Twórczość a rozwój umysłowy dziecka - referat

Plastyka w wychowaniu naszych dzieci odgrywa ogromną, żywotną rolę. Proces rysowania, malowania czy konstruowania jest skomplikowanym aktem, w którym dziecko łącząc różne elementy swego doświadczenia stwarza nową, sensowną całość.
W tym akcie dziecko nie tylko tworzy, ale także ujawnia jak myśli, widzi i czuje.
Małe dziecko działa spontanicznie i swobodnie, niezależnie od wiedzy
i doświadczeń, jakie posiada. Zapewniając mu warunki do stałego tworzenia, opartego na wiedzy, którą aktualnie posiada, stwarzamy najlepsze warunki rozwoju jego przyszłej aktywności twórczej. Zasadniczym składnikiem procesu twórczego są bogate i zróżnicowane związki między dzieckiem, a jego otoczeniem, które mają bardzo duży wpływ na jego rozwój.
V. Lowenfeld i W. L.Brittan w swojej książce „Twórczość, a rozwój umysłowy dziecka”, podkreślają, że pomiędzy twórczością plastyczną, a rozwojem istnieje niezaprzeczalny związek. Przedstawiają poszczególne sfery rozwoju:
1. Rozwój emocjonalny. Psychologowie są zdania, że rysowanie może dostarczyć dziecku okazji do rozwoju emocjonalnego. Zakres, w jakim się dokonuje, pozostaje w bezpośrednim związku z siłą, z jaką tworzący identyfikuje się ze swoim dziełem. Stąd też powtarzanie jakiegoś motywu w rysunku może być wyrazem najsłabszego zaangażowania emocjonalnego.
2. Rozwój umysłowy. Wiedza, jaką dziecko dysponuje w chwili, gdy rysuje, świadczy o poziomie jego rozwoju intelektualnego. Dlatego też rysunków używa się jako wskaźnika zdolności umysłowych dzieci.
3. Rozwój fizyczny. Przejawiający się w pracy twórczej dziecka jest zdolnością do koordynacji wzrokowo- ruchowej, umiejętnością kontrolowania ruchów ciała i ogólną zręcznością.
4. Rozwój percepcyjny. W aktywności twórczej rosnące znaczenie rozwoju spostrzegania ujawnia się we wzrastającej świadomości dziecka i wykorzystywaniu przez nie różnorodnych doświadczeń zmysłowych. Autorzy uważają, że znaczenie obserwacji dla przeżyć artystycznych podkreśla się najsilniej, ponieważ rozwija ona poczucie barwy, kształtu i przestrzeni.
5. Rozwój społeczny. Rysunki i malowidła rzucają światło na stopień identyfikacji dziecka z własnymi przeżyciami i przeżyciami innych osób.
6. Rozwój estetyczny. Estetykę można określić jako metodę organizowania myślenia, odczuwania i spostrzegania w sposób, który umożliwia rozumienie tych myśli i przeżyć przez kogoś innego.
7. Rozwój twórczości. Według autorów każdy wytwór artystyczny jest źródłem twórczego przeżycia. Dzieciom niepotrzebna jest zręczność w trakcie tworzenia, potrzebny jest im natomiast pewien stopień emocjonalnej niezależności, swobody w odkrywaniu nowego i eksperymentowaniu zarówno w zakresie treści jak i użycia artystycznych środków wyrazu. Rysując dzieci rozwijają zdolności plastyczne oraz zaspakajają potrzebę tworzenia.

Badanie sztuki dziecka może być zadaniem fascynującym. Dzięki zrozumieniu sposobów rysowania i poznania środków, jakich dziecko używa do przedstawienia swego otoczenia uzyskujemy możliwość wglądu w jego postępowanie. Przekonujemy się wówczas o tym, jak złożony jest proces rozwoju dziecka. Prowadząc zajęcia plastyczne z dziećmi powinno się znać różne stadia rozwoju dziecka, jak i mieć wiedzę o możliwościach tego rozwoju.
Viktor Lowenfeld i W.Lambert Brittain wyodrębnili i tak scharakteryzowali fazy rozwoju twórczości plastycznej dzieci i młodzieży:

STADIUM BAZGROT:
Można przyjąć, że mieści się ono między drugim, a czwartym rokiem życia. Ważne jest, aby bazgranie rozpatrywać jako element ogólnego rozwoju. Rozwój intelektualny i emocjonalny dziecka w tym stadium znajduje odzwierciedlenie w jego twórczości. Z zapałem zajmuje się ono bazgraniem, a jednocześnie jest dość elastyczne, aby modyfikować swe ruchy, gdy nowe doświadczenia wymagają takiej zmiany. Czerpie zadowolenie ze swego rozwoju kinestetycznego, w którym bazgranie odgrywa bardzo istotna rolę i stopniowo uzyskuje kontrole wzrokową nad stawianymi przez siebie znakami. W swej twórczości dziecko potrafi być niezależne i nie poddawać się wpływom zewnętrznym. Małe dziecko swobodnie bada swe otoczenie różnymi zmysłami, a niektóre doświadczenia znajdują odzwierciedlenie w jego bazgrołach, wówczas zaczyna nadawać im nazwy. Rysunki dziecka w stadium bazgrania przechodzą znaczną ewolucję: początkowo, gdy dziecko ma około 2 lat, bazgroły składają się z przypadkowych znaków; po upływie około 6 miesięcy ruchy jego staja się bardziej płynne i kontrolowane, gdy zaś zaczyna nadawać nazwy swym rysunkom, stają się one bardziej złożone. W malowaniu farbami występują stadia ściśle odpowiadające stadiom rysowania kredką; posługiwanie się barwami sprawia dziecku w stadium bazgrol szczególną radość. Z przyjemnością posługuje się również różnymi materiałami trójwymiarowymi. W tym okresie życia niezmiernie ważne jest kształtowanie się jego postawy względem siebie samego, a także poczucia, że świat to miejsce, w którym życie jest pasjonująca i ciekawe.

STADIUM PRZEDSCHEMATYCZNE:
Rozpoczyna się ono około 4, a kończy około 7 roku życia. Dziecko dokonuje pierwszych prób przedstawienia świata. Pojawia się odmienna metoda rysowania- świadome tworzenie kształtu. Twórczość plastyczną w tym okresie można uważać za bezpośrednie odzwierciedlenie ich osobowości. Rysunki i malowidła są nie tylko zapisem pojęć, uczuć oraz spostrzeżeń dotyczących otoczenia, lecz ponadto pozwalają osobie dorosłej, odznaczającej się odpowiednią wrażliwością, lepiej zrozumieć dziecko.
Dziecko, w tym okresie, rysuje charakterystyczne postacie ludzkie, z głową i nogami, zaczyna tez rysować wiele przedmiotów ze swego otoczenia. Te przedmioty i rysunki rozmieszczone są na papierze w sposób nieuporządkowany i chaotyczny, a przy tym znacznie różnią się od siebie rozmiarami. Te pierwsze próby prezentacji otoczenia dają sposobność rozmawiania z dziećmi o ich rysunkach. Dzieci są zwykle skore do udzielania wyjaśnień, ujawniania tego, w jaki sposób postrzegają. W ich pracach często występuje słaby związek między barwą wybraną dla danego przedmiotu, a jego rzeczywistym kolorem. Wybór barw przez dzieci może mieć głębsze znaczenie psychologiczne, jednakże znaczenia te są zwykle bardzo zindywidualizowane i dorosłym trudno dociec, co oznacza wybór danej barwy. Dziecku trzeba zapewnić wiele różnych okazji do odkrywania własnego stosunku wobec koloru, gdyż właśnie przez ciągłe eksperymentowanie ustanawia ono pewien związek miedzy własnym emocjonalnym zafascynowaniem barwą, a harmonijną organizacja barw na kartce. Całkiem inne jest też pojęcie przestrzeni u tych dzieci, niż u dorosłych. Dziecko przestrzeń pojmuje jako coś, co znajduje się wokół niego. Przedmioty znajdują się poniżej, powyżej lub obok siebie, zgodnie z tym, jak dziecko uświadamia sobie ich obecność. Konieczne jest, aby te pierwsze doświadczenia plastyczne miały duże dla dzieci znaczenie, gdyż dzieci rozpoczynające naukę w szkole znajdują się w stadium pierwszych prób przedstawiania. Najważniejsze jest, aby wszystkie doświadczenia życiowe stały się udziałem dziecka jako jednostki, która może, powinna i będzie myśleć samodzielnie.

STADIUM SCHEMATU:
Pojawia się zwykle około 7 i trwa do około 9 roku życia. Każdy rysunek można by nazwać schematem czy symbolem rzeczywistego przedmiotu. W tym okresie rozwija się poczucie formy, rysunki dzieci przedstawiają fragmenty otoczenia w sposób nieco opisowy. Dziecko ma zwyczaj wielokrotnego powtarzania wyuczonego już schematu, np. postaci ludzkiej. Pojawia się nowa, charakterystyczna cecha rysunków dziecięcych: ustawianie rysowanych przedmiotów rzędem u dołu strony. Dziecko zaczyna strukturalizować swoje rysunki i malowidła, aby stworzyć podstawę zmian i reorganizacji pracy. Myślenie twórcze nie jest myśleniem zdezorganizowanym; jest to raczej zdolność przedefiniowania i reorganizowania w swobodny sposób tych form i elementów, które są już znane. Gdy dziecko ma już około 7 lat jego rysunek postaci ludzkiej powinien być już łatwo rozpoznawalnym symbolem. W tym stadium rozwoju dziecko nie wie jeszcze, w jaki sposób przedstawić trójwymiarowość przestrzeni. Schemat pracy jest, więc zazwyczaj reprezentacją 2 wymiarów i ma charakter prawie całkowicie abstrakcyjny, pozostaje jedynie w pośrednim związku z rzeczywistością znaną dorosłym. Może stosować za to inny, interesujący, niwizualny rodzaj prezentacji, mający na celu ukazanie różnych widoków, których nie można by oglądać w tym samym czasie. Pokazuje ono jednocześnie wnętrze i zewnętrzny wygląd budynku lub innej zamkniętej przestrzeni. Czasami może tak zainteresować się wnętrzem, że zapomni o istnieniu strony zewnętrznej. W rysunkach dzieci w tym okresie można zauważyć 3 podstawowe formy odchyleń:
1) wyolbrzymianie ważnych elementów;
2) zmniejszanie lub pominiecie części nieważnych lub podlegających tłumieniu;
3) zmiana symboli ważnych elementów.
Wyolbrzymianie lub zmniejszanie odnosi się tylko do wielkości, podczas gdy zmiana symboli dotyczy ich kształtu. Oczywiście dzieci nie zdają sobie sprawy z tych zmian. Odkrywają za to tutaj w sposób naturalny, że istnieje związek między barwą, a przedmiotem. Kiedy maluje przedmioty, o doborze barw nie decyduje już przypadek ani zależność emocjonalna. Ustanowienie określonej barwy dla danego przedmiotu i stałe jej powtarzanie jest bezpośrednim odzwierciedleniem dalszego rozwoju procesów myślowych dziecka. Zaczyna ono znajdować pewien logiczny porządek w świecie i ustanawia konkretne relacje z tym, co je otacza.
Niezbędne jest ciągłe zachęcanie dziecka do szukania i wypróbowywania nowych metod tworzenia. A każde oddziaływanie motywujące powinno pobudzać wrażliwość dziecka, zarówno, jeśli chodzi o świadomość siebie samego, jak i swego otoczenia, powinno wywoływać pragnienie namalowania sensownego obrazka i zachęcać dziecko do elastyczności w posługiwaniu się materiałami oraz w podejściu do tematu. W każdym oddziaływaniu motywującym ważne jest, aby dziecko było zaangażowane osobiście i każde dziecko powinno mieć poczucie, że zachęta ze strony nauczyciela przeznaczona jest właśnie dla niego.
Samodzielny wysiłek twórczy dziecka trzeba zaakceptować bez względu na to, jak skromny wydaje się sam wytwór.

Wyżej wymienione, pierwsze stadia rozwoju budzą najwyższe zainteresowanie u osób starszych. Spontaniczność i świeżość rysunków budzi często zazdrość dorosłych, gdyż dla dzieci jest to naturalne.

STADIUM WCZESNEGO REALIZMU (OKRES GRUP RÓWIEŚNICZYCH):
Rozpoczyna się w wieku 9 lat i trwa do około 12 roku życia. W tym okresie jedną z największych potrzeb dziecka to odnalezienie siebie samego, zdanie sobie sprawy z własnych możliwości i rozbudowanie swoich kontaktów z grupa rówieśniczą. Inną potrzebą każdego dziecka jest odkrycie własnego, osobistego stosunku do otoczenia oraz do przedmiotów i materiałów, które na to otoczenia się składają. Rysunki dzieci w tym wieku raczej symbolizują, niż prezentują świat przedmiotów. Wyodrębnia w nich więcej szczegółów niż w swych poprzednich pracach i nie umieszcza już przedmiotów na rysunkach rzędzie u dołu kartki papieru. Wzrasta dbałość o detale, nie spotyka się już dużych, pełnych rozmachu malowideł, typowych dla twórczości w młodszym wieku. Dzieci wykonują mniejsze rysunki i są już mniej skore do ich objaśniania i pokazywania, a często nawet ukrywają je przed starszymi.
W tym wieku zajęcia plastyczne powinny przyczyniać się do rozwoju indywidualnej ekspresji i myślenia twórczego.

STADIUM ROZUMOWANIA ( WCZESNY NATURALIZM):
Pojawia się w wieku między 12, a 13 rokiem życia, gdy u dzieci wzrasta świadomość naturalnego środowiska; zaczyna zastanawiać się nad takimi sprawami jak proporcje wielkości, poczucie głębi w rysunku itp. W tym okresie zachodzą szybkie przemiany w stosunku dziecka do samego siebie i swego otoczenia. Pojawia się krytycyzm, a rysunek postaci ludzkiej zawiera już wiele szczegółów, wzrasta też świadomość różnic i gradacji barw, aczkolwiek niektóre dzieci nie potrafią tego jeszcze wykorzystać. Stają się bardziej krytyczne wobec własnych wytworów, a presja, by zachowywały się tak, jak dorośli lub zgodnie ze standardami zachowania grupy może tłumić potrzeby ekspresji twórczej. Jednym z ważnych odkryć dla dziecka w tym okresie, kiedy jest wzrokowcem, staje się zmniejszanie wielkości przedmiotów w miarę ich oddalania się. Dzieci mogą już teraz zdawać sobie sprawę z tego, iż przestrzeń jest trójwymiarowa.
Nauczyciel przedmiotów plastycznych odgrywa, przeto istotną rolę w rozwoju indywidualności twórczej uczniów, dostarczając okazji do ujawnienia i wykorzystania ich zainteresowań. Dlatego na zajęciach powinna panować atmosfera swobody i tolerancji, która stwarzałaby klimat zachęty do eksperymentowania.
Wiek ten jest w procesie rozwoju wyjątkowo ważny, gdyż dla niektórych dzieci stanowi właściwie koniec ich artystycznego rozwoju.
Około 14 roku życia, lub nawet później, dzieci wkraczają w okres rozwojowy, w którym pojawia się rzeczywiste zainteresowanie sztuką. Rozwija się u nich świadomość artystyczna, co sprawia, iż dzieci chętnie rozwijają swe uzdolnienia w tym kierunku.
W tym wieku następuje też pewne spłycenie artystycznego wyrazu rysunków, szczególnie, gdy dzieci pracowicie naśladują różne style i techniki. Do pewnego stopnia naturalny rozwój sztuki dziecka nie wykracza już poza to stadium, możliwy jest natomiast dalszy rozwój jego sprawności w rysowaniu czy malowaniu.

Te stadia występują zazwyczaj wszystkich dzieci, bez względu na środowisko kulturowe. Jest to szczególnie wyraźne we wczesnych stadiach, zanim dziecko ulegnie w swym rozwoju artystycznym jakimkolwiek manierom.
Łatwiej jest dostrzec zmiany zachodzące w rysunkach, w miarę jak dzieci rosną, niż wyjaśnić, dlaczego te zmiany występują. Nie można przeprowadzić żadnej prostej linii rozwoju od rysunku złego lub bazgroły, jaką wykonuje małe dziecko do rozwiniętego przedmiotu, jaki może narysować nastolatek. Rysunki są dla nas wskaźnikiem aktualnego stopnia rozwoju dziecka, które przechodzi od egocentrycznych ujęć rzeczywistości do stopniowego dostrzegania siebie jako części otoczenia. Nawet nieokreślone kształty gryzmołów dziecka mogą stanowić istotny wyraz jego indywidualności. Jednak na każdy proces twórczy wywiera wpływ kilka czynników, m.in. czynniki środowiskowe, nad którymi nauczyciel sprawuje bezpośrednią kontrole; hierarchia wartości uznawanych społecznie; osobowość dziecka, a także rozwój sprawności i technik tworzenia.

STADIUM DECYZJI (SZTUKA W OKRESIE DOJRZEWANIA):
Pojawia się około 14 roku życia, dla jednych pozostaje nadal zabawa i nie wiąże się z zamierzeniami zawodowymi; dla innych przeciwnie – staje się podstawowym celem działania.
Nastolatek jest krytyczny w stosunku do siebie, idealizujmy i posiada rosnące poczucie swego związku ze społeczeństwem. Większość nich nie ma możliwości lub okazji wyboru zajęć plastycznych, a te, które się im oferuje, często nie odpowiadają im potrzebom. Plastyka winna dostarczać uczniowi możliwości wyrażania swych przeżyć i uczuć oraz poczucia, że sztuka odgrywa ważną role w życiu jego i innych ludzi.
Wychowanie przez sztukę winno służyć zachowaniu emocjonalnego związku z dziełami sztuki, tak trudnemu do utrzymania w epoce kultu nowoczesności i techniki.

Podsumowując powyższe wiadomości można stwierdzić, że dziecięce rysunki odznaczają się świeżością spojrzenia, która jest istota dzieciństwa. Zwłaszcza małe dzieci wyrażają swoje pomysły i uczucia ze szczególną szczerością, której mogą pozazdrościć dorośli.
Czynność rysowania, czy malowania jest sama w sobie procesem uczenia się. Zagadnienie, co i jak malować, związek formy i barwy, stosowanie grubej, czy cienkiej kreski, problem światłocienia – wszystko postanowi doświadczenie plastyczne. Jednakże organizacja elementów obrazu czy konstrukcji wytwarza określona konfiguracje emocji, spostrzeżeń subiektywnych reakcji na otoczenie. Każde dzieło sztuki jest odzwierciedleniem uczuć, zdolności intelektualnych, wrażliwości percepcyjnej, rozwoju fizycznego, zapału twórczego, rozwoju społecznego i świadomości tego, co piękne.
Przemiany, jakie zachodzą w wytworach artystycznych są bezpośrednim odzwierciedleniem przeobrażeń dokonujących się w samym dziecku.
Sztuka może umożliwić dzieciom rozwój w sferach, które pomijają inne przedmioty szkolne; może również stanowić bodziec do konstruktywnych działań i umożliwienia każdemu człowiekowi poczucia, iż jest istota akceptowana, poszukująca nowych, bardziej harmonijnych związków, zdobywającą zaufanie we własne środki wyrazu.
Najistotniejszym składnikiem programu zajęć plastycznych jest dziecko, a wychowanie przez sztukę gra w jego rozwoju niezmiernie ważna role.