"Twardy orzech do zgryzienia", czyli o poprawności związków frazeologicznych. Scenariusz lekcji języka polskiego w gimnazjum

Czas realizacji: 90 minut

Cele lekcji
Po zakończeniu lekcji uczeń powinien:
• znać i rozumieć pojęcia: frazeologia, związek frazeologiczny, zwrot, wyrażenie, fraza
• omówić klasyfikację frazeologizmów i zilustrować przykładami
• znać źródła frazeologizmów
• znać rodzaje błędów frazeologicznych
• wskazywać błędy frazeologiczne, klasyfikować je i poprawiać
• stosować w praktyce poznane wiadomości
• mieć świadomość bogactwa i różnorodności frazeologizmów występujących w języku polskim

Metody, techniki: podawcza (miniwykład), praktycznego działania

Formy pracy: zbiorowa, jednostkowa

Przebieg lekcji:

1. Przypomnienie pojęć: frazeologia, frazeologizm.
ZWIĄZKI FRAZEOLOGICZNE to utrwalone połączenia wyrazowe o stałym znaczeniu, niewynikającym ze znaczeń poszczególnych słów. Wśród związków frazeologicznych wyróżnia się związki stałe (idiomy), czyli takie, w których żadnego wyrazu nie można usunąć ani wymienić na inne słowo (np. przelewać z pustego w próżne, biały kruk). Istnieją również frazeologizmy, w których możliwa jest wymiana niektórych słów na inne o podobnym znaczeniu ( np. odnieść zwycięstwo, odnieść sukces). Nazywa się je związkami łączliwymi.

2. Przypomnienie klasyfikacji frazeologizmów ze względu na budowę (wyrażenia, zwroty, frazy) i źródło (mitologia, Biblia, literatura, historia, życie codzienne).

3. Ćwiczenia utrwalające
1. Podziel związki frazeologiczne ze względu na ich budowę.
dziesiąta muza; Lepiej późno niż wcale; przekroczyć Rubikon; trafić w sedno; Póty dzban wodę nosi, póki się ucho nie urwie; kraj kwitnącej wiśni; pyrrusowe zwycięstwo; wybić klin klinem; sokoli wzrok; wilczy bilet; Wyszedł na tym jak Zabłocki na mydle; puścić płazem;
zażyć z mańki; Co za dużo, to niezdrowo; Trafił frant na franta i wyciął mu kuranta;

wyrażenia zwroty frazy

2. Podziel związki frazeologiczne ze względu na ich rodowód.

mitologia
Biblia
literatura
historia
życie codzienne

syzyfowa praca; zapiąć na ostatni guzik; być kozłem ofiarnym; wiek balzakowski; być albo nie być; słomiany wdowiec; walczyć z wiatrakami; wrócić z tarczą albo na tarczy; umywać ręce; pięta achillesowa; przekroczyć Rubikon; puszka Pandory; szata ( koszula) Dejaniry; spartańskie wychowanie; wpaść z deszczu pod rynnę;I ty, Brutusie, przeciwko mnie; drzeć koty; hiobowe wieści; złoty cielec;dantejskie sceny

4. Omówienie wybranych błędów frazeologicznych występujących we współczesnej polszczyźnie.
TAUTOLOGIE I PLEONAZMY, czyli wyrażenia składające się z wyrazów to samo lub prawie to samo znaczących, np. pełny komplet, potencjalne możliwości, kontynuować dalej

KONTAMINACJE, czyli związki powstałe w wyniku skrzyżowania dwóch różnych związków frazeologicznych, np. w wyniku skrzyżowania frazeologizmów: bądź co bądź i w każdym razie powstał związek „w każdym bądź razie”

PRZEKSZTAŁCANIE FORMY ZWIĄZKU FRAZEOLOGICZNEGO:
- Błędne zastosowanie konstrukcji analogicznych, np. utworzony przez analogię do zwrotu iść na pierwszy ogień związek „iść na drugi, trzeci ogień”
- Zastąpienie jednego składnika stałego zwrotu innym (bliskoznacznym), np. „posiadać znaczenie” zamiast mieć znaczenie
- Zmiana postaci składniowej związku, np. przykazywany był z ręki do ręki, zamiast z rąk do rąk
- Zmiana liczby, przypadka, aspektu itd., np., nie słyszał o wydarzeniach sprzed kilkudziesięciu laty, zamiast sprzed kilkudziesięciu lat
- Niepotrzebne rozbudowanie związku frazeologicznego, np. każdy medal ma co najmniej dwie strony
- Pominięcie członów związku frazeologicznego, np. ta w swoistym rodzaju przygoda, zamiast ta jedyna w swoim rodzaju przygoda

NIEPOPRAWNE ZAPOŻYCZENIA FRAZEOLOGICZNE, czyli związki niepotrzebnie przejmowane do naszego języka – germanizmy i rusycyzmy frazeologiczne, np.
„w pierwszym rzędzie” - niemieckie: in erster Reihe – poprawnie po polsku : przede wszystkim
„rzecz w tym” - rosyjskie: dieło w tom – poprawnie po polsku : chodzi o to

5.Ćwiczenia utrwalające
1.Popraw błędy w podanych (wybranych) zdaniach, Wyjaśnij, na czym polegają.

Nie można go za to potępić w czambuł.
Niemający od kilku dni ani chwili odpoczynku żołnierze upadali z nóg.
Na drugi ogień idzie Magda, na trzeci – Dorota.
Nasi zawodnicy już po raz drugi w tym sezonie odnieśli porażkę.
Istotne kroki w tej dziedzinie zostały już zapoczątkowane.
Okazało się to kompletnym fiaskiem.
Ta sprawa to ciężki orzech do zgryzienia.
Pytania nie zapędziły żadnego z zawodników w tak zwany kozi róg.
Nieraz z rozrzewnieniem będziecie wspominać, jak wracaliście przemoczeni do przysłowiowej suchej nitki.
Patrząc na nich nikt by nie przypuszczał, że jeden drugiego byłby gotów utopić w przysłowiowej łyżce wody.
Nie chciałem być, jak to się mówi, piąty kołem u wozu.
Adam uchodzi za tak zwanego niebieskiego ptaka.
Marcin zawsze lubi iść po najmniejszej linii oporu.
Między Bogiem a prawdą, to rozwiązanie też nie jest dobre dla wszystkich.
Mam już cały komplet znaczków pocztowych.
Za rok chcemy wrócić tu z powrotem.
Wchodzi tu w grę zagospodarowanie akwenów wodnych całe Europy zachodniej.
Dalsza kontynuacja prac nastąpi w przyszłym tygodniu.
Należy wykorzystywać wszystkie potencjalne możliwości.
Spotka się to na pewno z przychylną akceptacją wszystkich uczniów.
Tytuł ten jest ważny 10 lat, potem trzeba go ponownie odnowić.
Ceny spadają w dół.
Zobaczywszy go, cofnął się do tyłu.
Na spotkanie przybyła duża plejada sportowców.

6.Podsumowanie lekcji – powtórzenie wiadomości o związkach frazeologicznych i rodzajach błędów.

7. Praca domowa : Wyszukaj w wypowiedziach/ artykułach zamieszczanych w czasopismach błędy frazeologiczne. Popraw je, określ rodzaj błędu.
Czas przygotowania pracy – tydzień.