Osobowość nauczyciela i wpływ jego wybranych kompetencji psychospołecznych na rozwój wychowanka

Osobowość wg definicji Słownika Psychologicznego to termin psychologiczny definiowany w wieloraki sposób, często zamiennie używany z terminami – psychika, charakter, ogólna charakterystyka człowieka. We współczesnej psychologii dominuje kilka ujęć najbardziej rozbudowanych:
1.osobowość jest to zespół cech psychiczny, za pomocą, których można opisać podstawowe formy zachowania się człowieka;
2.osobowość jest zespołem postaw, nastawień wyznaczających zachowanie człowieka;
3.osobowość jest zespołem warunków wewnętrznych determinujących sposób, w jaki człowiek reguluje swoje stosunki z działającym na niego światem otaczającym.

Osobowością zajmuje się wiele nauk o człowieku. Sam termin pochodzi od łac. persona. Psychologia, pedagogika i socjologia uczyniły osobowość swym pojęciem konstytutywnym i jednym ze swych głównych problemów badawczych. Definiują osobowość jako zbiór względnie stałych cech psychicznych człowieka różniących go od innych ludzi warunkujących stałość jego zachowania, bądź jako system biologicznych i psychicznych właściwości człowieka warunkujących organizację jego czynności, tożsamość, kierunek i sposoby przystosowania się do otoczenia oraz twórczego przekształcania tego otoczenia. Główne składniki tego systemu to postawy przekonania, uczucia, motywy, potrzeby, skłonności, jak też cechy wyrażające specyficzny indywidualny stosunek do świata i ludzi.

Osobowość nauczyciela wychowawcy obejmuje trzy struktury:
- poznawczą - wyrażającą się działaniami związanymi ze spostrzeganiem i rozumieniem ucznia-wychowanka
- motywacyjną - obejmującą system wartości, potrzeby i postawy nauczyciela
- czynnościową -prakseologiczno-pedagogiczną

Jedną z podstawowych cech osobowości nauczyciela w świetle współczesnych przemian społeczno- ekonomicznych jest zdolność do rozpoznawania przeżywanych uczuć ucznia, wskazanie na źródła ich powstania i adekwatne ich nazywanie. Nauczyciel nie ma prawa lekceważyć lub bagatelizować uczuć i stanu psychicznego tych z którymi pracuje. Powinno go cechować podmiotowe podejście do ucznia, zapewnienie mu poczucia bezpieczeństwa i akceptacji. Aby nauczyciel mógł pomagać w rozwoju musi umieć podejść do ucznia jako do osoby czującej, myślącej, mającej prawo do szacunku, wolności i do uczenia się czyli popełniania błędów.
Najważniejsze co można wynieść ze szkoły to wiedza i umiejętności na temat jak się samemu uczyć, jak oceniać swoje postępy i jak planować swój stały rozwój. W ten sposób zostały wyłonione i opracowane od 1996 r. tak zwane umiejętności kluczowe , które nie są realizowane jako odrębna dziedzina aktywności lecz wchodzą w obręb konkretnych codziennych działań czy przedmiotów.
2.Umiejętności nauczyciela
W skład umiejętności wchodzą :
Planowanie ,organizowanie i ocenianie własnego uczenia się (czego i w jakiej kolejności nauczyć się i jak wychwycić błędy i luki),
Skuteczne komunikowanie się w różnych sytuacjach (w jaki sposób skutecznie formułować i odbierać komunikaty),
Efektywne współdziałanie w zespole (jakie są rodzaje ról w zespole ,w jaki sposób wspólnie organizować wykonywanie zadań i współpracę z innym )
Rozwiązywanie problemów w twórczy sposób (jak zachować się w sytuacji problemowej ,jakie są strategie rozwiązywania problemów ,jak rozbudzić kreatywne myślenie ),
Sprawne posługiwanie się komputerem (w jaki sposób pozyskać informacje z różnych źródeł , w jaki sposób gromadzić i przetwarzać wiadomości przy wykorzystaniu środków informatycznych).
Już sto lat temu C. Freinet uważał , że aby dziecko mogło rozwinąć swoją osobowość należy stworzyć środowisko dające mu możliwość wyboru środków kształcących jego twórcze siły w ramach pewnej racjonalnej wspólnoty (...). Freinet upatruje główne zadanie wychowania w rozwijaniu aktywności dziecka za pomocą doświadczenia poszukującego , tzn. polegającego na wchodzeniu przez dziecko w bezpośredni kontakt ze światem , powolnym poznawaniu go i osobistym ustosunkowaniu się do niego. Te trzy fazy doświadczeń mają odpowiadać trzem okresom psychicznego rozwoju dziecka . Rozwijanie tego zadania możliwe jest zatem w specjalnym środowisku , wśród piękna i bogactwa przyrody , gdzie obok budynku szkolnego znajduje się potok , łąka , ogród które umożliwiają dziecku zaspokojenie potrzeby obserwacji , zabawy ,pracy indywidualnej i zbiorowej.
Aby pomoc nauczyciela w rozwoju ucznia była najbardziej skuteczna winien on posiadać następujące cechy:
1) autentyczność nauczyciela
2) pełna akceptacja i bezwarunkowo pozytywne nastawienie wobec ucznia
3) wrażliwe i empatyczne zrozumienie tego, co uczeń odczuwa i o co mu naprawdę chodzi

Nauczyciel musi umieć zdobyć zaufanie uczniów. Aby tego dokonać cechować go ma lojalność wobec uczniów i dyskrecja w odniesieniu do informacji, które są mu powierzane. Przy zdobywaniu zaufania ważną rolę pełni także inna cecha osobowości nauczyciela - empatia czyli wczuwania się w stany głównie uczuciowe innych osób. Nauczyciel nie będzie miał obrazu ucznia, jeśli nie jest w stanie wytworzyć w sobie empatii. To wczuwanie się w sytuację dzieci i młodzieży jest możliwe wówczas gdy potrafimy rozumieć ich stany psychiczne i traktować jako naturalne.

We współczesnej szkole nauczyciel musi umieć budować swój autorytet. Autorytet nauczycielski nie przychodzi automatycznie, ale każda osoba musi zdobywać go wartościami osobowymi. Nauczyciel powinien posiadać poczucie humoru, które sprawia, że nie czuje się obrażony, znieważony czy atakowany przez uczniów. Powinien być osobowością, z którą można pracować i śmiać się. Zostanie takim człowiekiem jeśli będzie posiadał i takie cechy jak: wiarygodność, zaufanie, imponująca wiedza merytoryczna, którą potrafi interesująco przekazać wzbudzając przy tym zaangażowanie uczniów i wzrost motywacji do nauki. Nauczyciel musi posiadać cechy, właściwości za pomocą, których ułatwi uczniowi potwierdzenie jego właściwej wartości. Jeśli nauczyciel będzie posiadał wymienione cechy, właściwości i nastawienie na rozwój ucznia, a nie na zadanie, które trzeba realizować to zdobędzie autorytet.
Kolejna cecha osobowości nauczyciela to troskliwość. Jako troskliwy nauczyciel ma przyczyniać się do tego, żeby niepowodzenia w nauce nie były nigdy zupełne i umie zachęcić do nowych wysiłków, które uwieńczone zostaną w końcu powodzeniem.

Współczesny nauczyciel powinien być taki jak wymarzył sobie J.W.Dawid w ciągle żywym dziele o duchu nauczycielstwa. Zasadniczą cechą nauczyciela ma być wewnętrzny nakaz dobroci, co nie może wykluczyć stanowczości postępowania i stawiania wymagań wychowankom, gdyż to jest konieczne dla ich rozwoju. Miarą skuteczności pracy wychowawczej staje się wielkość duszy nauczyciela, zdolność widzenia przez niego w każdym uczniu człowieka bliskiego sobie, a nie uciążliwego rywala w zimnej grze o uzyskanie przewagi psychicznej.
Nauczyciel powinien być twórczy.
Cechować go miałyby takie cechy;
- stanowczość i silna motywacja dokonywania zmian,
- umiłowanie pracy/ zapał do niej i pracowitość,
- upór w dążeniu do celu, przywódczość i inicjatywa,
- niezależność myślenia, konstruktywne ś ć i krytycyzm,
- szerokie zainteresowania i duża witalność,
- wiara we własne siły,
- elastyczność intelektualna i trzeźwość umysłu,
- zdolność do samodzielnej realizacji celów.
Czesław Banach także przeprowadził badania na temat osobowości nauczyciela w wyniku, których powstały propozycje 5 grup cech osobowości i szeregu cech-właściwości wchodzących w ich zakres tematyczny.

I. Cechy-właściwości osobowe
Nauczyciel ma być dostępny bezpośredni, kontaktowy. Akceptujący młodzież taką jaka jest, szanujący jej godność. Ma być dobrym organizatorem, pogodnym opiekunem, serdecznym, kulturalnym, życzliwym. Ma być samokrytyczny wobec własnej pracy i elastyczny w postępowaniu. Powinien być odważny w wyrażaniu swoich poglądów i mieć własne zdanie. Skromność, poczucie humoru to kolejne jego właściwości. Umiejący twórczo przystosować się do zmian społecznych i oświatowych. To człowiek sprawiedliwy, dyskretny, budzący zaufanie.

II. Cechy-właściwości intelektualne
Nauczyciel w świetle przemian ma być inteligentny, mądry i powściągliwy w wyrażaniu opinii, sądów, ocen. Ma mieć wysoki poziom wiedzy, kwalifikacji, sprawność intelektualną i szerokie zainteresowania. Powinien być samodzielny w myśleniu, twórczy w formułowaniu problemów i poglądów.

III. Cechy- właściwości dydaktyczne (prakseologiczno-pedagogiczne)
Nauczyciel mający odpowiednią i aktualną wiedzę merytoryczną i dobre przygotowanie metodyczne stosuje różne metody dydaktyczne oraz środki dydaktyczne w tym nowoczesną technologię kształcenia. Znający podstawy pedagogiki, psychologii oraz uznający ich przydatność. To człowiek znający dzieci ich potrzeby, możliwości i lubiący dzieci. Jest wymagający od siebie i innych, konsekwentny, dociekliwy i sprawiedliwy w ocenianiu i załatwianiu spraw. Samodzielny twórczy, poszukujący nowych metod i środków. Potrafi aktywizować uczniów i stosować indywidualizację w nauczaniu i poznawaniu uczniów. Stosuje demokratyczny (motywacyjny) styl kierowania i wspomagający samorządność uczniów. To nauczyciel samokształcący i doskonalący swój warsztat pracy i pracujący nad sobą. Potrafi korzystać z różnych źródeł informacji.

IV. Cechy właściwości-wychowawcze
Nauczyciel zajmujący się chętnie pracą z młodzieżą i otwarty na problemy młodzieży. Przychylny i potrafiący sobie zjednać uczniów swą postawą. Nie tylko uczy, ale także wychowuje młodzież traktując ją podmiotowo. Jako człowiek wyrozumiały, opiekuńczy nie ośmiesza uczniów i nie obraża się. zawsze dotrzymuje słowa i obietnic.

V. Cechy-właściwości zewnętrzne
Człowiek dbający o zdrowie fizyczne, psychiczne i odporny na trudności w pracy. Potrafi ekspresyjnie przekazywać informacje. Ma kulturalny sposób bycia.

Z badań Cz. Banach wyciągnął wnioski, można z pewnym uproszczeniem i uogólnieniem przyjąć jako cechy pożądane ułożone hierarchicznie w sposób następujący:
1. Otwartość i umiejętność kontaktu z młodzieżą, empatia.
2. Kompetencja merytoryczna i metodyczna.
3. Poszanowanie godności ludzkiej, podmiotowość
4. Sprawiedliwość i obiektywizm w ocenianiu uczniów.
5. Dialogowość, negocjacyjność, demokratyczny styl kierowania
6. Dyscyplina i wymagalność, konsekwencja w postępowaniu, wspomaganie w kłopotach
7. Tolerancja, kultura ogólna i pedagogiczna.
8. Umiejętność planowania i organizowania pracy własnej i zbiorowej
9. Motywacja i umiejętność samokształcenia oraz doskonalenia
swojego warsztatu pracy (rozwój zawodowy)
10. Poczucie humoru
Być prawdziwym nauczycielem w czasach wielkiej zmiany społecznej i edukacyjnych wyzwań nie jest łatwo. Przemiana wartości i stylów życia spiętrza trudności w pracy pedagogicznej. Może to zniechęcać do pracy ale także wyzwalać inicjatywę i motywować do niej.

W zawodzie nauczycielskim nadal nie straciła na aktualności myśl Seneki:
"Najmniej działa się tym, co się mówi,
więcej tym, co się robi,
a najwięcej tym kim się jest"

Oto cechy nauczyciela wskazane przez dzieci przedszkolne:
“ Jaki powinien być nauczyciel?”
1.Grzeczny.
Co to znaczy grzeczny? - Nie używać brzydkich słów, mówić dzień dobry, dowidzenia, przepraszam, dziękuję
2.Zdolny.
To znaczy jaki? - Powinien umieć wszystko zrobić.
3.Szczęśliwy.
Co według was znaczy szczęśliwy? - To znaczy: wesoły, radosny, uśmiechnięty.
4.Mieć dobre maniery.
Jakie? - mówić dzień dobry, dowidzenia, przepraszam, dziękuję, wiedzieć, kiedy można siedzieć, a kiedy należy wstać, kiedy podać rękę, jak się zachować przy stole.
5.Odpowiedni.
Co to znaczy?
dobry, kochany, mądry.
dobry, kochany, mądry. Dzieci chcą widzieć w wychowawcy to, co najlepsze. Cała gama pozytywnych cech - kultura zachowania, kultura języka, serdeczność, sprawiedliwość, umiejętność rozwiązywania konfliktów - musi być wkomponowana w osobowość nauczyciela wychowawcy, by mógł spełniać właściwie swoje posłannictwo.
6.Pogodny.
Czyli jaki? - Uśmiechnięty, radosny, z poczuciem humoru.
Nauczyciel wesoły, pogodny, który nie wpada w gniew z byle powodu, jest lubiany i szanowany przez dzieci. Brak poczucia humoru przeszkadza w znalezieniu wspólnego języka z dziećmi, rodzi nieufność.
7.Umieć kochać.
Kogo ma umieć kochać? - Wszystkie dzieci, grzeczne i niegrzeczne, powinien wszystkich przytulać, chwalić;
Musimy pamiętać, że nie ma wśród dzieci - chłopców czy dziewcząt - złoczyńców, a jeśli już się tacy pojawiają - to są oni wytworem zła i uleczyć ich może tylko miłość, dobro i optymizm nauczyciela. Optymizm, wiara w człowieka to niewyczerpane źródło twórczej energii, mocnych nerwów, dobrego zdrowia wychowawcy.
8.Wyrozumiały.
Co to znaczy? - Że nas rozumie , wybacza nam.
9.Być dobrym.
To znaczy, co robić? - Nie krzyczeć, uśmiechać się.
10.Mieć dobre serce.
Co to znaczy? - Być dobrym, kochać wszystkich , czasem wybaczać, pomagać.
Nietolerancja wobec psot i figlów dziecięcych czyni nauczyciela chłodnym moralistą, sumiennym nadzorcą, znienawidzonym przez dzieci, które odpłacając mu się za ciągłe uwagi i zrzędzenie, starają się go wyprowadzić z równowagi. Jeśli nauczycielowi nie udaje się tego przezwyciężyć, stanie się zgryźliwą, obolałą istotą, a praca będzie dla niego istną katorgą. Życzliwość i rozumna dobroć to podstawa więzi pedagoga z dziećmi.
11.Umieć pomagać.
Pomagać? Komu? - Pomaga tym dzieciom, które sobie nie radzą, dzieci mogą na nim polegać. Wiedzą, że zawsze mogą do niego przyjść.
12.Powinien znać dzieci.
Przecież zna ich imiona? - Ale powinien wiedzieć wszystko o dzieciach, co lubią, czym się interesują, czego nie znoszą, z czym mają kłopoty, jak się rozwijają.
Do zasadniczych obowiązków wychowawcy względem dzieci należy poznanie zespołu swej grupy i każdego wychowanka oraz jego środowiska rodzinnego Wychowawca, chcąc właściwie kształtować osobowość uczniów, ma obowiązek pamiętać o prawidłowych metodach, do których należy: wykorzystanie dobrych przykładów godnych naśladowania, np. bohaterów literatury i historii. Każdy wychowawca powinien otaczać specjalną opieką dzieci zaniedbanych i opóźnionych w nauce, docierać do przyczyn tego zjawiska.
13.Powinien być dobrym wzorem.
To, co powinien robić? - Wszystko robić najlepiej.
Poza tym jednym z podstawowych czynników kształtujących osobowość wychowanków jest osobowość uczących nauczycieli, gdyż jest ona wzorem, który uczniowie naśladują. Tego typu wzorce nauczycieli są przyjmowane przez wychowanków, naśladowane i często wspominane w ciągu całego życia, zwłaszcza takie cechy osobowości, jak: życzliwość, obowiązkowość, sprawiedliwość, wyrozumiałość, uprzejmość, opanowanie, optymizm, pogoda, pozytywny humor, subtelność, budzenie wzruszeń.
14.Znać dobrze swoją pracę.
To znaczy? - Wszystko umie, wie jak nas uczyć, jak nas wychowywać, bawi się z nami.
Dobry nauczyciel interesuje się dziećmi jako przedmiotem swego oddziaływania. Zainteresowanie to wyraża się m.in. w chętnym przebywaniu z dziećmi, w dążeniu do nawiązania z nimi różnorodnych kontaktów i znajdowaniu zadowolenia wówczas, gdy kontakty te zaistnieją. Charakterystyczne jest tu zaangażowanie emocjonalne. Niewątpliwie nauczyciel musi lubić dzieci i pracę z nimi. Traktuje swoich podopiecznych jako rozwijające się jednostki (stające się ludźmi).
15.Odpowiedzialny za dzieci.
Co to znaczy? - Pilnuje nas, opiekuje się nami, dzieci są dla niego najważniejsze.
Stosunek do młodego człowieka wiąże się u dobrego pedagoga z poczuciem odpowiedzialności za to, jakimi w przyszłości staną się ludźmi. Dobry pedagog jest zazwyczaj przekonany o nieobojętności swojego zachowania, wierzy w skuteczność własnych oddziaływań, ingeruje on w zachowanie innych, ilekroć uważa, że jego ingerencja jest pożądana ze względu na dobro osób, z którymi się kontaktuje.
16.Pomysłowy.
Pomysłowy? - No tak, wymyśla różne zabawy, fajne zajęcia.
17.Uczy dobrze dzieci.
To znaczy, co robi? - Uczy się sam a potem uczy nas, żebyśmy dużo wiedziały i były mądre.
Inną cechą osobowości nauczyciela jest zdolność do empatii oraz wrażliwość pedagogiczna, wyrażająca się w prawidłowej ocenie ciągle zmieniającej się sytuacji dydaktyczno – wychowawczej i w każdorazowym dostosowaniu do niej właściwego sposobu postępowania.
18.Zadawać dobre i łatwe prace.
To znaczy jakie? - Takie, które będziemy umieć sami zrobić, które będą ciekawe, ciągle inne.
Takie, które będziemy umieć sami zrobić, które będą ciekawe, ciągle inne. W osobowości dobrego nauczyciela wielką rolę odgrywa również takt pedagogiczny. Znajomość stereotypowych metod oddziaływania okazuje się niewystarczająca. Nie zadawala również rzeczywista umiejętność ich stosowania. Każda sytuacja ma jakieś cechy indywidualne; Nie można wszystkiego przewidzieć i zaplanować. Trzeba dostrzec owe cechy powstającej sytuacji jednostkowej i umieć dostosować do niej swoje postępowanie.
19.Umieć słuchać dzieci.
To znaczy? - Jak dziecko mówi, to mu nie przerywać, chcemy się wygadać .
Bardzo ważna w kontaktach nauczyciela z uczniami okazuje się dbałość o informację zwrotną. Nie bez racji zwraca się uwagę, że nauczyciel powinien umieć nie tylko mówić do wychowanków tak, by był przez nich rozumiany, ale musi także przysłuchiwać się temu, co mówią oni i odebrane informacje uwzględniać w swoich oddziaływaniach.
20.Sprawiedliwy.
To według was, jaki? - Taki, który jest za dzieckiem pokrzywdzonym. Równo traktuje wszystkie dzieci.
Cechą nauczyciela szczególnie wysoko cenioną jest sprawiedliwość, wyrażająca się w równorzędnym traktowaniu wszystkich wychowanków. Nauczyciela sprawiedliwego dzieci darzą szacunkiem; gdy brak tej cechy, część wychowanków czuje się pokrzywdzona i nie akceptuje nauczyciela.
21.Uczony.
To, jaki? - Mądry, bo się uczył, skończył studia, ciągle się uczy i później nas uczy. Zna różne języki. Umie rozmawiać z innymi ludźmi, ma dużą wiedzę, wszystko wie, dużo czyta.
Autorytet nauczyciela umacniają także wysokie kwalifikacje. Bardzo ważna jest głęboka wiedza w zakresie nauczanego przedmiotu.
22.Ładny.
Ładny, to jaki?
Uśmiechnięty, mieć umalowane paznokcie, modnie ubrany, ładnie uczesany. Utrzymaniu autorytetu sprzyja również pozycja społeczna. Nieobojętne okazują się również takie czynniki zewnętrzne jak schludny wygląd, dobra prezencja.
23.Miły.
A miły to? - Uśmiechnięty, grzeczny, nie krzyczy, nie mówi brzydko.
24.Fajny.
To, jaki? - Z humorem, żartuje z nami, wspólnie bawi się z dziećmi.
Ważne jest również w pracy nauczyciela jego usposobienie. Dzieci nie lubią ponuractwa i gderliwości, chcą wykonywać swoje obowiązki w atmosferze radości, same często wykazują poczucie humoru i cenią je u nauczyciela. Nierzadko atmosfera decyduje o tym, czy czynności wykonywane są jako uciążliwy obowiązek czy jako radosna działalność.
Na poszczególnych etapach edukacji szkolnej nauczyciele powinni się wykazać określonymi kompetencjami realizując wyznaczony zestaw zadań.
Nauczyciele w szkole podstawowej:
dostosowują sposób przekazywania odpowiedniej wiedzy, kształtowania umiejętności i postaw uczniów do naturalnej w tym wieku aktywności dzieci;
umożliwiają im poznawanie świata w jego jedności i złożoności;
wspomagają ich samodzielność uczenia się;
inspirują ich do wyrażania własnych myśli i przeżyć;
rozbudzają ich ciekawość poznawczą oraz motywację do dalszej edukacji.
Nauczyciele w gimnazjum:
wprowadzają uczniów w świat wiedzy naukowej;
wdrażają ich do samodzielności;
pomagają im w podejmowaniu decyzji dotyczącej kierunku dalszej edukacji i przygotowują do aktywnego udziału w życiu społecznym.
Nauczyciele w szkole ponadpodstawowej:
są odpowiedzialni za rozwój języka ojczystego ucznia w mowie i piśmie, który tworzy fundament rozwoju dziecka, jest pomocą w kształtowaniu się zintegrowanej wewnętrznie osoby wychowanka, stanowi główny punkt odniesienia całej edukacji szkolnej - wychowania i kształcenia (Rozp. MEN 1999).
Nauczyciel akademicki:
odpowiedzialny jest za wyposażenie studenta w pożądaną i niezbędną wiedzę, umiejętności i sprawności;
kształtuje pożądane postawy wobec przyszłych funkcji i ról pełnionych przez absolwenta.
W toku wielu badań określono zbiór najistotniejszych cech i przymiotów, którymi powinien charakteryzować się każdy modelowy nauczyciel szkolny i nauczyciel akademicki (Koszczyc 1997, modyfikacja własna):
empatia (umiejętność wyczuwania nastrojów drugiego człowieka);
spolegliwość (służenie radą, pomocą, wspieranie);
opiekuńczość;
racjonalne myślenie;
kompetentność w profesji;
optymizm pedagogiczny;
odpowiedzialność;
identyfikacja z miejscem pracy (szkołą, uczelnią), aktywność i zaangażowanie zawodowe;
partnerski stosunek do uczniów i studentów;
kultura osobista.
Należy podkreślić, iż H.Grabowski (2000) wyróżnił miłość do dzieci, równowagę emocjonalną, empatię, samoakceptację, wiarygodność i pomysłowość jako cechy osobowe nauczyciela. Jedną z wielu cech osobowości nauczyciela, która ma istotne znaczenie w procesie wychowania i nauczania jest empatia (Brudnik 1994). Empatia rozumiana jest jako zdolność człowieka do wczuwania się, postrzegania i rozumienia stanu psychicznego innej osoby (Rembowski 1989), jako jednego z warunków sprzyjających prawdziwemu „spotkaniu” nauczyciela z uczniami (Rylke, Klimowicz 1982). Wrażliwość empatyczna jest taką predyspozycją emocjonalną, która pozwala nie tylko rozróżnić przeżycia innych, ale je rozumieć i odpowiadać na nie podobnymi stanami. W wielu badaniach naukowych podkreślano, że nauczyciele o wysokim poziomie empatii mają lepszy i efektywniejszy wpływ na osiągnięcia uczniów w nauce i zachowaniu (Kliś, Kossewska 1993; Nazar 1990). Empatia wraz ze spolegliwością, rozumianą jako chęć udzielania pomocy drugiej osobie, daje duże możliwości w pracy nauczycielskiej. Nauczyciel o wysokim poziomie empatii i spolegliwości daje zdecydowanie lepsze szanse i możliwości na lepsze, sprawniejsze, obiektywne i sprawiedliwe ocenianie osiągnięć każdego ucznia, zindywidualizowanego podmiotu edukacyjno-społecznego.
H.Grabowski zdefiniował nauczyciela jako specjalistę w dziedzinie ludzkiego zachowania, którego praca polega na intencjonalnym motywowaniu do jego zmiany w kierunku społecznie pożądanym. Nauczyciel według Z.Żukowskiej (1993) to zawód i powołanie, to zdolności wrodzone i wyuczone, to odpowiedni zbiór cech osobowości i temperamentu, to umiejętność poświęcania się dla dobra innych osób, to miłość do dzieci. Praca w zawodzie musi przynosić nauczycielowi przyjemność i satysfakcję, bez względu na różne okoliczności i sytuacje (np. stan materialny). K.Konarzewski (1998) stwierdził bardzo jednoznacznie, że nauczyciel to szlachetny zawód; szkoda, że nauczyciele w swej większości do niego nie dorastają. Nauczyciela idealizuje się i poniża zarazem. Społeczeństwo – ustami uczonych i nieuczonych – oddaje cześć abstrakcyjnej wizji nauczycielstwa, by zaraz z tym samym zapałem krytykować, napominać, ośmieszać rzeczywistych nosicieli tej roli zawodowej (Konarzewski 1998).
Komitet Nauk Pedagogicznych Polskiej Akademii Nauk (Denek 1998) opracował standardy kompetencji zawodowych nauczycieli współczesnej polskiej szkoły. Wyszczególniono 5 grup kompetencji nauczycielskich.
I Kompetencje pragmatyczne charakteryzujące się skutecznością nauczyciela w planowaniu, organizowaniu, kontroli i ocenie procesów edukacyjnych.
Nauczyciel umie:
opracować ogólną koncepcję pracy z klasą i pojedynczym uczniem oraz współpracy z rodzicami,
rozpoznawać właściwy stan wiedzy ucznia oraz określić czynnik organizujący poznanie nowych wiadomości,
zoperacjonalizować ogólne cele kształcenia i wychowania oraz zaprogramować treści kształcenia dla ich osiągnięcia,
posłużyć się podstawowymi elementami warsztatu dydaktycznego (w tym: metodami, formami organizacyjnymi nauczania i pracy uczniów na lekcji, dobierając je odpowiednio do realizacji celów i warunków kształcenia),
wywołać i podtrzymać pozytywną motywację uczniów do rozwoju,
opracować i posłużyć się różnymi metodami, formami, środkami poznawania, kontroli, analizy i oceny osiągnięć ucznia,
zinterpretować i ocenić osiągnięcia uczniów na tle ich indywidualnych możliwości,
ustalić przyczyny niepowodzeń pedagogicznych i zaproponować formy ich likwidacji,
rozpoznać typowe formy zaburzeń rozwoju i skierować ucznia po odpowiednią formę pomocy,
dokonać oceny skuteczności własnej pracy i zaproponować jej korektę,
zaplanować własną koncepcję doskonalenia i samokształcenia zawodowego.
II Kompetencje współdziałania charakteryzujące się skutecznością zachowań prospołecznych i sprawnością działań integracyjnych nauczyciela.
Nauczyciel przejawia je, gdy:
rozumie (związki między postawą zawodową i własną charakterystyką osobowościową, preferowanym przez siebie stylem interakcyjnym a procesami społecznymi w klasie),
preferuje (reguły odpowiedzialności nad normami posłuszeństwa w kontaktach międzyludzkich i umie działać zgodnie z tą preferencją),
potrafi rozwiązywać sytuacje konfliktowe przez negocjowanie i kompromis,
wyzwala i spożytkowuje inicjatywę wychowania doceniając jego możliwości podmiotowe i ukierunkowuje je na uczenie się we współpracy,
nawiązuje i umie podtrzymać kontakt z wychowankiem stosując różne techniki,
opracowuje i wdraża autorską koncepcję kształcenia integracyjnego,
potrafi kształtować postawy społeczne swoich uczniów.
III Kompetencje komunikacyjne wyrażające się skutecznością zachowań językowych w sytuacjach edukacyjnych.
nauczyciel posiada wiedzę o komunikowaniu interpersonalnym,
umiejętność słuchania wychowanków i empatycznego rozumienia intencji i treści ich wypowiedzi,
nauczyciel potrafi myśleć dialogicznie i rozwijać tę zdolność u swych wychowanków,
nauczyciel umie wykorzystać rozmaite techniki dyskusyjne oraz język niewerbalny w porozumiewaniu się edukacyjnym,
komunikować ucznia i uczyć innych tej sztuki,
rozumiejąco akceptować zróżnicowanie kodu językowego swych wychowanków i wykorzystać dla rozwoju dziecka,
wzbudzać wrażliwość językową wychowanków osłaniając wartości dziedzictwa kulturowego i funkcje języka jako narzędzia myślenia i porozumiewania się,
dostosować styl kierowania pracą uczniów do stopnia ich rozwoju i dojrzałości,
nauczyciel doskonali poprawność, czytelność i prostomyślność własnych zachowań językowych (etyka mowy).
IV Kompetencje kreatywne charakteryzujące się innowacyjnością i niestandardowością działań.
Nauczyciel umie:
uzasadnić preferencje czynności na rzecz stymulowania procesów rozwojowych ucznia (rozwój zainteresowań, umiejętności uczenia się) nad czynnościami nauczania,
działać z tą preferencją,
wyzwalać kreatywność zachowań i samodzielność myślenia w procesach edukacyjnych,
posłużyć się technikami badawczymi w rozpatrywaniu zjawisk pedagogicznych i tworzeniu wiedzy podmiotowej,
myśleć krytycznie i stymulować rozwój tego rodzaju myślenia u uczniów,
posłużyć się technikami twórczego rozwiązywania problemów.
V Kompetencje informatyczno-medialne polegające na sprawnym korzystaniu z nowoczesnych źródeł informacji.
Nauczyciel zna i umie:
język obcy, „język komputera”,
wykorzystać technologię informatyczną do wspomagania własnych i uczniowskich procesów uczenia się (np. umie korzystać z bazy danych, Internetu, poczty elektronicznej),
tworzyć własne programy edukacyjne i udostępniać je w sieci.
Z.Żukowska (1993) określiła społeczne oczekiwania od nauczyciela. Stwierdziła, że nauczyciel aby rzeczywiście wpływał na rozwój społeczeństwa, musi permanentnie reagować na szybki rozwój naukowo-techniczny, antycypować rozwój ogólnospołeczny i w jego intencjach kształcić i wychowywać dzieci i młodzież.
Z.Żukowska (1993) określiła więc kompetencje nauczyciela w następujący sposób:
a) merytoryczno-metodyczne:
zdolności,
fachowość i identyfikacja zawodowa, autokreacja,
inspiracje i poszukiwanie,
krytyczna refleksja, autorefleksja, doskonalenie się i dokształcanie;
b) metodyczno-organizacyjne:
nauczanie,
nowatorstwo pedagogiczne (innowacyjność),
umiejętności organizatorskie,
czynności kontrolno-oceniające,
autoocena;
c) społeczno-kulturotwórcze:
poznawanie wychowanka,
partnerstwo,
rozumienie i socjalizacja,
komunikatywność,
czynne uczestnictwo w kulturze oraz społecznym działaniu.
Kompetencje zaproponowane przez Z.Żukowską w swoisty sposób pokrywają się z kompetencjami opracowanymi przez Komitet Nauk Pedagogicznych PAN oraz z kompetencjami zawartymi w ministerialnym dokumencie. Dowodzi to dość dużej jednomyślności w obszarze pedeutologicznych oczekiwań edukacyjnych.
Kompetencje kluczowe ucznia i nauczyciela w świetle reformy systemu edukacji w Polsce

Nauczanie wspiera się na ukierunkowujących je podstawach naukowych. Złożona rola zawodowa nauczyciela kształtowała się pod rozmaitymi wpływami historycznymi i współczesnymi. Oczekiwania wobec nauczycieli ulegały zmianie: w XIX wieku najważniejsza była moralność nauczyciela, obecnie bardziej zależy nam na jego umiejętnościach pedagogicznych (Arends 1998).

Bibliografia:
1.Taraszkiewicz M, Jak uczyć lepiej czyli refleksyjny praktyk w działaniu,Warszawa 2000
2.Kruszewski K, Stuka nauczania – czynności nauczyciela, Warszawa 1995
3.Hamer H, Klucz do efektywnego nauczania, Poradnik dla nauczycieli, Ministerstwo Edukacji narodowej 1994
4.Bliżej Przedszkola

Opracowała: mgr Dorota Dopierała