Działania profilaktyczne zapobiegające chorobom układu immunologicznego - profilaktyczne i terapeutyczne szczepionki

Działania profilaktyczne zapobiegające chorobom układu immunologicznego - Profilaktyczne i terapeutyczne szczepionki
Olga Makówka

Szczepionki to preparaty biologiczne (produkty lecznicze) opracowane w celu zapobiegania chorobom zakaźnym poprzez wywoływanie odpowiedzi immunologicznej organizmu. Działają one na zasadzie imitowania infekcji, ucząc układ odpornościowy rozpoznawania i zwalczania konkretnych patogenów, takich jak wirusy czy bakterie, bez wywoływania pełnoobjawowej choroby. Dzięki szczepionkom, gdy organizm napotka rzeczywisty patogen, jest już przygotowany do szybkiego i skutecznego zwalczenia infekcji.
Szczepionki mają kluczowe znaczenie dla zdrowia publicznego, ponieważ pomagają w kontrolowaniu i eliminowaniu wielu groźnych chorób zakaźnych. Oprócz bezpośredniej ochrony osób zaszczepionych, szczepionki przyczyniają się także do tzw. odporności stadnej, która chroni osoby niezaszczepione, ograniczając rozprzestrzenianie się patogenów w populacji. Dzięki programom szczepień wiele chorób, które kiedyś były powszechne i śmiertelne, zostało znacznie ograniczonych lub całkowicie wyeliminowanych, jak w przypadku ospy prawdziwej.

Podział szczepionek
*Szczepionki inaktywowane (zabite) - Zawierają patogeny, które zostały unieszkodliwione za pomocą chemicznych, termicznych lub mechanicznych metod, tak aby nie mogły wywołać choroby. Przykłady to szczepionki przeciwko polio (IPV) czy wściekliźnie.
*Szczepionki żywe, atenuowane - Zawierają żywe patogeny, które zostały osłabione (atenuowane), aby nie mogły wywołać ciężkiej choroby u zdrowych osób. Przykłady to szczepionki przeciwko odrze, śwince, różyczce (MMR) oraz ospie wietrznej.
*Szczepionki podjednostkowe, rekombinowane, wielocukrowe i koniugowane - Zawierają tylko określone fragmenty patogenów, takie jak białka lub cukry, które są wystarczające do wywołania odpowiedzi immunologicznej. Przykłady to szczepionki przeciwko wirusowi brodawczaka ludzkiego (HPV) oraz wirusowemu zapaleniu wątroby typu B.
*Szczepionki mRNA - Zawierają informacyjny RNA (mRNA), który koduje białko patogenu. Po wprowadzeniu do organizmu, komórki wykorzystują mRNA do produkcji białka, które następnie wywołuje odpowiedź immunologiczną. Przykłady to szczepionki przeciwko COVID-19 firm Pfizer-BioNTech i Moderna.
*Szczepionki wektorowe - Wykorzystują wirusy inne niż patogen, przeciwko któremu są skierowane, do dostarczenia materiału genetycznego patogenu i stymulowania odpowiedzi immunologicznej. Przykłady to szczepionki przeciwko COVID-19 firm AstraZeneca i Johnson & Johnson.

Celem stosowania szczepień ochronnych jest zapobieganie chorobom zakaźnym, które mogą powodować poważne powikłania zdrowotne, a nawet śmierć. Szczepienia są jednym z najskuteczniejszych narzędzi zdrowia publicznego i mają kluczowe znaczenie dla indywidualnej oraz zbiorowej ochrony zdrowia. Oto niektóre z głównych celi szczepień ochronnych:

*Ochrona indywidualna: Szczepienia chronią zaszczepioną osobę przed zachorowaniem na daną chorobę zakaźną. Dzięki nim organizm jest przygotowany do walki z wirusem lub bakterią, co zmniejsza ryzyko infekcji oraz ciężkości przebiegu choroby.
*Eliminacja i eradykacja chorób: Szczepienia mogą prowadzić do eliminacji chorób na danym obszarze geograficznym (np. polio w wielu krajach) lub nawet do ich całkowitej eradykacji (np. ospa prawdziwa).
*Ochrona przed epidemiami i pandemią: Szczepienia są kluczowe w zapobieganiu wybuchom epidemii i pandemii. Przykładem jest globalna kampania szczepień przeciw COVID-19, która ma na celu ograniczenie rozprzestrzeniania się wirusa SARS-CoV-2 i zmniejszenie liczby zachorowań oraz zgonów.

Niepożądany odczyn poszczepienny (NOP) to każda niepożądana reakcja zdrowotna, która występuje po podaniu szczepionki. Chociaż większość szczepień przebiega bez problemów i zapewnia ochronę przed chorobami zakaźnymi, w niektórych przypadkach mogą pojawić się reakcje niepożądane. NOP mogą mieć różny charakter i stopień nasilenia, od łagodnych i przemijających po poważniejsze.

Przyczyny NOP
NOP mogą być spowodowane przez różne czynniki, w tym:
*Składniki szczepionki: takie jak antygeny, adiuwanty, konserwanty czy resztki z procesu produkcji.
*Technika podania szczepionki: niewłaściwe wykonanie iniekcji może prowadzić do miejscowych reakcji.
*Idiosynkrazje organizmu: indywidualne reakcje organizmu na składniki szczepionki.

Niepożądane odczyny poszczepienne są starannie monitorowane przez liczne instytucje. W razie wątpliwości dotyczących bezpieczeństwa, szczepionki są natychmiast wycofywane i sprawdzane. Ciężkie niepożądane odczyny poszczepienne, wymagające hospitalizacji, występują nieporównanie rzadziej niż powikłania chorób, przed którymi chronią:
- Fundusz Kompensacyjny Szczepień Ochronnych pozwala zaszczepionym, którzy byli hospitalizowani z powodu niepożądanych odczynów poszczepiennych, ubiegać się o świadczenia kompensacyjne.

Rodzaje NOP
Reakcje miejscowe:
*Łagodne: obrzęk, zaczerwienienie, ból w miejscu wstrzyknięcia. Zazwyczaj są one krótkotrwałe i ustępują samoistnie.
*Cięższe: ropień, duży obrzęk, zapalenie w miejscu podania szczepionki.
Reakcje ogólnoustrojowe:
*Łagodne: gorączka, ból głowy, zmęczenie, bóle mięśni i stawów, złe samopoczucie.
*Umiarkowane: gorączka powyżej 39°C, dreszcze, wymioty, biegunka.
*Poważne: drgawki gorączkowe, powiększenie węzłów chłonnych, utrata przytomności.
Reakcje alergiczne:
*Łagodne: pokrzywka, wysypka, świąd.
*Umiarkowane: obrzęk naczynioruchowy (obrzęk twarzy, warg, języka), trudności w oddychaniu.
*Ciężkie: anafilaksja – szybka, poważna reakcja alergiczna, która może zagrażać życiu i wymaga natychmiastowej interwencji medycznej.
Reakcje neurologiczne:
*Łagodne: ból głowy, zawroty głowy.
*Umiarkowane: drgawki (bez gorączki), parestezje (mrowienie, drętwienie).
*Poważne: zapalenie mózgu, zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, zespół Guillaina-Barrégo.
Inne reakcje:
*Łagodne: zmiany skórne, nieżyt nosa.
*Umiarkowane: zapalenie stawów, bóle mięśni.
*Poważne: poważne odczyny hematologiczne, takie jak małopłytkowość, zapalenie naczyń.

Odporność gromadna, zwana również odpornością zbiorową lub odpornością stadną (ang. herd immunity), to zjawisko, w którym wystarczająca część populacji staje się odporna na chorobę zakaźną (poprzez szczepienia lub przebycie choroby), co ogranicza jej rozprzestrzenianie się. Dzięki temu osoby, które nie są odporne (np. z powodu przeciwwskazań medycznych do szczepień, osłabionego układu odpornościowego czy braku szczepienia z innych powodów), są również chronione, ponieważ prawdopodobieństwo zetknięcia się z patogenem jest mniejsze.

Mechanizmy osiągania odporności gromadnej
Szczepienia:
*Celowe i kontrolowane wprowadzanie antygenów: Szczepienia są najbardziej efektywnym i bezpiecznym sposobem osiągania odporności gromadnej. Szczepionki zawierają antygeny (lub ich fragmenty), które stymulują układ odpornościowy do produkcji przeciwciał, zapewniając ochronę bez konieczności przechodzenia przez pełną infekcję.
*Programy szczepień: Skuteczne kampanie szczepień mogą prowadzić do wysokiego poziomu zaszczepienia w populacji, co jest kluczowe dla osiągnięcia odporności gromadnej.
Naturalna odporność po przebyciu choroby:
*Przechorowanie: Osoby, które przeszły daną chorobę zakaźną, zazwyczaj nabywają odporność na przyszłe zakażenia tym samym patogenem. Ta forma odporności może przyczyniać się do odporności gromadnej, ale poleganie wyłącznie na przechorowaniu może prowadzić do wysokiej liczby zachorowań, powikłań i zgonów, co jest niepożądane z punktu widzenia zdrowia publicznego.

Znaczenie szczepień w profilaktyce chorób układu odpornościowego
Bezpośrednia ochrona przed chorobami zakaźnymi
Ograniczenie ryzyka wtórnych infekcji
Prewencja chorób autoimmunologicznych i przewlekłych
Redukcja obciążenia zdrowotnego i ekonomicznego
Zmniejszenie ryzyka oporności na antybiotyki
Ochrona osób z osłabionym układem odpornościowym
Wzmacnianie układu odpornościowego
Prewencja nowotworów związanych z infekcjami

Szczepienia są nie tylko skutecznym narzędziem w walce z chorobami zakaźnymi, ale również odgrywają kluczową rolę w profilaktyce chorób układu odpornościowego. Poprzez bezpośrednią ochronę przed infekcjami, redukcję ryzyka wtórnych infekcji i chorób autoimmunologicznych, a także zmniejszenie obciążenia zdrowotnego i ekonomicznego, szczepienia przyczyniają się do poprawy zdrowia publicznego i jakości życia. Utrzymanie wysokiego poziomu zaszczepienia w populacji jest kluczowe dla ochrony zarówno indywidualnych osób, jak i całych społeczności.

Przeciwwskazania do szczepień
Szczepienia są kluczowe w profilaktyce chorób zakaźnych, ale istnieją sytuacje, w których mogą być przeciwwskazane. Przeciwwskazania dzielą się na stałe i tymczasowe, oraz specyficzne dla niektórych szczepionek.
*Przeciwwskazania stałe
Alergia na składniki szczepionki:
Anafilaksja na wcześniejszą dawkę szczepionki lub składnik (np. białko jaja kurzego, neomycyna, żelatyna).
Zaburzenia odporności:
Osoby z ciężkimi zaburzeniami odporności (np. zaawansowane HIV/AIDS, białaczka) nie powinny otrzymywać szczepionek żywych atenuowanych (np. MMR, VZV).
*Przeciwwskazania tymczasowe
Ostre choroby zakaźne:
Gorączka: Szczepienie należy odłożyć do wyzdrowienia.
Ciąża:
Szczepionki żywe atenuowane (np. MMR, VZV) są przeciwwskazane.
Leczenie immunosupresyjne:
Unikanie szczepionek żywych atenuowanych podczas terapii.
*Przeciwwskazania specyficzne
Szczepionka przeciwko grypie:
Alergia na białko jaja kurzego (zależy od rodzaju szczepionki).
Szczepionka przeciwko żółtej febrze:
Niemowlęta poniżej 6 miesiąca życia, osoby powyżej 60 roku życia, osoby z zaburzeniami grasicy.

Znaczenie wiarygodnych źródeł informacji w immunoprofilaktyce
Wiarygodne źródła informacji odgrywają kluczową rolę w immunoprofilaktyce, pomagając ludziom podejmować świadome decyzje dotyczące szczepień. Dostęp do rzetelnych danych jest niezbędny do walki z dezinformacją, utrzymania zaufania do programów szczepień i ograniczenia chorób zakaźnych. Dlatego też edukacja na temat szczepień oparta na wiarygodnych źródłach powinna być priorytetem dla społeczeństwa i służby zdrowia. Wiarygodne źródła informacji są tak istotne, ponieważ m.in:
*Prowadzą do prawidłowego zrozumienie ryzyka i korzyści
*Chronią przed dezinformacją
*Utrzymują zaufanie do programów szczepień
*Poprawiają komunikacje między lekarzami a pacjentami
*Ograniczają epidemie i choroby zakaźne

Podsumowanie
Zarówno profilaktyczne, jak i terapeutyczne szczepionki odgrywają kluczową rolę w zdrowiu publicznym. Profilaktyczne szczepionki zapobiegają rozprzestrzenianiu się chorób zakaźnych, podczas gdy terapeutyczne szczepionki oferują nowe możliwości leczenia chorób autoimmunologicznych.
Dalsze badania i rozwój w dziedzinie szczepionek mogą przynieść jeszcze większe korzyści zdrowotne, zarówno na poziomie indywidualnym, jak i społecznym.

Netografia
*https://www.mp.pl/pacjent/choroby-zakazne/szczepienia/158389,niepozadane-odczyny-poszczepienne
*https://www.poradnikzdrowie.pl/zdrowie/niezbednik-pacjenta/odpornosc-zbiorowa-odpornosc-stadna-co-to-jest-na-czym-polega-odpornosc-zbiorowa-aa-ncWv-ZpzB-hSmC.html
*https://www.gov.pl/web/wsse-warszawa/niepozadane-odczyny-poszczepienne
*https://www.mp.pl/szczepienia/praktyka/porocedury/71176,podstawowe-zasady-wykonywania-szczepien-ochronnych
*https://pl.wikipedia.org/wiki/Szczepionka