Rozwój mowy dziecka

Mowa jest podstawą rozwoju umysłowego dziecka, daje możliwości wzbogacania i wyrażania przeżyć dziecka.
Rozwój mowy dziecka wiąże się ściśle z jego rozwojem psychicznym.
Wywiera wpływ na czynności umysłowe takie jak: spostrzeganie, wyobrażanie, porównywanie, wnioskowanie.
Mowa ma ścisły związek z działalnością dziecka.
Leon Kaczmarek stwierdza: mowa jest aktem w procesie językowego porozumiewania się w słowie. W akcie tym osoba mówiąca ( nadawca ) przekazuje informacje, a rozmówca ( odbiorca ) ją odbiera.
Przekazywanie i odbiór informacji są możliwe dzięki temu, że oboje tzn. nadawca i odbiorca znają ten sam język np. język polski.

Wsród składników mowy wyróżniamy:
1) język
2) mówienie
3) tekst
4) rozumienie
Język jest rozumiany dwojako:
- z jednej strony jako narzędzie porozumiewania się ( wyrazy, związki frazeologiczne, realizowane w tekście słownym )
- z drugiej strony jako układ zasad gramatycznych.

Mówienie ( potocznie nazywane mową ) – to budowanie tekstu zarówno w formie pisemnej, jak również różnego rodzaju sygnalizowania, a nawet
myślenia, czyli organizowania w obszarach myślowych informacji przy pomocy języka.
Dla każdej z tych czynności istnieje inny sposób przekazywania informacji:
- kanał foniczny - odpowiedzialny za przekaz informacji w mówieniu.
- kanał graficzny – w pisaniu
- kanał optyczny lub akustyczny – w sygnalizowaniu

Rozumienie - jest to odbiór wypowiedzi, następuje wtedy, gdy rozmówca
uświadamia sobie, co wyznaczona odpowiedź oznacza i jakie zawiera
informacje.

Leon Kaczmarek stwierdza ,,mowa człowieka jest wytworem życia społecznego."
Konieczność i chęć porozumiewania się zbiorowego ludzi między sobą
stanowi jej istotne źródło.’’

Każde dziecko musi się mowy uczyć. Uczy się jej od otoczenia, w którym
się rozwija.
Mowa stanowi bowiem podstawę procesów rozwojowych dziecka, wiąże się z
rozwojem jego myślenia, działania.

II. Etapy kształtowania się mowy dziecka.

Mowa kształtuje się w ciągu kilku lat. Początek tego procesu
stwierdzamy już w pierwszym roku życia, kiedy dziecko zaczyna rozumieć pewne wypowiedzi swego rozmówcy z jednej strony, z drugiej świadomie i celowo wpływ na swego rozmówcę.
L. Kaczmarek wyróżnił następujące etapy kształtowania się mowy:

Etap 0 - Przygotowawczy ( 3 – 9 miesiąca życia płodowego )
W tym okresie wykształcają się narządy mowne oraz rozpoczyna się
ich funkcjonowanie tzn. rozwijają się:
- organy nadawcze – ( tj. organizujące informację ) Są to obszary myślowe.
- organy produkujące substancję – ( ośrodki i drogi nerwowe,
nasada, krtań, płuca)
- organy kontrolujące – słuch, wzrok ( drogi oraz centralne ośrodki słuchowe i czuciowe )
- organy odbiorcze – (wzrok, słuch, drogi oraz centralne ośrodki słuchowe i wzrokowe, obszary myślowe).
Przykłady funkcjonowania w/w narządów w zakresie odbierania informacji.
Pierwszym zjawiskiem, które płód odbiera są zjawiska rytmiczne. Już 4
miesięczny płód odczuwa rytm kolebania w czasie chodu matki.
W 4-5 miesiącu płód zaczyna reagować na bodźce akustyczne – potwierdza to przyspieszenie akcji serca, ogólny niepokój płodu.
W tym okresie też dziecko rejestruje głos matki. W 7 miesiącu - słyszy bicie serca matki.

Przykłady funkcjonowania w zakresie nadawania informacji:
6 – 7 miesięczny płód ssie swój palec i płacze kiedy go gubi, krzyk noworodka tuż po narodzeniu jak również ssanie jest kontynuacją umiejętności nabytych wcześniej.

1) Okres melodii – właściwy niemowlęciu, przypada na 1 rok życia
dziecka – nazywany okresem sygnału, apelu.
Melodii towarzyszy zwykle mimika i gesty. Dziecko komunikuje się z
otoczeniem za pomocą:
a) krzyku, płaczu – w zależności od potrzeb,
b) okrzykami naturalnymi – są to apele wyższego stopnia niż płacz,
c) głosami artykulacyjnymi, którym towarzyszą gesty,
d) tworami onomatopeicznymi, które postacią dźwiękową naśladują
oznaczone zjawisko.
Najczęściej dziecko używa 2 i 3 ośrodka komunikowania się czyli
okrzyków naturalnych i głosów artykulacyjnych.
Faktorem ich jest melodia, rozumiana jako modulacja głosu –
operowanie tonami w różnej wysokości. Melodii tej towarzyszą zwykle mimika i gesty. Dziecko rozumie wiele z tego, z czym zwracają się do niego dorośli.

W zakresie rozwoju wymowy dziecko umie poprawnie wymawiać samogłoski: a,
e, czasami i oraz spółgłoski m, b, n, t, d i półsamogłoski – j (niewiele).
L. Kaczmarek podkreśla, że interesują nas tylko sygnały (znaki
dźwiękowe), które dziecko kieruje świadomie do swojego partnera.
Nie należy brać pod uwagę głosek, które występują w głużeniu czy
gaworzeniu, ponieważ żadne z obu zjawisk nie jest sygnałem i nie pełni
funkcji przekazywania informacji.
Są to bowiem symptomy dobrego samopoczucia dziecka z jednej strony, z
drugiej natomiast podświadomie uprawiane ćwiczenia artykulacyjne i słuchowe.

2) Okres wyrazu ( 1,2 rok życia ) – okres sygnału jednoklasowego.
Dziecko posługuje się ułamkiem wyrazu, jednym wyrazem lub kilkoma, ale
bez zastosowania reguł gramatycznych. Wypowiedzi dziecka są zazwyczaj
syntezą danej sytuacji. Czynnikiem różnicującym znaczenie wypowiedzi jest melodia i akcent, później rytm. W miarę rozwoju sprawności artykulacyjnych dziecko zaczyna posługiwać się głoskami coraz precyzyjniej wymawianymi a także onomatopejami ( wyrazami dźwiękonaśladowczymi).

W zakresie rozwoju wymowy:
Dziecko potrafi używać wszystkich samogłosek ustnych (a, o, i, e, u, y).
Wymowa ich jest na ogół zgodna ze społecznym zwyczajem, choć zdarza się też odbiegająca, rozszerzona lub zwężona np. babcia - babta, ciocia
- tata. Samogłosek nosowych brak.
Dziecko poprawnie wymawia spółgłoski: p, b, p’, m, t, d, n, ń,
ś, ł, ł’ - półsamogłoskę j np. papiul, buła, Maty
(Maciuś), de, de – daj, ne – nie, kaka – kaczka.
Inne są zastępowane przez spółgłoski o zbliżonym miejscu artykulacji:
- zamiast ć, dź, - spotykamy t, t’, d, c, sporadycznie np. tata
– ciocia, deti –dzieci,
- zamiast l - wargowe ł np. łała - lala,
- zamiast cz, ś - spotykamy p, t’ np. paputia - czapusia,
- zamiast sz - spotykamy ś, ć np. sysisz - słyszysz, mać - masz.
Czasami przejściowo wymawia dziecko k zamiast t np. kaka - tata, kam - tam.
Zwykle stwierdzamy następstwo odwrotne np. tot - kot, podobnie d
zamiast g np. dazita - gazeta.
Grupy spółgłoskowe są z reguły upraszczane do jednej spółgłoski
zazwyczaj zwartej np. koty - kwiaty, kaka - kaczka.
Zdarza się też, że dziecko nie wymawia pojedynczej spółgłoski na
początku wyrazu eti ( dzieci ), aja ( jaja), jak również na końcu wyrazu mamu ( mamuś )

3) Okres zdania - 2 – 3 rok życia - sygnału dwuklasowego.
W okresie tym wyłaniają się kategorie gramatyczne. Gwałtownie wzbogaca się słownik, ustala się system fonologiczny, choć na razie pasywnie.
Dziecko mozolnie przyswaja sobie język. Wypowiedzi są często zbudowane
niezgodnie z tradycją językową. Ich postać foniczna odbiega nie tylko w szczegółach od normalnej, ale często jest ona reprezentowana przez nieadekwatne głoski.

W zakresie rozwoju wymowy dziecko umie wymawiać wszystkie samogłoski z wyjątkiem nosowych. Następuje znaczny postęp w wymowie głosek – choć do pełnej poprawności jeszcze daleko. W związku z tym zdarzają się nieporozumienia np. dieczinka a nie dziecinka.
Około 3 roku dziecko wymawia na ogół poprawnie wszystkie:
- samogłoski ustne i nosowe,
- spółgłoski wargowe twarde i zmiękczone: p, b, p’, b’, m,n,
- wargowo – zębowe, twarde i zmiękczone - f, w, f’,w’,
- środkowojęzykowe - ś, ź, ć, dź, ń,
- tylnojęzykowe zwarte twarde i zmiękczone – k, g, k’, g’,
- szczelinową - ch,
- z przedniojęzykowych zębowych: zwarte t, d oraz półotwartą n
- z przedniojęzykowych dziąsłowych półotwartych l, ł,
- półsamogłoski l oraz j,
- sporadycznie pojawiają się przedniojęzykowe s, z, c, dz, a nawet dziąsłowe sz, ż, cz, dż.
Pozostałe głoski odchylają się w wymowie od normy wskutek braku wprawy w artykułowaniu, są zastępowane przez inne lub zbliżone, np. zamiast r – l, ł, j jowej, lowel ( rower).
W dalszym ciągu spotykamy uproszenia grup spółgłoskowych na początku
wyrazu i w środku oraz opuszczenia końcowych głosek, a czasami nawet
całych grup.

4) Okres swoistej mowy dziecka - 3 –7 roku życia - okres swoistych form językowych.
Dziecko prowadzi swobodne rozmowy. Zasadniczo posługuje się rozbudowanymi zdaniami, chociaż układ zasad ich budowania nie jest jeszcze w pełni utrwalony. Dziecko buduje niezwykłe twory językowe poprzez analogie, przestawki.
Szczególne nasilenie tych działań ma miejsce w 1 fazie tego okresu.
Działalność ta rozbudza w dziecku zaciekawienie, świadomość językową.

Pod koniec tego okresu wymowa dziecka powinna być ostatecznie
ukształtowana.
W wieku 3-4 lat utrwalają się ostatecznie spółgłoski:
- przedniojęzykowo – zębowe s, z, c, dz,
- pod koniec 4 roku życia dziecko opanowuje głoskę r (przedniojęzykowo-dziąsłową )
Między 4-5 rokiem życia ustalają się spółgłoski przedniojęzykowo
– dziąsłowo – szczelinowe – sz, ż, oraz zwarto – szczelinowe cz, dż.
W wieku 5-6 lat dziecko zdobywa umiejętność wymawiania pełnego zasobu
głoskowego języka polskiego. ( podmiot – orzeczenie – określenia)
Powyższa charakterystyka przedstawia proces kształtowania się mowy
dziecka oraz doskonalenia wymowy.
Niektóre dzieci już w wieku 3 lat wymawiają wszystkie głoski
prawidłowo. Natomiast pewna liczba dzieci wymawia je słabo lub w ogóle nie wymawia.
Stan wymowy uzależniony jest od ogólnego rozwoju dziecka, jego systemu
nerwowego, aparatu słuchowego, sprawności narządów mowy.
Mowa dziecka zależy od wyżej wymienionych czynników, ale także w dużej
mierze od sytuacji w jakiej dziecko znajduje się w danym momencie oraz od atmosfery panującej w domu rodzinnym, p-lu.
Błędy wymowy charakterystyczne dla danego wieku są dowodem normalnego
rozwoju dziecka. Dają się usunąć przez codzienną pracę mięśni narządów
mowy oraz rozwijanie wrażliwości słuchowej dziecka.
O tym jak należy postępować z dzieckiem mówi motto J. Śniadeckiego:
"Należy do dobrego wychowania dzieci, ażeby dobrze wykształcić
narzędzie mowy, ażeby dzieci nauczyć każde słowo doskonale, wyraźnie i czysto wymawiać. I to będzie pierwsza nauka, którą dzieci powinny odebrać od matki, ojca i wychowawców" ( s. 56 )
Wychowawcze błędy otoczenia odbijają się mniej lub bardziej niekorzystnie na dziecku.

LITERATURA:
Leon Kaczmarek, Kształtowanie się mowy dziecka, 1953r.