Terapia ręki - wspomaganie pisania i umiejętności motorycznych

Terapia ręki – wspomaganie pisania i umiejętności motorycznych

Terapia ręki opiera się głównie na usprawnianiu motoryki małej czyli ćwiczeniach precyzyjnych ruchów rąk, dłoni i palców. Powinna być przemyślana i poprzedzona diagnozą, ponieważ jest procesem terapeutycznym, nie może opierać się tylko na uzupełnianiu szlaczków i ugniataniu mas plastycznych lub być praca na krzesełku przy stoliku. Trudności związanych z zaburzeniami w obrębie motoryki małej, obniżonej pracy rąk czy też niewłaściwego chwytu pisarskiego nie należy upatrywać tylko w samej dłoni, ponieważ sięgają one dużo dalej i są o wiele bardziej złożone niż mogłoby się wydawać. Przyczyn występujących problemów może być wiele, ale jest kilka ważnych aspektów, na które my jako nauczyciele powinniśmy szczególnie zwrócić uwagę zanim rozpoczniemy wspomagać ucznia, który przejawia trudności w zakresie funkcji motoryki małej. Na to jak pracują ręce dziecka ma wpływ całe jego ciało. W pracy z dzieckiem z zaburzeniami motoryki małej nie należy ograniczać się wyłącznie do obserwacji ćwiczeń jego dłoni i palców. Musimy pamiętać o tym, że czasem „brzydkie pismo”, które jest powodem wielu zmartwień zarówno nauczycieli, jak i rodziców ma różne podłoża. Wspomagając umiejętności motoryczne należy obserwować dziecko pod kątem zaburzeń i dysfunkcji całego organizmu i podchodzić do powyższych trudności wieloaspektowo.

Czynniki utrudniające prawidłowy rozwój motoryki małej i umiejętności pisania:
a)Brak stabilności lub nieprawidłowe napięcie w obrębie obręczy barkowej
b)Nieustalona lateralizacja
c)Zaburzenia koordynacji bilateralnej
d)Trudności z regulacją napięcia mięśniowego
e)Nieprawidłowości w zakresie zmysłu wzroku

Brak stabilności lub nieprawidłowe napięcie w obrębie obręczy barkowej
Obręcz barkowa zwana też obręczą kończyny górnej składa się z dwóch obojczyków i dwóch łopatek. Nieprawidłowości w zakresie ruchomości obręczy barkowej stwarzają zagrożenie niewłaściwej postawy czy wielu kompensacji ruchowych, co nie pozostaje bez znaczenia na sprawność motoryki małej.

Trudności z regulacją napięcia mięśniowego
Prawidłowe napięcie mięśniowe jest jednym z najważniejszych czynników decydujących o prawidłowym rozwoju motorycznym. Nieprawidłowa dystrybucja napięcia mięśniowego powoduje zaburzenia zarówno na poziomie struktury, jak i funkcji w zakresie ruchu, czynności manipulacyjnych kończyn górnych.

Zaburzenia koordynacji bilateralnej
Koordynacja bilateralna to umiejętność współpracy obu stron ciała w tym samym momencie w celu sprawnego wykonania aktywności.

Nieustalona lateralizacja
Lateralizacja czyli stronność, przewaga jednej strony nad drugą podczas aktywności. Przejawia się ona dominacją czynności ręki, noga, oka, ucha. Dominacja półkulowa oznacza przewagę w kierowaniu procesami, sprawnościami i umiejętnościami. Uczeń rozpoczynający szkołę powinien już wybrać rękę, którą wykonuje czynności precyzyjne, takie jak np. pisanie. Dzieci z nieustaloną lateralizacją bardzo często przejawiają trudności w zakresie zachowania prawidłowych kierunków pisania i czytania.

Nieprawidłowości w zakresie zmysłu wzroku
Nieprawidłowości w funkcjonowaniu narządu wzroku powodują, że dziecko niechętnie wykonuje takie czynności jak: układanie, rysowanie czy wycinanie. Często miewa również problemy grafomotoryczne bądź trudności w opanowaniu czytania i pisania. Od prawidłowego widzenia i stopnia rozwoju jego funkcji zależy opanowanie techniki czytania, dobra jakość pracy w „bliży” np. precyzyjne ruchy rąk, przepisywanie tekstów czy odrabianie lekcji. W procesie opanowania umiejętności pisania ważne są następujące funkcje wzroku:
-ruchy gałek ocznych – nieprawidłowe powodują trudności w dokonywaniu analizy i syntezy wzrokowej, mylenie wierszy, wolne tempo czytania oraz zaburzenia koordynacji wzrokowo ruchowej.
-widzenie obuoczne i przestrzenne – zaburzenia widzenia obuocznego powodują trudności z samoobsługą np. z zapinaniem guzików, unikanie rysowania oraz wycinania, trudności z orientacją przestrzenną i kierunkową.
-konwergencja – czyli zbieżny symetryczny ruch oczu w kierunku nosa, dzięki któremu otrzymuje ostrość oglądanego obrazu. Zaburzenia konwergencji wpływają na podwójne widzenie, trudności w wykonywaniu prac manualnych czy też męczliwość przy pisaniu i rysowaniu, a także brak czytelności pisma.
-akomodacja – zdolność do ostrego widzenia z różnych odległości. Osoby przejawiające zaburzenia akomodacji mogą unikać czytania, ustawiać książkę zbyt blisko lub daleko od oczu.
-fiksacja – polega na nakierowaniu środkowych części siatkówek (plamek żółtych) na oglądany obiekt. To zatrzymanie oka na czytanych słowach/słowie. Zaburzenia fiksacji często wpływają na obniżone tempo czytania czy wydłużenie czasu wykonywanych czynności.

Przygotowanie motoryczne do pisania
Pisanie, to czynność nie tylko motoryczna, ale również wymagająca wielu specyficznych umiejętności takich jak: manipulacja w jednej ręce, koordynacja w obrębie małej motoryki, rozwinięta percepcja wzrokowa, czuciowa czy koordynacja wzrokowo-ruchowa. Przygotowując dziecko do nauki pisania należy stosować ćwiczenia i zabawy doskonalące: dużą i małą motorykę, percepcję wzrokową, percepcję słuchową, percepcję czuciową.
Chwyt pisarski – to ułożenie dłoni, palców, nadgarstka podczas trzymania narzędzia pisarskiego np. kredki, ołówka, pióra. Różni się w poszczególnych etapach rozwoju dziecka. Właściwy, dynamiczny trójpunktowy/trójpalcowy chwyt pisarski powinien się ukształtować do szóstego roku życia. Dojrzały chwyt można scharakteryzować w następujący sposób:
-narzędzie pisarskie znajduje się między kciukiem, a palcem wskazującym, palce środkowy stanowi oparcie
-kciuk jest w opozycji do palca wskazującego
-ustabilizowany i mobilny nadgarstek
-stabilny staw barkowy
-przedramię spoczywa na stole
-palce są ruchome

Korekta nieprawidłowego chwytu i napięcia mięśniowego podczas pisania
Korekta nieprawidłowego chwytu wymaga, by uświadomić dziecku, w których palcach i jak należy trzymać ołówek. Kolejnym problemem jest wykształcenie umiejętności świadomego kontrolowania przez dziecko siły nacisku na ołówek podczas rysowania. Trzeba tu zacząć od uświadomienia dziecku stanu napięcia mięśniowego: wskazać na takie objawy, jak kurczowe ściskanie ołówka, łamanie grafitu, odciśnięcie się pisma na odwrocie kartki. Następnie poprzez ćwiczenia trzeba nauczyć dziecko zwalniać napięcie mięśniowe i w miarę świadomie to kontrolować. Powinno to odbywać się w trakcie zajęć grafomotorycznych. Należy je wykonywać różnymi narzędziami i na różnych płaszczyznach.

Ćwiczenia z nasadką korygującą uchwyt
Ćwiczenia takie są przydatne w przypadku nieprawidłowego sposobu trzymania pióra (ołówka), a także, gdy dziecko nie potrafi swobodnie kontrolować uchwytu i zbyt silnie naciska na pióro podczas pisania. Poprawne trzymanie narzędzia pisania jest istotnym warunkiem opanowania prawidłowej techniki pisania. Umiejętność ta jest dla wielu uczniów bardzo trudna w związku z utrwaleniem się niewłaściwych nawyków ruchowych. Zmiana tych nawyków, z końcem wieku przedszkolnego lub w szkole, nie jest łatwa i wymaga udzielania uczniowi specjalnej pomocy. Taką rolę spełnia nasadka na ołówek i pióro. Jej stosowanie może się także przyczynić do ustąpienia niepożądanego nawyku, jakim jest zbyt silne ściskanie obsadki, co zwykle powoduje nadmierny nacisk pióra na papier podczas pisania. Należy pamiętać, że stosowanie nasadki ma charakter przejściowy: używamy jej tak długo aż utrwali się poprawny uchwyt i nastąpi zwolnienie napięcia mięśniowego, póki nie polepszy się szybkość i poziom graficzny pisma, a więc dotąd dopóki dziecko nie opanuje poprawnej techniki pisania. Należy też pamiętać, że nakładki i sprzęt korygujący nieprawidłowy chwyt zawsze dobieramy indywidualnie do każdego dziecka.

Propozycje ćwiczeń i zabaw wykorzystywanych w celu rozwijania sprawności grafomotorycznej i motoryki małej

Ćwiczenia doskonalące stabilizację obręczy barkowej
Ćwiczenie „Kelner” – przenoszenie na tacy zabawek/rzeczy o różnym rozmiarze i ciężarze
i zróżnicowanym podłożu. Ręce podczas ćwiczenia w przodzie wyprostowane.
Przenoszenie piłki, która leży z prawej strony dziecka do pojemnika umieszczonego na wysokości twarzy z lewej strony (ćwiczymy obie strony).

Ćwiczenia stabilizacji nadgarstków
Ćwiczenie z wykorzystaniem masy plastycznej. Chwytamy masę i skręcamy ją w stronę prawą i lewą naprzemiennie – wyprost i zgięcie nadgarstków.
Przedramiona (do łokcia) oparte na blacie. Dłonie poza krawędzią blatu. Na palcach sznurek z zawiązaną zabawką. Następuje przenoszenie zabawki w na boki – wykonanie odwiedzenia i przywiedzenia nadgarstków. Można także wykonywać ruch góra-dół.

Ćwiczenia mięśni kciuka i chwytu precyzyjnego Układanie wieży z wykorzystaniem kostek do gry i kołeczków/patyczków/kredek. Tworzymy wieżę z kostek przenosząc je za pomocą np. kredek przywartych do boku kostek tworząc wieżę.
Ćwiczenia z klamerkami. Przypinanie żabek do rozciągniętego sznurka. Klamerki w zależności od rodzaju i wielkości wymuszą różną siłę nacisku palców, którą należy dostosować do możliwości dziecka.

Dysocjacja palców
(umiejętność sprawnego poruszania każdym palcem osobno)
Ćwiczenie z masą plastyczną/żelem. W gęstej masie zatapiamy drobne przedmioty. Zadaniem dziecka jest je wydobyć palcami i wydobyć z masy.
Pudełko z dziurkami – w tekturowym pudełku robimy kilka dziurek. Wkładamy delikatnie w dziurki chusteczki/kawałki materiału. Zadaniem dziecka jest przepchnąć chusteczkę na drugą stronę. Po przepchnięciu dziecko wyciąga chusteczkę z drugiej strony.

Literatura
Wioletta Bartkiewicz, Aneta Giczewska „Terapia ręki”
Klaudia Piotrowska-Madej, Agnieszka Żychowicz „Smart Hand Model. Diagnoza i terapia ręki”.
Procentrum Katarzyna Gromelska „Terapia ręki i zaburzeń motoryki małej”– materiały szkoleniowe
dr hab. Emilia Mikołajewska „Terapia ręki I i II stopnia” – materiały szkoleniowe

Opracowała: Agnieszka Kuzia