależnie od poziomu uspołecznienia dzieci można wskazać trzy rodzaje zabaw dziecięcych przebywających w grupie:
• 1) równoległe (paralelne), gdy dzieci bawią się obok siebie, lecz nie ze sobą, wymieniając co najwyżej zabawki czy nawiązując kontakt słowny;
• 2) zabawy zbiorowe, gdy dzieci bawią się wspólnie, lecz nie dzielą między siebie ról i funkcji;
• 3) zabawy zespołowe, podporządkowane wspólnemu celowi, z podziałem ról, przywódcą i wykonawcami poszczególnych zadań. Dzieci też mogą bawić się same (zabawy samotne, indywidualne), gdy nie mają w domu towarzystwa rówieśników lub rodzeństwa bądź też, gdy chcą izolować się od grupy dzieci, w której przebywają.
• Zależnie od przebiegu zabawy, czyli struktury czynności składających się na daną zabawę, możemy wyróżnić zabawy o różnym stopniu uporządkowania elementów w czasie i przestrzeni: od zabaw chaotycznych i otwartych (bez wyraźnego początku i końca) do planowanych i zamkniętych .
Istnieje wiele propozycji klasyfikowania zabaw według ich treści, różna jest też terminologia, tzn. ten sam rodzaj zabawy jest rozmaicie określany. I tak K. Tyborowska zabawy podzieliła na trzy grupy: zabawy tematyczne (znane także jako: zabawy w role, zabawy fikcyjne, iluzyjne, dramatyczne i symboliczne), zabawy konstrukcyjne, zabawy ruchowe, zabawy i gry dydaktyczne.
Zabawy tematyczne są najbardziej charakterystyczne dla dzieci w wieku przedszkolnym. Zabawy te polegają na swobodnym odtwarzaniu „na niby” czynności, funkcji i ról społecznych z użyciem przedmiotów zastępczych. Tematyka i treść zabaw dziecięcych wyrasta z doświadczeń dziecka w jego środowisku społecznym i jest związana z kulturą i epoką, w której ono żyje.
Zabawy te kształcą wyobraźnię dziecka, jego fantazję, zarazem dziecko, przekształcając w zabawie rzeczywistość, dokładnie ją obserwuje i utrwala sobie wiadomości o świecie. Chociaż do swoich zabaw wprowadza świat iluzji, to jednak ani na chwilę nie traci poczucia realności i w każdej chwili, gdy zajdzie potrzeba, wraca do rzeczywistości.
Zabawa tematyczna ma charakter twórczy w sensie swobody wyboru tematu, używania przedmiotów zastępczych w fikcyjnej, zabawowej sytuacji i ekspresyjnego charakteru czynności dziecka. Zarazem jednak jest regulowana przepisami wynikającymi z podejmowanych ról i przyjętej konwencji. Motyw działań zabawowych tkwi, w dążeniu do poznania rzeczywistości przedmiotowej i społecznej. Cel działania w zabawie tematycznej stanowi odtwarzenie i przekształcenie fragmentów rzeczywistości poprzez własną aktywność. Wynikiem działania dziecka są przekształcenia fikcyjne, mniej lub bardziej zgodne z przyjętym celem .
Zabawy konstrukcyjne polegają na budowaniu z zastosowaniem różnorodnego materiału, a zatem są to zabawy w piasku, budowanie z klocków, patyczków itp.
P.A. Rudik zwraca uwagę, że w zabawach konstrukcyjnych chodzi dziecku o zaspokojenie „potrzeby ujawnienia swojej twórczej aktywności [...]”, a potrzeba ta „[...] stoi
w prostym związku z dynamicznym charakterem spostrzegania przez nie otaczającego świata” .
Dzieci 3,4-letnie przystępują do budowania zwykle z jakimś określonym zamiarem i zarysowanym planem swego wytworu. Nie zawsze doprowadzają jednak swój zamysł do końca, lecz zmieniają go w toku zabawy. Pomysły i projekty dzieci młodszych są chwiejne, nie wykończone, wykluczają się wzajemnie. Zupełnie inny jest przebieg zabawy konstrukcyjnej u dzieci 5,6-letnich, bo wyobrażają sobie już nie w sposób ogólnikowy i mglisty, ale dość szczegółowo to, co mają zamiar budować. Interesują się nie tylko procesem budowania, co jego końcowym wynikiem. Wytwór zaczyna być celem czynności, ogniskującym wysiłek dziecka wkładany w konstruowanie i kierującym jego czynnościami. Zabawy coraz częściej mają charakter zespołowy. Dzieci uwzględniają wspólne cele i plan budowy, dzielą się zadaniami i wykonują je wspólnie, czyli następuje podział zadań cząstkowych w ramach wspólnego programu. Obserwuje się stałą wymianę myśli w toku realizacji pomysłu, ocenianie różnych etapów wykonania budowli, ulepszenie pomysłu wyjściowego w przebiegu działania, czyli zespołową kontrolę działania. Zabawa
konstrukcyjna staje się więc stopniowo celowym i planowym działaniem zespołowym o złożonej motywacji i strukturze .
Zabawy ruchowe odgrywają w wieku przedszkolnym tak samo ważną rolę, jak w innych etapach rozwoju dziecka, kształtując jego sprawność, koordynację jego ruchów i orientację przestrzenną.
Zabawy ruchowe zmieniają się również z wiekiem dzieci przedszkolnych. Zmiany polegają na komplikowaniu się treści ruchowej zabaw, na stopniowym przechodzeniu od zabaw, w których czynnikiem organizującym jest temat, do gier kierowanych prawidłami oraz na przekształcaniu się stosunku do tych reguł.
Najmłodsze dzieci w tym okresie rozwoju bawią się rzucając piłkę, biegając, jeżdżąc na rowerkach itp. Gdy podejmuje zabawę w „chowanego”, chowają się, ale nie zależy im na tym, aby nie dać się odkryć. Przeciwnie, zwykle szybko ujawniają miejsce swego ukrycia.
Dzieci 4,5-letnie potrafią podporządkować swoje zachowanie i czynności ruchowe przyjętej w zabawie roli, ale nie wyodrębniają jeszcze reguł, które są włączone w skład roli.
Dopiero dzieci powyżej 5 lat zdolne są do wyodrębnienia prawidła zabawy i nie potrzebują już roli, aby podporządkować się regułom zabawy ruchowej.
Zabawy i gry dydaktyczne – do tej kategorii zalicza się zabawy, które zawierają szereg operacji połączonych i zawartym w zabawowym zadaniu. Zabawy te mają duże znaczenie dla rozwoju i kształtowania się działalności dziecka. Przygotowują one rozwój zabaw charakterystycznych dla dalszych etapów rozwoju oraz stanowi zaczątek kształtowania się innych, niezabawowych form działalności. Do tej grupy zabaw należą różnorodne gry, takie jak domino, Chińczyk, loteryjki, mozaiki, układanki obrazkowe, zagadki. Gry te ćwiczą wiele sprawności umysłowych, uczą podporządkowania się regułom i przez to – jak powiada Szuman – dyscypliny umysłowej .
Zasadnicza rola zabaw w rozwoju dziecka przedszkolnego polega na tym, że rozwijają one jego sferę duchową, poznanie i myślenie, rozwijają jego pamięć – dziecko łatwiej i szybciej zapamiętuje i utrwala materiał, którym operuje w zabawie. W zabawie także formują się mechanizmy kierujące zachowaniem się, postępowaniem dziecka. W zabawie dziecko uczy się również oceniać stosunki społeczne z innymi, poznawać je i rozwiązywać problemy wywołane przez te stosunki, oceniać, jakie formy współżycia z innymi są najlepsze. Zabawa dziecka jest tą formą działalności, która wzbogaca motywy dziecka o nowe, społeczne, specyficzne dla człowieka treści.