Dysfunkcjonalność rodziny jako główna przyczyna umieszczenia dziecka w placówce opiekuńczo - wychowawczej

Rodzina współczesna w Polsce uległa znacznym przeobrażeniom, spowodowanym tempem industrializacji i urbanizacji, co zmusza jej członków do adaptacji w nowych warunkach społecznego współżycia i gospodarki rynkowej. Wzrastające bezrobocie, spadek realnych płac, brak mieszkań – powodują dysfunkcjonalność rodziny, zwłaszcza w sferze ekonomiczno – bytowej, co ogranicza także realizację funkcji opiekuńczej i wychowawczej. W następstwie wizji bezrobocia, braku perspektyw życiowych i niedostatku materialnego wielu rodzin, pojawiają się trudności związane ze zdobyciem środków wystarczających na zaspokojenie potrzeb zarówno dzieci, jak i dorosłych. Z dużym prawdopodobieństwem można sądzić, że jeśli w najbliższym czasie nie zostaną podjęte radykalne działania profilaktyczne, wspierające materialny byt rodziny i zapobiegające porzuceniu dziecka – procesy zagrażające kondycji i integracji rodzin, a sprzyjające zjawisku sieroctwa, będą się pogłębiać. Niepokojący jest fakt wzrostu ilości sierot społecznych, spowodowany rozbiciem podstawowej struktury rodzinnej, co implikuje rozpad więzi emocjonalno – społecznej. Zmiany w strukturze rodziny, prowadzą do powstania rodziny niepełnej, stanowiącej potencjalne zagrożenie dla prawidłowego rozwoju dziecka. Bardzo trudno jest określić precyzyjnie i uszeregować czynniki implikujące rozbicie struktury rodziny. Jednak najgroźniejszym z nich jest alkoholizm, który uniemożliwia zaspokojenie potrzeb dziecka, zakłóca więź emocjonalną oraz przyspiesza i pogłębia proces wykolejenia się dzieci i młodzieży. W licznych badaniach pojawia się konkluzja, że rozbicie podstawowej struktury rodziny staje się czynnikiem naruszającym emocjonalny, intelektualny i społeczny rozwój dziecka, prowadząc często do zachowań dewiacyjnych. Opisy środowisk nieletnich przestępców wskazują, że wysoki odsetek tej młodzieży wychowuje się w rodzinach niepełnych. Rodziny z zaburzoną strukturą zalicza się z reguły do kategorii rodzin problemowych, pod którym to pojęciem rozumie się trudne sytuacje obiektywne, które są przedmiotem poszukiwania rozwiązań zarówno przez rodzinę, jak i przez instytucje społeczne.
Czynniki implikujące dezintegrację środowiska rodzinnego znacznie różnią się od siebie ale także wzajemnie warunkują. Ich znajomość oraz ciągłe diagnozowanie jest niezbędne w celu określenia zakresu i formy pomocy udzielanej rodzinom zagrożonym rozpadem i precyzyjnego ustalenia przyczyn umieszczenia dziecka w placówce opiekuńczej. Niska świadomość społeczna i wychowawcza rodziców, brak znajomości podstawowych praw rozwoju osobowości dziecka sprzyjają aktywizacji czynników, które w konsekwencji nasilają rozmiary sieroctwa społecznego.
Oprócz wymienionych zjawisk, ewidentne i trudne do eliminacji zaburzenia w funkcjonowaniu rodziny determinuje tzw. jawna patologia. Zalicza się do niej: kryminalizm, hazard, pasożytnictwo społeczne, prostytucję, kaziroctwo, alkoholizm, narkomanię, choroby psychiczne i przewlekłe somatyczne oraz ciężkie kalectwo. W tych przypadkach następuje deprywacja podstawowych potrzeb dziecka, co implikuje nieprzystosowanie społeczne, a często stanowi także przyczynę pozbawienia praw rodzicielskich i w konsekwencji sieroctwa.
Rodzina dysfunkcjonalna to taka, która nie potrafi dostatecznie dobrze wypełniać swoich funkcji, a więc taka, która nie potrafi sprostać swoim obowiązkom względem dzieci i innych członków oraz pomyślnie rozwiązywać swoich problemów i sytuacji problemowych. Dysfunkcjonalność rodziny może dotyczyć realizacji różnych zadań oraz różnego ich zakresu. Można więc wyróżnić dysfunkcję całkowitą, oznaczającą, że w rodzinie występuje kompletne niepowodzenie w realizacji zadań rodziny i muszą ją w tym zastąpić wyspecjalizowane rodziny bądź instytucje, oraz dysfunkcję częściową, oznaczającą, że rodzina nie potrafi realizować prawidłowo pewnych jej zadań i podstawowych funkcji i że wymaga pomocy wyspecjalizowanych instytucji.
Dysfunkcjonalność może obejmować niepowodzenia w zakresie zadań związanych z zapewnieniem prawidłowych warunków bytu, niepowodzenia w zakresie realizacji zadań opiekuńczych i wychowawczych, a tym samym w zakresie zaspokojenia potrzeb i oczekiwań społeczeństwa, niepowodzenia w walce z kryzysem małżeńskim, niepowodzenia w różnych innych sferach życia rodzinnego, np. w sferze zdrowia, edukacji, aspiracji członków rodziny itp. Uchwycenie przyczyn dysfunkcjonalności rodziny jest zadaniem niezwykle skomplikowanym. Mamy bowiem do czynienia z czynnikami różnej natury występującymi na różnych płaszczyznach. Są to zatem czynniki tkwiące w samej rodzinie i cechach jej członków oraz te, które występują poza nią. W pierwszym wypadku na niepowodzenia w realizacji funkcji wpływają: cechy osobowościowe (często patologiczne) członków rodziny, jakość i typ kontaktów, postawy rodzicielskie, styl oddziaływania wychowawczego, kultura rodziców, przyjęty system wartości, brak wiedzy i umiejętności odnoszących się do życia rodzinnego, nieporadność czy choroby. Funkcjonowaniu rodziny jako mikrostruktury towarzyszą także liczne zewnętrzne uwarunkowania i utrudnienia. Do zagrożenia dysfunkcjonalnością dochodzi w rodzinie najczęściej wtedy, gdy tych destabilizujących czynników jest kilka i gdy tworzą złożony, wzajemnie warunkujący się splot niepowodzeń. Często sami członkowie rodziny nie są w stanie określić, które z nich mają charakter pierwotny, a które wtórny. Taka sytuacja sprawia, że ich eliminacja, a nawet próby ograniczenia szkodliwości są bardzo trudne i rzadko w pełni skuteczne.
Dysfunkcjonalny dom rodzinny staje się źródłem przykrości, podłożem napięć i frustracji, zarówno dla jej dorosłych członków, jak i dzieci, które szczególnie narażone są na skutki braku realizacji podstawowych zadań rodziny.
Można mówić nawet o krzywdzie dziecka żyjącego w rodzinie dysfunkcjonalnej. Zwykle bowiem rodzice nie dbają o zaspokojenie jego potrzeb, a sposób jego traktowania przez rodziców jest źródłem cierpień i często prowadzi do deformacji jego rozwoju, negatywnych skutków emocjonalnych, zaniżonych osiągnięć edukacyjnych, aspiracji, kariery zawodowej i osobistej.
Dysfunkcjonalność rodzin jest zjawiskiem dość częstym, ale jego skalę trudno oszacować. Nie można więc stwierdzić, czy zjawisko to, globalnie biorąc, rozszerza się, czy też nie. Niepowodzenia w realizacji wielu działań rodzinnych powodowane są w znacznej mierze przez nieporadność życiową. Nieporadność ta często wiąże z niskim poziomem wykształcenia, co z kolei powoduje trudności w zabezpieczeniu bytu rodziny. Sytuację pogarszają często takie patologiczne zjawiska, jak alkoholizm, choroby, niepełnosprawność dziecka czy innego członka rodziny. Splot tych niekorzystnych czynników i niepowodzenia w wielu sferach życia stanowią często „zaklęty krąg” pogłębiający dysfunkcjonalność rodziny. Konsekwencją wspomnianego splotu dysfunkcji w rodzinie są trudności w realizacji funkcji opiekuńczej i wychowawczej. W niekorzystnej rodzinnej atmosferze nie tylko są nie zaspokajane potrzeby materialne dzieci, ale przede wszystkim niezwykle ważne dla prawidłowego rozwoju potrzeby emocjonalne. Brak poczucia bezpieczeństwa, poczucie inności, bezradności wobec problemów, napięcie powodują bardzo trudną sytuację psychospołeczną dziecka i wywierają wpływ na wyobrażenia dziecka o świecie, o nim samym oraz na zakres doświadczeń osobistych i społecznych.
Dysfunkcjonalność polskiej rodziny powodują takie czynniki jak:
-społeczno – demograficzne,
-społeczno – ekonomiczne,
-patologie w rodzinie.
Zjawiska społeczno – demograficzne określające strukturę i kondycję polskich rodzin mają niewątpliwie związek z przemianami kulturowymi, obyczajowymi, ale także z ekonomicznymi. Zmieniające się warunki w okresie minionego półwiecza, intensywna industrializacja i urbanizacja powodowała, że również rodzina uległa istotnym przemianom. Zmiany wzorów życia rodzinnego spowodowane głównie aktywnością zawodową kobiet towarzyszyły zmianom w strukturze rodziny. Nastąpił rozpad rodzin dużych, wielopokoleniowych, zintegrowanych przestrzennie i społecznie na rzecz małych, dwupokoleniowych. W ostatnich latach mamy również do czynienia z obniżającą się liczbą urodzeń. Zwiększa się natomiast liczba dzieci urodzonych w związkach pozamałżeńskich. Dotyczy to najczęściej matek młodych, nie mających stałego źródła dochodu. Niekorzystnym, ale wydaje się, że nieuniknionym zjawiskiem jest częsty rozpad polskiej rodziny.
Do zjawisk społeczno – ekonomicznych zagrażających prawidłowemu funkcjonowaniu polskiej rodziny należy przede wszystkim bezrobocie. Poszerza się również krąg odbiorców świadczeń pomocy społecznej.
Do czynników najbardziej dezorganizujących życie rodziny należą te, które powodują różnego typu zjawiska patologiczne. Sytuację dziecka w rodzinie w największym stopniu pogarszają takie patologiczne zjawiska, jak: alkoholizm, niewłaściwe wykonywanie obowiązków rodzicielskich, przemoc w rodzinie.