Założenia, metody oraz subdyscypliny pedagogiki specjalnej z uwzględnieniem terapii w oligofrenopedagogice

Pedagogika należy do nauk społecznych, która zajmuje się nie tylko wychowaniem, ale także kształceniem człowieka od poczęcia aż do śmierci. Można wyróżnić kilka subdyscyplin pedagogiki od andragogiki - dotyczącej kształcenia, wychowania, samokształcenia osób dorosłych, przez pedagogikę ogólną aż po pedeutologię zajmującą się zagadnieniami dotyczącymi samego nauczyciela.
Pedagogika specjalna to gałąź pedagogiki ogólnej, której podstawowym obiektem zainteresowania jest człowiek ten dorosły jak i ten mały, ale wymagający wsparcia i pomocy w przekraczaniu różnorakich trudności, utrudniających rozwój i funkcjonowanie społeczne. Zatem zadaniem pedagogiki specjalnej jest przywracanie, wzmacnianie, odpowiadanie na szczególne potrzeby rozwojowe w wieku niemowlęcym, przedszkolnym, szkolnym, dorastania i dojrzałym jednostkom norm, możliwości, umiejętności, które pozwolą im na funkcjonowanie w społeczeństwie i osiąganie większych bądź mniejszych sukcesów.
Zatem podstawowym zadaniem pedagogiki specjalnej jest stworzenie podstaw teoretycznych i metodycznych dla procesów rewalidacji (czyli usprawniania, kompensacji i korektury pedagogicznej w procesie dydaktyczno-wychowawczym) osób niepełnosprawnych oraz resocjalizacji, a także wspierania w procesie edukacji dzieci wybitnie zdolnych.
Dlatego prekursorka pedagogiki specjalnej w Polsce Maria Grzegorzewska sformułowała jasne cele i zadania pedagogiki specjalnej, wśród których wyróżniła:
cel humanitarny, polegający na udzielaniu jednostce upośledzonej pomocy w realizacji jej zadań życiowych, a także na wskazaniu społeczeństwu prawa każdej jednostki upośledzonej do uczestnictwa w życiu społecznym w ramach posiadanych sił i możliwości;
cel funkcjonalny, którym jest optymalny rozwój jednostki, wzmocnienie jej sił fizycznych i psychicznych oraz kompensacja braków;
cel społeczny, polegający na włączeniu jednostek do społeczeństwa i przezwyciężaniu – w miarę możliwości – izolacji, która zagraża jednostkom z zahamowaniami i zaburzeniami;
cel ekonomiczny (utylitarny), tzn. przygotowanie upośledzonych do pracy zawodowej i przez to odciążenie społeczeństwa od świadczeń na rzecz opieki nad upośledzonymi.
Pedagogika specjalna ze względu na szeroki zakres działań dzieli się na subdyscypliny, tj.:
pedagogika rewalidacyjna, rehabilitacyjna do której zaliczamy: oligofrenopedagogikę czyli kształcenie i wychowywanie osób z niepełnosprawnością intelektualną; surdopedagogikę, która kształci i wychowuje osoby z uszkodzeniami słuchu; tyflopedagogikę zajmującą się kształceniem i wychowywaniem osób z uszkodzeniami wzroku. Pedagogika rewalidacyjna zajmuje się organizowaniem procesu edukacji dla osób z niepełnosprawnościami tak , aby pogłębiały wiedzę, rozwijały umiejętności i mogły funkcjonować w środowisku społecznym.
pedagogika lecznicza lub inaczej pedagogika terapeutyczna, to wsparcie i pomoc dla osób niepełnosprawnych ruchowo, ale i chorych przewlekle oraz nieuleczalnie. Obejmuje organizowanie procesu kształcenia, który pozwoliłby na jak najbardziej efektywne zdobywanie wiedzy z uwagi na stan zdrowia. Zajęcia często odbywają się indywidualnie w zaciszu domowym.
pedagogika zdolnych i uzdolnionych, polega na doborze metod nauczania w taki sposób, aby podopieczny opanował materiał i jednocześnie rozwijał się w określonej sferze. Należy zachęcić go do brania udziału w konkursach, olimpiadach, umożliwić dostęp do materiałów, które pozwolą mu się doskonalić, rozbudowywać wiadomości, zdobyte w czasie lekcji.
pedagogika korekcyjna, zajmuje się pomocą dla osób z różnymi dysfunkcjami i trudnościami, w tym dla uczniów z dysleksją, dysgrafią, autyzmem czy zespołem Aspergera. Wykorzystuje bardzo różnorodne metody pozwalające na ogólny rozwój podopiecznego..
pedagogika resocjalizacyjna - zajmuje się nauczaniem i wychowaniem osób z zaburzonym zachowaniem i niedostosowanych społecznie, a zwłaszcza wyeliminowaniem czynników, które wywołują zaburzenia stanu osobowości.
logopedia zajmuje się mową, jej rozwojem i poprawnością wypowiedzi u osób w każdym wieku oraz niezależnie od stanu niepełnosprawności.
Proces nauczania – uczenia się uczniów z niepełnosprawnością intelektualną (oligofrenopedagogika)jest działem pedagogiki specjalnej. Jej zadaniem jest przywrócenie jak największej sprawności i jak najbardziej rozległego rozwoju ucznia niepełnosprawnego co wymaga doboru metod, które odpowiadają cechom ich funkcjonowania poznawczego oraz są dostosowane do wieku dziecka i jego możliwości. Dziedzina ta jest ciągłym procesem, z zaplanowanymi celami, uwzględniającym wiedzę teoretyczną i działanie skierowane na osobę niepełnosprawną. Organizując kształcenie uczniów z niepełnosprawnością, należy działać wielozmysłowo, obrazowo, wykorzystując aktywności ruchowe, odwołując się do bliskich uczniom doświadczeń związanych z własnym ciałem, przyrodą, otoczeniem społecznym. Rodzaj zajęć rewalidacyjnych i ich forma muszą odpowiadać indywidualnym potrzebom rozwojowym i edukacyjnym ucznia niepełnosprawnego oraz być dostosowane do jego możliwości psychofizycznych. Celem zajęć rewalidacyjnych nie jest wyrównywanie braków – jego celem jest stawianie na mocne strony dziecka oraz szukanie tego, co w nim najlepsze. By osiągnąć te cele konieczne jest dobre poznanie dziecka i stosowanie się do głównych zasad w pracy rewalidacyjnej. Po pierwsze pełna indywidualizacja kształcenia, stawianie zadań dostosowanych do możliwości dziecka i zapewnienie warunków poprawnego wykonywania ćwiczeń tzn. dostosowywanie czasu trwania poszczególnych ćwiczeń do wydolności dziecka. Po drugie mobilizowanie dziecka do wykonywania zadań poprzez stosowanie różnorodnych form ćwiczeń. Zapewnienie warunków do utrwalania prawidłowych umiejętności i likwidowania niekorzystnych nawyków. Po trzecie powolne, systematyczne przechodzenie od zadań łatwiejszych do trudniejszych, od prostych do bardziej złożonych. Po czwarte dostosowanie formy zajęć – indywidualne czy grupowe – do zawartych w orzeczeniu wskazań. Osoby zajmujące się oligofrenopedagogiką pracują nad ustaleniem i wprowadzeniem w życie takich metod wychowania i kształcenia by umożliwić wykorzystanie jak najlepiej potencjału dzieci niepełnosprawnych intelektualnie w stopniu lekkim, umiarkowanym, znacznym i głębokim oraz uczniom z niepełnosprawnościami sprzężonymi. Dzięki temu można efektywnie wspierać rozwój dzieci o różnym zakresie sprawności i możliwościach. Chcąc uzyskać jak najlepsze efekty należy dostosowywać metody tak, aby dziecko w pełni angażowało się w zajęcia oraz z chęcią podejmowało proponowane działania.
Wśród wachlarzu metod do najbardziej popularnych w procesie wychowania i nauczania osób z niepełnosprawnością intelektualną możemy zaliczyć:
Metodę Ośrodków Pracy, opracowanej przez Olive’a Decroly’ego. Metoda ta w różnym zakresie i z różną popularnością stosowana jest przede wszystkim w pracy z dziećmi i młodzieżą z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim, umożliwiając nabycie konkretnych wiadomości i umiejętności w bezpośrednim działaniu. W Metodzie Ośrodków Pracy treści opracowywane są w postaci ośrodków – zagadnień tematycznych, które łączą materiał z poszczególnych przedmiotów. Główną osią pracy w metodzie jest ośrodek dzienny, omawiając dane zagadnienie składające się na tematy ujęte w tygodniowym ośrodku pracy. Każdy ośrodek obejmuje zajęcia wstępne, wprowadzające w temat, po którym następuje praca poznawcza – uczniowie poprzez obserwację, kojarzenie gromadzą wiadomości na dany temat. W kolejnym etapie uczestnicy zajęć twórczo przepracowują przyswojone treści. Dzienny ośrodek pracy kończą zajęcia końcowe, podsumowujące zrealizowane działania.
Metodę Ruchu Rozwijającego, która została opracowana przez Weronikę Sherborne w Polsce rozpowszechniona przez prof. Martę Bogdanowicz, pozwala na poznanie swojego ciała oraz nabywanie i pogłębianie relacji społecznych. Autorzy i populatorzy metody odwołują się do niezbędnej roli ruchu w życiu człowieka, który pozwala zachować zdrowie i sprawność ciała, kształtować poczucie sprawczości, motywuje, inspiruje do wzrostu i działania. Specjalnie dobrany zestaw ćwiczeń pozwala uczestnikom doświadczać swojego ciała w zróżnicowany sposób. Aktywności przewidziane w grupie pozwalają jej członkom doświadczać relacji „z” (jeden z partnerów pełni rolę przewodnika, drugi mu się poddaje), relacji „razem” (aktywna postawa obu partnerów) i relacji ,,przeciwko” (doświadczanie asertywności), dzięki czemu pogłębiają swoje umiejętności społeczne.
Programy Aktywności M. Ch. Knillów pozwalają na rozwijanie świadomości ciała i pogłębianie umiejętności nawiązywania kontaktu z drugim człowiekiem. W metodzie wykorzystujemy aktywności ruchowe z towarzyszącym instruktażem i akompaniamentem muzycznym strukturyzującym działanie dziecka. System opracowany przez Knillów obejmuje sześć programów o różnym stopniu złożoności, które wykorzystujemy i dostosowujemy do umiejętności uczniów. Niezależnie jednak od ich poziomu, dzięki proponowanym w metodzie ćwiczeniom, każde dziecko może pogłębiać doświadczanie własnej osoby oraz budować relacje z innymi, rozwijać kompetencje w zakresie współpracy i inicjatywności.
Poranny Krąg znajduje zastosowanie w pracy z dziećmi o różnych, nawet ograniczonych, zdolnościach poznawczych, jej podstawowym założeniem jest pogłębianie wiedzy o świecie poprzez dostarczanie bodźców sensorycznych: wzrokowych, słuchowych, węchowych, smakowych i dotykowych. Motywem przewodnim metody są pory roku i odpowiadające jej: kolory, dźwięki, zapachy, wrażenia dotykowe i termiczne oraz żywioł (woda, powietrze, ogień, ziemia). Dzięki codziennym, porannym spotkaniom w kręgu, dzieci uczą się cykliczności i powtarzalności, doświadczają otaczającego świata, pogłębiają wspólne więzi i podejmują aktywności na miarę swoich możliwości.
Naturoterapia to grupa oddziaływań terapeutycznych odwołująca się do kontaktu z naturą. Każdy człowiek, niezależnie od sprawności intelektualnej, może czerpać z bogactwa przyrody poprzez aktywizację zmysłów, kształcenie umiejętności obserwacji i planowania, pogłębienie wiedzy o sobie i otoczeniu. Kontakt z naturą wpływa uspokajająco i dostarcza odczuć nacechowanych pozytywnie. Wśród metod składających się na naturoterapie wyróżniamy m.in. animaloterapię, czyli kontakt ze zwierzętami, silwoterapię – działanie z wykorzystaniem lasu, czy arteterapię – pracę terapeutyczną wykorzystującą ogród.
Stymulacja Bazalna opracowana przez prof. Andreasa Fröhlicha stanowi propozycję do pracy przede wszystkim z uczniami z niepełnosprawnością w stopniu głębokim. Dzięki tej metodzie, nawet osoby z minimalnymi zdolnościami ruchowymi, mogą poszerzać zakres swoich doświadczeń, poprzez specjalnie dobrane bodźce sensoryczne zyskują nowe informacje na temat własnej osoby i wchodzą w kolejne interakcje ze światem zewnętrznym. Stymulacja Bazalna pozwala doświadczać sprawczości nawet pomimo znaczących ograniczeń, pogłębia sens działań i doświadczeń ruchowych, dostarcza radości ze wspólnego bycia i działania z drugim człowiekiem.
Arteterapia opiera się na twórczym i odbiorczym współdziałaniu ze sztuką: muzyką, tańcem, literaturą, teatrem. Decydując się na zastosowanie w pracy technik arteterapeutycznych, możemy zaproponować uczniom m.in. przygotowanie bądź obejrzenie spektaklu czy wystawy, twórczą pracę z wykorzystaniem techniki malowania, rysowania, rzeźbienia, wyrażenie siebie tańcem, śpiewem, grą na instrumencie. Ważne, aby zaproponowane działanie spełniało cel, na którym nam zależy: pobudziło emocje, umożliwiło przekazanie ważnych treści, stanowiło pomoc w przepracowaniu doświadczanych trudności.
Integracja sensoryczna ma na celu nie tylko dostarczanie dziecku wrażeń, poprawiających działanie jego systemu nerwowego, ale także budowanie w dziecku poczucia sprawstwa i podnoszenie jego poczucia własnej wartości. Podczas radosnej zabawy dziecko ćwiczy i rozwija lub pokonuje trudności w koordynacji ruchowej, zaburzenia równowagi i kłopoty w swobodnym poruszaniu się; zaburzenia rozwoju motoryki małej i dużej, koordynacji ruchów; problemy z koncentracją oraz nieprawidłowym poziomem aktywności. SI skierowane jest do dzieci: nadpobudliwych, których wszędzie pełno lub zupełnie odwrotnie, do tych ospałych, którym wszystko przychodzi z trudem; które mają trudności z przyswajaniem nauki; niską samoocenę; zbyt dużą wrażliwość na dotyk, ruch, bodźce wzrokowe i słuchowe; opóźniony rozwój mowy i zdolności językowych; zaburzenia zachowania.
Program M. Frostig i D. Horne to program składający się z trzech zeszytów „Wzory i obrazki” polegający na realizacji zadań znajdujących się w ćwiczeniach które: kształtują koordynację wzrokowo-ruchową, rozwijają orientację w stosunkach przestrzennych oraz integrują zdolności percepcyjne. Większą część pracy stanowią zadania z użyciem ołówka i papieru, jednak poprzedzone są one ćwiczeniami wstępnymi, które mają pobudzić ciało do aktywności podczas rysowania. Do ćwiczeń tych zaliczamy m.in. zabawy z wykorzystaniem lustra, elementy gimnastyki, zabawy manipulacyjne, zabawy paluszkowe itp. Ćwiczenia te prowadzone są równolegle z ćwiczeniami zawartymi w zeszytach ćwiczeń.
Metoda kinezjologii edukacyjnej Paula Dennisona określana jest mianem „gimnastyki mózgu”, która polega na wykorzystaniu ruchów ciała do wspomagania procesów uczenia się. Odpowiednie ruchy ciała służą przede wszystkim stymulowaniu obu półkul mózgowych i tworzeniu nowych połączeń nerwowych oraz aktywizowaniu myślenia. Ćwiczenia wspierają m.in.: rozwój motoryki dużej i małej, pamięci, koncentracji, orientację przestrzenną oraz koordynują pracę narządu wzroku.
Podstawową formą metody M.Montessori jest zabawa i indywidualne zdobywanie doświadczeń przez dziecko. Pozwala na zorganizowanie przejścia od zabaw dziecięcych do elementów pracy. Opiera się na tym, co interesuje dziecko, pobudza jego ciekawość, sprawia mu satysfakcję, a tym samym prowadzi do sukcesu. Praca metodą Montessori pomaga w pełni wykorzystać potencjał rozwojowy dzieci zarówno harmonijnie rozwijających się, jak i potrzebujących dodatkowego wsparcia rozwoju.
Metoda Domana kładzie nacisk na wczesne usprawnianie dzieci, by zdrowa część mózgu przejęła zadania uszkodzonej jego części. W zakresie rehabilitacji dzieci z uszkodzeniem mózgu obejmuje następujące działania: obejmujące manipulacje kończynami i głową w rytmiczny sposób tj.: pełzanie, raczkowanie; stymulacja receptywna czyli stymulacja wzrokowa, dotykowa i słuchowa; działania ekspresyjne a wśród nich podnoszenie przedmiotów,kołysanie i zawieszanie do góry nogami, ćwiczenia oddechowe. Metoda ta zakłada naukę przez zabawę, poprzez stymulację motoryczną oraz sensoryczną.
System komunikacji AAC to wiele działań, metod, strategii opartych o metody alternatywne i wspomagające, pozwalających na lepsze wykorzystanie potencjału poznawczego dziecka, co znacząco wzmacnia jego poczucie wartości. Użytkownicy znaków graficznych (piktogramów, obrazków, symboli), znaków manualnych (gestów) lub znaków przestrzenno-dotykowych potrafią m.in. dokonywać wyborów, zadawać pytania, opowiadać, wyrażać myśli i uczucia, a więc mogą pokonywać bariery w porozumiewaniu się. Wśród alternatywnych metod porozumiewania się zaliczamy: Polski Język Migowy System Językowo Migowy; Program Językowy MAKATON; System komunikacji alternatywnej BLISS; PIKTOGRAMY; Pictogram Communication Symbols (PCS); Alfabet Braille’a;
Metoda Kepharta, zwana również systemem percepcyjno - motorycznym zakłada, że do rozwoju percepcyjnego konieczna jest stymulacja motoryczna, a więc: wyrabianie poczucia równowagi, doskonalenie dużej i małej motoryki, przekraczanie linii środkowej ciała, znajomość kierunków i rzutowanie ich na zewnątrz, prawidłowa lateralizacja. Systematyczność ćwiczeń tą metodą poprzez manipulowanie rzeczami i własnym ciałem, pozwala na nauczenie się odbierania bodźców i spostrzeżeń i przetwarzanie ich na aktywność ruchową. Trudności w nauce szkolnej, doświadczane przez dzieci, wynikają z „niesprawnej” motoryki. Aby dziecko mogło czytać, pisać czy liczyć, musi w swoim repertuarze posiadać praktykę wypróbowania wszystkich możliwych reakcji mięśniowych.
Metoda zabawowa polega na ćwiczeniach ruchowych, tańcach przy muzyce oraz zabawach dydaktycznych. Dzięki tej terapii uczeń odreagowuje napięcia emocjonalne, ma możliwość przeżywania sukcesów, a tym samym wzmacnia poczucie własnej wartości, uczy nawiązywać kontakty współdziałać z innymi uczestnikami zabawy. Głównymi celami tej metody są: usprawnianie funkcji psychomotorycznych ( wrażliwości na bodźce, zdolności do wyobrażeń, spostrzegania, kojarzenia, motywacji); aktywizowanie całego organizmu dziecka poprzez angażowanie poszczególnych analizatorów (ruchowego, słuchowego, wzrokowego, dotykowego) oraz uspołecznianie dzieci.
Ćwiczenia grafomotoryczne polegają na skoordynowaniu ruchów ręki: ramienia, dłoni i palców są ściśle powiązane z rozwojem fizycznym dziecka. Sprawność ruchowa przejawiająca się m.in. w umiejętności utrzymania równowagi oraz płynności ruchów wpływa na sprawność manualną. Zatem ćwiczenie motoryki dużej (ekspresja ruchowa całego ciała) oraz motoryki małej (dłoni i palców) od wczesnego dzieciństwa ma ogromne znaczenie dla rozwoju umiejętności pisania w okresie wczesnoszkolnym.
Metoda Ruchu Rozwijającego R. Labana nazywana też metodą inspiracji ruchowej. Daje ona nauczycielowi dużą swobodę w posługiwaniu się nią. Instrukcja nauczyciela dotyczy tylko tego co mają robić, od inwencji twórczej, pomysłowości i fantazji dzieci zależeć będzie, jak będą to robić. Wykonywanie ćwiczeń, przez dziecko jest niepowtarzalne, charakterystyczne tylko dla niego, ćwiczy tak jak chce stojąc, siedząc, klęcząc lub leżąc. Zajęcia prowadzone są w luźno ustawionej grupie i często towarzyszy im muzyka: piosenki które dzieci znają, muzyka poważna lub taneczna. Dzieci posługują się na zajęciach różnymi formami ruchu, np.: odkrywanie, naśladowanie, inscenizacja, mimika, pantomima, gimnastyka.
Dziecięca matematyka czyli metoda E. Gruszczyk-Kolczyńskiej łączy intensywny rozwój intelektualny z kształtowaniem odporności emocjonalnej oraz z ćwiczeniem umiejętności matematycznych. Najważniejsze w tej edukacji są osobiste doświadczenia dziecka. To one stanowią budulec, z którego dziecko tworzy pojęcia i umiejętności. Program jest w taki sposób opracowany aby umożliwić dziecku sukces w nauce szkolnej minimalizując niepowodzenia podczas procesu uczeniu się matematyki. Ta metoda jest jedną z form aktywizujących, dostarczających dziecku wiedzę matematyczną, w sposób zabawowy i twórczy. Treść dostosowana do wieku i poziomu rozwoju umysłowego dzieci 3-6 letnich. Poza treningiem liczenia i przeliczania, dziecko uczy się schematu własnego ciała, nabywa orientacji w terenie oraz przestrzeni, uczy się konstruowania gier- „ściganek.
Bajkoterapia to metoda, którą wykorzystuje się do pracy z dziećmi w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym. Źródeł bajkoterapii można doszukiwać się w teoriach Bruno Bettelheima. Dokonując analizy psychologicznej licznych baśni wysunął on teorie mówiące, że jeśli opowieść ma zainteresować dziecko, musi obudzić w nim ciekawość i uruchomić jego wyobraźnię. Ponadto, jeśli ma ona wpłynąć na jego życie, musi pomóc dziecku w rozwijaniu jego inteligencji, porządkowaniu uczuć oraz dotyczyć jego problemów i trudności, z jakimi się boryka. Bajkoterapię stosuje się w psychoterapii, terapii pedagogicznej i arteterapii. Bajkoterapia jest wykorzystywana w pracy z dziećmi wymagającymi wsparcia ze strony osób trzecich. Realizuje się ją poprzez czytanie dzieciom, bądź ich samodzielną lekturę właściwej dla danego problemu opowieści terapeutycznej. Wśród bajek terapeutycznych można wyszczególnić takie grupy jak bajki psychoterapeutyczne, psychoedukacyjne oraz relaksacyjne. Każda z nich dedykowana jest dzieciom z innymi problemami.
Reasumując pedagogika specjalna, a zwłaszcza jej subdyscyplina jaką jest oligofrenopedagogika zajmuje się usprawnianiem jednostek z niepełnosprawnościami tak, aby mogły funkcjonować w otaczającym ich świecie i czuć się potrzebne i spełnione. Każdy z nauczyciel, rehabilitant, opiekun podejmując się pracy z osobą o specjalnych potrzebach staje przed wyborem metod i środków, które w jak najlepszy i najefektywniejszy sposób wpłyną na poprawę funkcjonowania jednostki.