Charakterystyka aktywizacji zawodowej młodzieży zagrożonej wykluczeniem

Charakterystyka aktywizacji zawodowej młodzieży zagrożonej wykluczeniem

Spis treści

Wstęp 3
1. Czym jest wykluczenie społeczne? 4
2. Przyczyny i skutki wykluczenia społecznego5
3. Grupy i obszary najbardziej narażone na wykluczenie społeczne6
3.1. Pokolenie NEET8
4. Czym jest aktywizacja zawodowa?8
5. Formy aktywizacji zawodowej osób młodych9
5.1. Ochotnicze Hufce Pracy12
5.2. Program POWER13
5.3. Gwarancje dla Młodzieży14
Podsumowanie17
Bibliografia19

Wstęp
Dynamiczny rozwój technologiczny oraz globalizacja gospodarki światowej dają możliwość podnoszenia warunków życia ale również uwidaczniają dysproporcje między ludźmi, które w skrajnych formach prowadzą do nawet do wyłączania z życia społecznego. Uprzedzenia do określonych grup społecznych nie są nowym zjawiskiem. Termin wykluczenie społeczne po raz pierwszy został użyty we Francji w 1974 roku przez R. Lenoira – jednego z członków francuskiego rządu J.Chiraca – podczas próby wyjaśnienia przyczyn konfliktu pomiędzy pozostającą w odosobnieniu jednostką a ogółem społeczeństwa. Pojęcie to w ciągu kolejnych lat rozprzestrzeniło się prawie we wszystkich krajach europejskich. W artykułach 136 i 137 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską z 1957 roku problematyka wykluczenia społecznego występuje w kontekście wyłączenia z rynku pracy. W 1988 roku w dokumentach przygotowywanych przez Komisję Europejską podjęto rozważania nad tą tematyką– głównie w odniesieniu do programów przeciwdziałania ubóstwu społeczeństwa (Kołodziejczyk, 2017, s.131).
W porównaniu do krajów UE w Polsce pojęcie wykluczenia społecznego pojawiło się relatywnie późno. Jeszcze w latach 90. ubiegłego wieku w opracowaniach naukowych używano głównie terminów „marginalizacja” oraz „marginalność społeczna”. Faktycznie określenie wykluczenia społecznego w polskiej literaturze naukowej zaczęło funkcjonować dopiero w pierwszej dekadzie XXI w., co było wynikiem tłumaczenia używanego w dokumentach UE (Becker-Pestka i inn., 2017, 16).
Ekskluzja społeczna negatywnie oddziałuje na jakość kapitału ludzkiego, ogranicza aktywność, przedsiębiorczość i innowacyjność oraz generuje koszty funkcjonowania państwa. Ubóstwo i wykluczenie społeczne to niezwykle istotne, strukturalne problemy współczesnych społeczeństw, przeciwdziałanie tym zjawiskom, to jeden z najważniejszych celów polityki społecznej Unii Europejskiej (UE). Szczególną kategorią społeczną, w znacznym stopniu narażoną na wykluczenie społeczne jest młodzież. Z danych Eurostat z 2015 r. wynika, że kategoria dzieci i młodzieży do 17. roku życia jest najliczniej reprezentowana wśród osób zagrożonych ubóstwem lub wykluczeniem społecznym (Klimczak i inn., 2017, s.7).
Celem niniejszej pracy jest opis i analiza przyczyn wykluczenia społecznego młodzieży oraz charakterystyka instrumentów aktywizacji zawodowej młodzieży zagrożonej wykluczeniem społecznym.

1. Czym jest wykluczenie społeczne?
R. Szarfenberg dokonując próby zdefiniowania istoty problemu wykluczenia, szczególną uwagę zwrócił na cztery główne, bezpośrednio z nim związane elementy: realizowane w niewielkim stopniu lub w ogóle nierealizowane prawa społeczne, umiarkowany dostęp do instytucji publicznych, dóbr i usług ogólnodostępnych, brak możliwości działania czy sprostania własnym potrzebom, a także brak umiejętności uczestniczenia w życiu społecznym. Natomiast według A.Wejta wykluczeniem społecznym nazywany jest całkowity lub częściowy brak możliwości oddziaływania, uczestniczenia czy korzystania z rynków, dóbr, usług, przysługujących praw oraz publicznych instytucji, które powinny być ogólnodostępne (Kołodziejczyk, 2017, s. 132).
W ujęciu procesowym wykluczenie społeczne obejmuje trzy fazy. Po pierwsze, musi wystąpić w życiu osoby lub grupy zdarzenie, sytuacja czy wypadek, który z jednej strony wpłynie na pogorszenie się jej sytuacji, a z drugiej da początek innym wydarzeniom zmierzającym do degradacji. W początkowym okresie sytuacja ta istotnie nie oddziałuje na życie jednostki wykluczanej, ale wraz z jej nasileniem osoba lub grupa zauważa negatywny wpływ procesu na coraz więcej obszarów jej życia. W momencie, kiedy jednostka nie jest w stanie samodzielnie, bez pomocy osób postronnych, poprawić własnego losu, wstępuje w fazę trzecią i zostaje powszechnie uznawana za wykluczoną społecznie (Bal, 2012, s. 253).
Do wspólnych cech warunkujących wykluczenie społeczne jednostki lub grupy należą:
1) ograniczenie uczestnictwa zarówno w życiu społecznym, jak i jego kluczowych obszarach oraz aspektach;
2) ograniczony dostęp do zasobów, instytucji, systemów społecznych, który uniemożliwia integrację i uczestnictwo;
3) prawa socjalne realizowane w coraz to bardziej okrojonym zakresie;
4) ubóstwo i wielowymiarowa deprywacja;
5) kumulowanie się czynników ryzyka w konkretnych obszarach i zbiorowościach;
6) szybkie pogarszanie się sytuacji jednostki czy też zbiorowości w szerokim zakresie. (Orłowska, 2011, s. 3-4).
W zmieniającym się świecie każdy człowiek może zostać kiedyś wykluczony ze społeczeństwa, jednak nie każde wykluczenie prowadzi do ubóstwa lub marginesu społecznego (Kołodziejczyk, 2017, s.134).

2. Przyczyny i skutki wykluczenia społecznego.
Według dr Agnieszki Golczyńskiej-Grondas przyczyn wykluczenia społecznego należy upatrywać głównie w czynnikach ekonomicznych (Golczyńska - Grondas, 2018, s.32). Niedostateczne zaspokojenie potrzeb fizjologicznych wpływa także na możliwości funkcjonowania w sferze poznawczej oraz kłopoty z koncentracją. Niedobory finansowe rodziny, skutkują kłopotami w zakresie zakupów podręczników i materiałów, niemożnością uczestnictwa w dodatkowych płatnych zajęciach kulturalnych i sportowych, wycieczkach szkolnych, co lokować może biedniejszych nastolatków na obrzeżach grupy klasowej. Wielu młodych ludzi przedwcześnie kończy edukację z powodów finansowych – deklarują konieczność zarabiania pieniędzy i pomocy rodzinie. W przypadku środowisk małomiasteczkowych i wiejskich, ubóstwo – z powodu braku środków na transport i likwidacji publicznej komunikacji – ogranicza możliwości dostępu do dodatkowych zajęć poza miejscem zamieszkania oraz warunkuje wybór kariery edukacyjnej na etapie ponadpodstawowym. Młodzież zagrożona wykluczeniem często doświadcza ograniczonego wsparcia lub jego całkowitego braku ze strony rodziców w realizacji kariery szkolnej. Własne niskie kompetencje dorosłych uniemożliwiają udzielanie pomocy dziecku w nauce, a złe doświadczenia rodziców z kontaktów z instytucjami edukacyjnymi powodują lęk i poczucie upokorzenia ograniczające możliwości konstruktywnego kontaktu z pedagogami. Zauważa się także nieadekwatność darmowej oferty organizacji czasu wolnego przez szkoły wobec potrzeb i zainteresowań starszej młodzieży ze zubożałych sąsiedztw.
Dodajmy, że szkolne środowisko rówieśnicze wydaje się mało atrakcyjne dla adolescentów zagrożonych wykluczeniem społecznym, preferują oni raczej kontakty z rówieśnikami z sąsiedztwa. Relacje nawiązywane z uznawanymi za mniej godnych zaufania kolegami ze szkoły są mniej ważne i trwałe niż znajomości nawiązywane w okolicy zamieszkania. W kontaktach ze współuczniami relatywnie często dochodzi do zachowań agresywnych, rzadko zaprasza się ich do domu i rzadko u nich bywa (Golczyńska - Grondas, 2018, s.10).
Młodzież wywodzącą się z kręgu wykluczenia społecznego często obiera strategię wycofania, którą potraktować można jako reakcję związaną z niską samooceną, przekonaniem o braku szans na sukcesy szkolne, silnie odczuwanym przymusem i poczuciem nudy, stygmatyzacją i poniżaniem ze strony rówieśników lub/i pedagogów oraz z bardzo źle ocenianymi relacjami z nauczycielami. Zwiększony poziom stresu szkolnego w wyniku gorszych osiągnięć w przypadku uczniów stosujących strategię wycofania przyczynia się do opuszczania zajęć, powoduje uruchomienie mechanizmu błędnego koła.
Młodzież wykluczona bądź zagrożona ekskluzją społeczną posiada utrudniony dostęp do zasadniczych systemów społecznych, tj. edukacja, opieka zdrowotna, zabezpieczenie społeczne czy też rynek pracy (Klimczak i inn., 2017, s. 10).

3. Grupy i obszary najbardziej narażone na wykluczenie społeczne

W Narodowej Strategii Integracji Społecznej dla Polski wskazuje się, że wykluczenie polega na niepodejmowaniu zwyczajowej i społecznie akceptowanej drogi życiowej lub wypadaniu z niej. Ekskluzja społeczna dotyczy osób, rodzin lub grup ludności, które:
- żyją w niekorzystnych warunkach ekonomicznych (ubóstwo materialne);
- zostają dotknięte niekorzystnymi procesami społecznymi, wynikającymi z masowych i dynamicznych zmian rozwojowych, np. deindustrializacji, kryzysów, gwałtownego upadku branż czy regionów;
- nie zostały wyposażone w kapitał życiowy umożliwiający im normalną pozycję społeczną, odpowiedni poziom kwalifikacji, wejście na rynek pracy, założenie rodziny, co dodatkowo utrudnia dostosowywanie się do zmieniających się warunków społecznych i ekonomicznych;
- nie posiadają dostępu do odpowiednich instytucji pozwalających na wyposażenie w kapitał życiowy, jego rozwój i pomnażanie, co ma miejsce w wyniku niedorozwoju tych instytucji z uwagi na brak: priorytetów, środków publicznych, niską efektywność funkcjonowania;
- doświadczają przejawów dyskryminacji zarówno wskutek niedorozwoju właściwego ustawodawstwa, jak i kulturowych uprzedzeń oraz stereotypów;
- posiadają cechy utrudniające im korzystanie z powszechnych zasobów społecznych ze względu na zaistnienie: niesprawności, uzależnienia, długotrwałej choroby albo innych cech indywidualnych;
- są podmiotem niszczącego działania innych osób, np. przemocy, szantażu, indoktrynacji (Klimczak i inn., 2017, s. 12).
Polska jest krajem zróżnicowanym regionalnie pod względem ubóstwa ekonomicznego. Według analizy GUS-u nad ubóstwem ekonomicznym na podstawie badania budżetów gospodarstw domowych, nieprzerwanie najbardziej zagrożonym ubóstwem ekonomicznym jest region wschodni. Stosunkowo wysokimi wartościami odsetek osób zagrożonych ubóstwem ekonomicznym przekraczającymi wartości przeciętne w Polsce, charakteryzował się też region południowy. Z kolei w regionie południowo – zachodnim odnotowano w 2022 roku najmniejsze zasięgi ubóstwa ekonomicznego (GUS, 2023) [dostęp: 26.04.2024].

Z Badania budżetów gospodarstw domowych wynika, że w Polsce, osoby z najmłodszej grupy wieku (0–17 lat) doświadczają częściej ubóstwa ekonomicznego niż osoby z pozostałych grup wieku. Odnotowany w 2022 r. zasięg ubóstwa skrajnego wśród osób w wieku 0–17 lat to niecałe 6%, relatywnego – ok.14 % a ustawowego ok. 10%. Dla porównania – wśród osób w wieku 18–64 lata analogiczne odsetki wyniosły: 4,5%; ponad 11% i ponad 6%. Z kolei wśród najstarszej grupy wieku (osoby – 65 lat i więcej), odnotowane odsetki przedstawiały się następująco: ok. 4% - ubóstwo skrajne, ok.10 % – ubóstwo relatywne, 4,5 % – ubóstwo ustawowe (GUS, 2023) [dostęp: 26.04.2024].
Z danych Eurostatu wynika, że wartość wskaźnika zagrożenia ubóstwem lub wykluczeniem społecznym zarówno w Polsce jak i średnio w Unii Europejskiej była w 2022r. niższa niż w 2015r. W przypadku Polski tendencja spadkowa wskaźnika zagrożenia ubóstwem lub wykluczeniem społecznym utrzymywała się przez cały brany pod uwagę okres (spadek wartości wskaźnika z 22,5% w 2015r. do ok.18% w 2019r. i niecałych 16% w 2022r.) natomiast w przypadku Unii Europejskiej wartość tego wskaźnika malała do 2019r. (z 24% do ok. 21%) i ponownie nieco wzrosła. Od 2020 r. utrzymuje się ona na poziomie niecałych 22%. W konsekwencji powiększyła się różnica w wartości wskaźnika zagrożenia ubóstwem lub wykluczeniem społecznym pomiędzy Polską a całą UE na korzyść Polski z ok.2 p. proc. w 2015 r. do prawie 6 p. proc w 2022 r. (GUS, 2023) [dostęp: 26.04.2024].

3.1. Pokolenie NEET

Wysoce niepokojące wydaje się być nowe zjawisko, które coraz częściej dotyka młodych ludzi. Na przestrzeni ostatnich lat doszło do znacznego zwiększenia się odsetka osób o charakterystyce określanej skrótem NEET (ang. „not in employment, education or training”). Są to osoby, które pomimo młodego wieku nie podejmują działań związanych z wykonywaniem pracy zarobkowej, ani kształceniem się w celu przystosowania do jej wykonywania w przyszłości. Pod względem liczebności grupa ta zaczyna wychodzić z marginesu i przybierać zauważalne rozmiary – szacuje się, że w skali całej Europy grupa ta może liczyć ok. 14 milionów osób. Wśród czynników, które najczęściej determinują pojawienie się statusu NEET u młodych ludzi, wymienia się np.: niskiej jakości edukację, migracyjną przeszłość, niepełnosprawność, pochodzenie z rodzin rozwiedzionych lub takich, gdzie rodzice mieli problem z zatrudnieniem, niski przychód gospodarstwa domowego lub zamieszkanie na prowincji.
W Polsce liczba młodzieży o statusie NEET na przestrzeni lat kształtuje się blisko średniej UE. Zwiększenie populacji osób o charakterystyce NEET jest niekorzystne zarówno z punktu widzenia Państwa jak i społeczności. Z jednej strony marnowany jest potencjał młodej osoby, która jest nieaktywna w najefektywniejszym do nauki i zbierania doświadczeń okresie życia. Wkład, jaki taka osoba może wnieść do rozwoju gospodarki istotnie się zmniejsza, maleją też szanse, że zwróci się poniesiony wieloletni nakład na jej edukację. Z drugiej strony uruchamiane są kolejne środki w celu aktywizacji tej grupy wiekowej, czy wsparcia jej funkcjonowania w społeczeństwie – w postaci usług urzędów pracy, świadczeń socjalnych i innych aktywności wspierających. Poza skutkami ekonomicznymi, można wymienić również szereg niekorzystnych skutków społecznych – u osób z charakterystyką NEET zwiększa się ryzyko wystąpienia problemów zdrowotnych, odracza się moment wejścia w dorosłość, założenia rodziny, a co za tym idzie nie następuje usamodzielnienie takiej osoby. W krajach gdzie problem stanowi duży odsetek zauważono również zwiększenie przestępczości (Serafin-Juszczak, 2014, s.54).

4. Czym jest aktywizacja zawodowa?

Często się zdarza , ze osoby narażone na wykluczenie społeczne lub nim dotknięte posiadają duże możliwości i olbrzymi potencjał. Pozbawienie ich szansy zatrudnienia wpływa negatywnie na ich poczucie własnej wartości, pogarsza często już złą sytuację materialną oraz zniechęca do rozwoju i dalszego poszukiwania pracy. Jednym z najważniejszych celów polityki społecznej jest stworzenie osobom dotkniętym zjawiskiem wykluczenia odpowiednich warunków pozwalających im na pełne uczestniczenie w życiu społeczno‑gospodarczym. Proces ten nazywany jest inkluzją społeczną. Konieczne jest współdziałanie sektora publicznego i prywatnego w zakresie opracowywania programów przeciwdziałania marginalizacji, wsparcia i aktywizacji zawodowej osób zagrożonych omawianym zjawiskiem. Warto też uświadamiać społeczeństwo o postępującym problemie, aby znając sytuację osób dotkniętych wykluczeniem, mogło udzielać im stosownej pomocy, chętniej z nimi współpracowało oraz reagowało na akty przemocy i przejawy dyskryminacji (Kołodziejczyk, 2017, s.137).
Aktywizacja zawodowa polega na udzielaniu kompleksowej pomocy w znalezieniu zatrudnienia osobom długotrwale bezrobotnym oraz wykluczonym bądź zagrożonym wykluczeniem społecznym.

5. Formy aktywizacji zawodowej osób młodych

Większość działań na rzecz młodzieży bezro­botnej i zagrożonej wykluczeniem z rynku pracy było i w dalszym ciągu jest realizowanych przez publiczne instytucje rynku pracy, takie jak urzędy pracy i Ochotnicze Hufce Pracy. Działania takie podejmują również organizacje po­zarządowe, samodzielnie lub we współpracy z innymi podmiotami samorządo­wymi i prywatnymi, np. w ramach ekonomii społecznej. Wiele z tych inicjatyw jest finansowanych z funduszy unijnych. Inicjatywy edukacyjne i zawodowe dla młodzieży niepełnosprawnej dodatkowo są wspierane ze środków będących w dyspozycji PFRON (Giermanowska, 2017, s.3).
Jednym z kluczowych dokumentów programowych dotyczących rozwiązywania problemów społecznych jest „Krajowy Program Przeciwdziałania Ubóstwu i Wykluczeniu Społecznemu 2020”. Zawarty w nim nowy wymiar aktywnej integracji wyznacza cele i priorytety polityki inkluzji społecznej. Określono, że walka z ubóstwem i wykluczeniem musi opierać się na wzroście gospodarczym i zatrudnieniu oraz na nowoczesnej i skutecznej ochronie socjalnej. Interwencja innowacyjnej ochrony socjalnej musi być połączona z szerokim zestawem polityk społecznych, łącznie z kierunkowaną edukacją, pomocą społeczną, mieszkalnictwem, zdrowiem, godzeniem życia prywatnego i zawodowego oraz polityk rodzinnych. Wprowadzenie zmian w krajowej polityce społecznej oraz wyznaczenie nowych kierunków działań wobec wykluczonych społecznie, spowodowało konieczność tworzenia i rozwijania nowych instrumenty oddziaływania, które w swojej misji mają wpisaną aktywizację oraz inkluzję społeczną. Pakiet tych instrumentów został nazwany „Aktywnymi Formami Przeciwdziałania Wykluczeniu Społecznemu – nowy wymiar 2020” na lata 2016-2020. Jego celem jest włączanie i wzmacnianie uczestniczenia w życiu społecznym i zawodowym osób wykluczonych społecznie oraz rozwój systemu aktywnej integracji poprzez wsparcie jednostek samorządu terytorialnego i organizacji pozarządowych i obejmuje on:
- objęcie osób, rodzin i ich członków zintegrowanymi lokalnymi działaniami pozwalającymi skorzystać z różnorodnego pakietu usług aktywizacyjnych dla uzyskania wzmocnienia ich indywidualnych kompetencji i umiejętności społecznych, zawodowych i edukacyjnych,
- umożliwienie osobom, rodzinom i ich członkom, będącym w trudnej sytuacji życiowej korzystania ze wspólnych dóbr, lokalnych usług społecznych oraz zasobów instytucjonalnych dostępnych w środowisku lokalnym,
- integrowanie młodzieży, szczególnie ze środowisk zagrożonych wykluczeniem społecznym, z lokalnym środowiskiem poprzez działania edukacyjno-integracyjne.
Jedną z najważniejszych instytucji polityki społecznej w Polsce, oddziałującą bezpośrednio na środowisko zagrożone lub dotknięte wykluczeniem społecznym, jest pomoc społeczna, która powinna mobilizować do aktywnego i samodzielnego działania i rozwiązywania trudnych sytuacji życiowych a skutkiem jej działań jest eliminowanie wykluczenia społecznego oraz usamodzielnianie się jej beneficjentów. Do podstawowych instrumentów instytucji pomocy społecznej należy zaliczyć pracę socjalną. Adresatem pracy socjalnej jest jednostka, rodzina zagrożona wykluczaniem społecznym a jej celem jest poprawa funkcjonowania indywidualnego i społecznego jednostek, rodzin lub grup. Docelowo doprowadzenie ich do samodzielności życiowej i rozwoju. Innym instrumentem są świadczenia pieniężne, które występują jako jedyna forma pomocy, w sytuacji, kiedy niewydolność ekonomiczna jest dominującą formą dysfunkcji jednostki lub rodziny bądź mogą być elementem wspierającym inne formy pomocy pozamaterialnej. Skuteczność udzielania samej tylko pomocy finansowej jest często kwestionowana. Podkreśla się konieczność stosowania równolegle innych form oddziaływań, aby nie doprowadzić do sytuacji uzależnienia klienta od instytucji, a tym samym paradoksalnie nie utrwalić jego inkluzji.
Koncepcja ekonomii społecznej przewiduje dwie płaszczyzny działań. Pierwszą jest niedopuszczanie do marginalizacji przez system edukacyjny, ochronę zdrowia, rynek pracy. Druga płaszczyzna to pomoc tym, którzy znaleźli się już w sytuacji skrajnej życiowo. W praktyce oznacza to działalność różnorodnych podmiotów ekonomii społecznej (PES). W dobie kryzysu gospodarczego, ekonomia społeczna stwarza ogromną szansę dla osób zagrożonych wykluczeniem społecznym83. Wśród podmiotów ekonomii społecznej duże znaczenie w Polsce przypisuje się organizacjom pozarządowym. Pole ich działania jest niezmiernie szerokie, zajmują się działaniami z obszaru pomocy społecznej, usług rynku pracy, zatrudnienia czy też aktywizacji zawodowej wykluczonych. Mogą wykorzystywać i łączyć szeroki wachlarz instrumentów aktywizacji zawodowej i społecznej.
W celu pomocy osobom wykluczonym wdrażany jest szereg programów profilaktycznych, mających na celu zapobieganie zachowaniom dewiacyjnym, patologicznym oraz w konsekwencji wykluczeniu społecznemu. Tworzenie programu profilaktycznego, a także poniekąd programu pomocowego czy aktywizującego, to przede wszystkim sformułowanie grupy docelowej oraz adekwatnych środków, narzędzi i technik, jakimi ten program będzie realizowany. Programy takie kierowane są miedzy innymi właśnie do dzieci i osób młodych pochodzących z grup ryzyka; osób bezrobotnych, starszych, niepełnosprawnych. Przykładami konkretnych programów mogą natomiast być: „Jak żyć z ludźmi” nastawiony na pomoc w nauce komunikacji interpersonalnej, nawiązywania bliskości oraz tłumienia agresji, „Dziękuję –nie” uczący młodzież podejmowania odpowiedzialnych i właściwych decyzji, „Odczuwaj, ufaj, mów” dla dzieci z rodzin dysfunkcyjnych czy „Trening zastępowania agresji” lub „Śnieżna kula” mający na celu aktywizować społeczność lokalną66. Programy te bardzo wspomagają działania państwa. Jednak to ono właśnie funkcjonuje jako centralna jednostka zarządzająca szeroko pojętym rozwiązywaniem i zapobieganiem problemów związanych z wykluczeniem społecznym. Przede wszystkim warto tu wymienić Ustawę o pomocy społecznej z dnia 12 marca 2004 roku, gdzie w Art. 7 stwierdza się, iż beneficjentami pomocy społecznej są przede wszystkim osoby i rodziny w sytuacji „ubóstwa, sieroctwa, bezdomności, bezrobocia, niepełnosprawności, wielodzietności, (...) alkoholizmu lub narkomanii” a zatem te same grupy, które zostały wymienione w literaturze i raportach badawczych jako szczególnie narażone na wykluczenie społeczne i oczekujące pomocy (Becker-Pestka i inn., 2017, s.59-67).

5.1. Ochotnicze Hufce Pracy

Ochotnicze Hufce Pracy to organizacja stosunkowo mało znana socjolo­gom, społecznie niewidoczna, a jednak stanowiąca ważny instrument w polity­kach publicznych państwa skierowanych do młodzieży zagrożonej marginaliza­cją i wykluczeniem społecznym oraz bezrobotnej1. Jest to państwowa jednostka budżetowa nadzorowana przez właściwego ministra ds. pracy. Jako instytu­cja rynku pracy (składająca się z wielu jednostek) realizuje zadania określo­ne w Ustawie o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz.U. 2017, poz. 1065), stanowiąc „państwową jednostkę wyspecjalizowaną w działaniach na rzecz młodzieży, w szczególności młodzieży zagrożonej wykluczeniem spo­łecznym, oraz bezrobotnych do 25. roku życia”. Ognisku­ją się one wokół dwóch podstawowych obszarów: kształcenia i wychowania młodzieży oraz zatrudnienia i przeciwdziałania marginalizacji i wykluczeniu społecznemu młodzieży.
Pierwszą grupę adresatów działań OHP stanowi młodzież niepełnolet­nia. Działalność edukacyjna kierowana do tej grupy (osoby w wieku 15–18 lat) obejmuje kształcenie i wychowanie młodych ludzi, którzy z różnych przyczyn nie zdołali ukończyć szkoły i zdobyć kwalifikacji zawodowych. Jest to często młodzież zaniedbana wychowawczo, o zmniejszonych szansach życiowych, wy­wodząca się ze środowisk niedostosowanych społecznie. Na strukturę jednostek edukacyjnych OHP zajmujących się kształceniem i przygotowaniem zawodowym oraz opieką i wychowaniem młodzieży składają się następujące podmioty: Hufce Pracy, Środowiskowe Hufce Pracy, Ośrodki Szkolenia i Wychowania, Centra Kształcenia i Wychowania. Rocznie około 36 tys. uczestników OHP objętych jest taką formą wsparcia i około 48 tys. młodych ludzi spoza OHP korzysta z doraźnych form wsparcia (Giermanowska, 2017, s.35-37).
OHP organizują naukę w nietypowych formach prawnych, umożliwiających jednocześnie realizację przygotowania zawodowego w trakcie pracy. Zatrudnienie i przygotowanie zawodowe uczestników OHP odbywa się na podstawie indywidualnych umów o pracę, na zasadach dotyczących pracowników młodocianych. Tym samym młodzież korzysta z przysługujących jej świadczeń socjalnych, a okres przygotowania zawodowego jest jej zaliczany do stażu pracy (https://ohp.pl) [dostęp: 16.05.2024].
Drugą grupę adresatów działań OHP stanowią absolwenci szkół ponadpodstawowych oraz uczelni – młodzież wykształcona i z pewnymi kwalifikacjami zawodowymi (w wieku 15–25 lat), jednak niepotrafiąca samodzielnie odnaleźć się na rynku pracy i tym samym zagrożona marginalizacją i bezrobociem. Działalność OHP w sferze rynku pracy obejmuje m.in.: prowadzenie pośrednictwa pracy, w tym międzynarodowe­go pośrednictwa pracy realizowanego w ramach EURES, usługi poradnictwa za­wodowego i szkolenia zawodowego, refundowanie pracodawcom wynagrodzeń młodocianych pracowników, prowadzenie Elektronicznego Centrum Aktywizacji Młodzieży ECAM, działalność Centrum Informacyjno-Konsultacyjnego „Zielona Linia”. Na terenie całego kraju działa 429 jednostek prowadzących usługi z zakre­su rynku pracy. Są to: Młodzieżowe Biura Pracy, Mobilne Centra Informacji Zawodowej, Młodzieżowe Centra Kariery, Punkty Pośred­nictwa Pracy, Ośrodki Szkolenia Zawodowego. Usługi te realizuje kadra składająca się m.in. z pośredników pracy, asystentów EURES, doradców zawodowych, specjalistów ds. rozwoju zawodowego, specjalistów ds. programów (Giermanowska, 2017, s.36-37).
W strukturach instytucji działa centrum informacyjno-konsultacyjne Elektroniczne Centrum Aktywizacji Młodzieży, które świadczy usługi dla młodzieży, ich opiekunów, pracodawców oraz dla wszystkich zainteresowanych działalnością jednostek Ochotniczych Hufców Pracy. W skład ECAM wchodzą – infolinia, portal internetowy dla młodzieży (www.dokariery.pl) oraz baza wiedzy intranet. Centrum powstało ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach projektu „OHP jako realizator usług rynku pracy” (https://ohp.pl) [dostęp: 16.05.2024].

5.2. Program POWER

Skuteczna aktywizacja młodych na rynku pracy jest jednym z priorytetów Unii Europejskiej, w tym Polski. W odpowiedzi na to wyzwanie realizowane są działania mające na celu wsparcie młodych bezrobotnych w odnajdywaniu satysfakcjonującego zatrudnienia. Wśród takich działań należy wymienić funkcjonujący w Polsce Program Operacyjny Wiedza Edukacja Rozwój (POWER) – kompleksowy program wsparcia w obszarach zatrudnienia, włączenia społecznego, edukacji, szkolnictwa wyższego, zdrowia i dobrego rządzenia (https://power.parp.gov.pl/) [dostęp: 24.05.2024].
Celem projektu jest wzrost aktywności zawodowej na rynku pracy osób z grupy NEET, tj. znajdujących się w najtrudniejszej sytuacji na rynku pracy, niepracujących, niezarejestrowanych w urzędzie pracy, nieuczących się lub osób ubogo pracujących, poprzez zastosowanie zindywidualizowanych instrumentów i usług aktywizacji zawodowo-edukacyjnej.
Wśród form wsparcia przewidziano indywidualne spotkania z doradcą zawodowym, na których zostanie opracowany kompleksowy plan dalszego rozwoju. W celu nabycia potrzebnych kwalifikacji, beneficjenci będą mogli odbyć bezpłatne kursy zawodowe i szkolenia, dopasowane do indywidualnych potrzeb, zainteresowań i kompetencji. Uzyskają również pomoc w podjęciu pierwszych kroków na rynku pracy oraz skutecznym ubieganiu się o dane stanowisko.

5.3. Gwarancje dla Młodzieży

Podobną formą pomocy jest również program „Gwarancje dla młodzieży”, polegający na zapewnieniu osobom do 25 lat pomocy w znalezieniu pracy, edukacji bądź stażu lub przyuczenia do zawodu w ciągu 4 miesięcy od utraty pracy lub zakończenia edukacji. Koncentruje się on również na osobach o charakterystyce NEET. W skali całej Unii Europejskiej program ten funkcjonuje jako Youth Employment Initiative (YEI), skierowany głównie do osób poniżej 25 roku życia, żyjących w regionach gdzie bezrobocie wśród młodych przekraczało 25%. Realizację programu przewidziano na lata 2014-2020 jednak Plan realizacji Gwarancji dla Młodzieży w Polsce został zaktualizowany w 2022r. Jego realizatorami, oprócz Powiatowych Urzędów Pracy są Ochotnicze Hufce Pracy, Bank Gospodarstwa Krajowego oraz partnerzy rynku pracy realizujący projekty dofinansowane z UE (https://dlamlodych.praca.gov.pl/o-programie) [dostęp: 16.05.2024r].
Plan realizacji Gwarancji dla Młodzieży w Polsce obejmuje działania adresowane do młodzieży z grupy NEET, które koncentrują się na dwóch obszarach. Pierwszym z nich jest aktywizacja społeczno-zawodowa osób młodych w wieku 15-17 lat zaniedbujących obowiązek szkolny lub obowiązek nauki. W pierwszej kolejności planuje się przeprowadzenie diagnozy wiedzy, umiejętności oraz potencjału uczestnika w zakresie doboru właściwych form wsparcia – zajęcia z doradztwa zawodowego kończące się opracowaniem indywidualnych planów działania. szkolenia zaczyna się od uzupełnienia podstawowych umiejętności szkolnych wraz z dodatkowym wsparciem w nauczaniu oraz kierunkowym poradnictwem i usługami specjalistycznymi w zależności od indywidualnej sytuacji uczestnika (np. konsultacje z psychologiem, specjalistą ds. uzależnień). W ramach cyklu szkoleniowego odbywane są również kursy językowe i szkolenia z zakresu obsługi komputera, które mają uzupełnić deficyty umiejętności językowych i cyfrowych uczestników. Uczestnicy szkoleń mają zagwarantowane wszelkie materiały szkoleniowe oraz dojazd i posiłki w trakcie szkolenia. Działania projektowe obejmują także zadania w zakresie edukacji zawodowej, realizowane poprzez udział w kwalifikacyjnych kursach zawodowych. Ponadto organizowane są zajęcia aktywizacyjne, szkolenia z zakresu umiejętności poszukiwania pracy, dostęp do informacji i elektronicznych baz danych służących uzyskaniu umiejętności poszukiwania pracy.
Drugim obszarem jest Aktywizacja zawodowa osób młodych w wieku 18-24 lat pozostających bez zatrudnienia, nie posiadających kwalifikacji zawodowych i doświadczenia zawodowego lub posiadających kwalifikacje zawodowe nieodpowiadające wymogom rynku pracy, ze szczególnym uwzględnieniem osób zamieszkujących tereny wiejskie oraz mniejsze miejscowości. Jeżeli na podstawie przeprowadzonej diagnozy sytuacji zawodowej i osobistej uczestnika projektu zostanie stwierdzone, iż wystarczające będzie zaoferowanie młodej osobie dobrej jakości oferty zatrudnienia lub innej formy pomocy prowadzącej do aktywizacji zawodowej stosowana jest tzw. interwencja standardowa obejmująca:
- pośrednictwo pracy,
- poradnictwo zawodowe i informację zawodową (forma indywidualna i grupowa),
- naukę aktywnego poszukiwania pracy (zajęcia aktywizacyjne, warsztaty z zakresu umiejętności poszukiwania pracy, konsultacje indywidualne).
Dla osób znajdujących się w szczególnie niekorzystnej sytuacji przewidziano bardziej złożone wsparcie – tzw. interwencje pogłębione. Takie rozwiązania koncentrują się głównie na możliwości zdobycia zawodu, zmiany zawodu lub podwyższenia posiadanych kwalifikacji zawodowych, zdobycia doświadczenia zawodowego i podjęcia pracy prowadzących do usamodzielnienia się młodej osoby. Dlatego też formami wsparcia w tym obszarze są szkolenia zawodowe, staże zawodowe u pracodawców, elementy wsparcia zatrudnienia oraz usługi poradnictwa zawodowego i pośrednictwa pracy. Dodatkowo – treningi aktywnego poszukiwania pracy (zajęcia aktywizacyjne, szkolenia z zakresu umiejętności poszukiwania pracy, dostęp do informacji i elektronicznych baz danych służących uzyskaniu umiejętności poszukiwania pracy).
Działania w tym obszarze stanowią zatem również odpowiedź na problem pozostawania poza zatrudnieniem nie tylko nisko wykwalifikowanych młodych osób, które przedwcześnie zakończyły naukę, ale również coraz większej grupy absolwentów szkół, którzy mają trudności ze znalezieniem pierwszej pracy. W ramach interwencji pogłębionych beneficjenci mają możliwość uczestnictwa w zajęciach z zakresu kompetencji miękkich oraz w kursach: językowych, z zakresu umiejętności cyfrowych, prawa jazdy kat. B (jeżeli umiejętność w powyższym zakresie będzie przydatna do realizacji zadań w konkretnym zawodzie, zgodnie z przyjętą dla danej osoby ścieżką rozwoju zawodowego).
W ramach proponowanych działań wsparcie jest realizowane również na terenach wiejskich i w małych miejscowościach. Z uwagi na specyfikę tej grupy młodzieży powyższe działania zostały uzupełnione o dodatkowe elementy wsparcia w postaci:
- indywidualizacji wsparcia polegającej na prowadzeniu młodej osoby przez cały okres
udziału w projekcie przez tego samego pracownika – tutora/opiekuna;
- wsparcia mobilności geograficznej młodzieży poszukującej pracy – wsparcie dotyczy młodych osób, które są gotowe na podjęcie szkolenia zawodowego, stażu, a w efekcie pracy poza miejscem stałego zamieszkania;
- działania Mobilnych Centrów Informacji Zawodowej (MCIZ) wyposażonych w mikrobusy
umożliwiające transport doradców zawodowych, materiałów metodycznych i sprzętu niezbędnego do realizacji zajęć dla młodzieży zamieszkującej małe miasta i tereny wiejskie.
W ramach realizacji Gwarancji dla młodzieży młodzi bezrobotni otrzymują, w ciągu czterech miesięcy od momentu rejestracji w PUP, wsparcie w postaci form aktywizacji zawodowej takich jak: szkolenia, staże, przygotowanie zawodowe dorosłych, dofinansowanie kosztów egzaminów oraz kosztów uzyskania licencji zawodowych, pożyczki szkoleniowe, dofinansowanie studiów, stypendia na kontynuowanie nauki, prace interwencyjne, zatrudnienie na zasadach robót publicznych, programy specjalne (umożliwienie finansowania niestandardowych rozwiązań niezbędnych w procesie doprowadzenia osoby do zatrudnienia) oraz dotacje na podejmowanie działalności gospodarczej. Wprowadzone zostały nowe instrumenty rynku pracy, o charakterze wczesnej interwencji i aktywizacji zawodowej młodzieży, takie jak:
- bon szkoleniowy, stażowy, zatrudnieniowy oraz na zasiedlenie;
-zlecanie podmiotom zewnętrznym działań aktywizacyjnych osób młodych zakwalifikowanych jako „długotrwale bezrobotni”;
- współpraca Centrów Informacji i Planowania Kariery Zawodowej z Akademickimi Biurami Karier w zakresie opracowywania informacji zawodowej;
- grant na telepracę;
- świadczenie aktywizacyjne;
- refundacja składek na ubezpieczenia społeczne (https://dlamlodych.praca.gov.pl/o-programie) [dostęp: 16.05.2024r].

Podsumowanie
Według raportu KPMG, osoby, które udało się z sukcesem wprowadzić na rynek pracy w 65% zostały zatrudnione na podstawie umowy o pracę. Spośród zgłaszających trudności w korzystaniu z oferowanych narzędzi aktywizacyjnych ponad 1/3 osób doskwiera nadmierna biurokracja. Inne istotne trudności stanowią niezgodność rezultatów z oczekiwaniami klienta oraz brak zainteresowania danym narzędziem wśród pracodawców.
Sama formuła, kształt i przeznaczenie danego narzędzia aktywizacyjnego to tylko jeden z aspektów wpływających na dostosowanie danego narzędzia do potrzeb osób bezrobotnych. Istotnym czynnikiem jest tu kwestia swobody (lub jej ograniczenia, czy braku) w dobieraniu narzędzia aktywizacyjnego przez pracowników służb zatrudnienia. Rozpiętość oferty PUP oraz swoboda w doborze narzędzi ograniczone są przez dostępność środków finansowych na dane narzędzia aktywizacji zawodowej.
Fundusze na działania aktywizacyjne, które otrzymuje PUP, nierzadko mają już z góry określone przeznaczenie. Kolejnym ograniczeniem jest wymóg działania w ramach określonego profilu pomocy dla osoby bezrobotnej – zależnie od dokonanej klasyfikacji, dostępność narzędzi (możliwość ich oferowania) jest determinowana profilem pomocy.
Działania zapobiegające wykluczeniu ludzi młodych z rynku pracy stanowią ważną część europejskiej polityki młodzieżowej, polityki zatrudnienia i integracji społecznej. Jej priorytety w ciągu ostatnich dwóch dekad pozostają w zasadzie stałe i obejmują m.in. dostęp do edukacji, rynku pracy, gwarancje możliwości roz­woju oraz łączenia życia zawodowego i osobistego. Zwró­cenie uwagi w polityce młodzieżowej UE na procesy społecznego wykluczenia i integracji młodzieży pozostaje w związku z działaniami prewencyjnymi zapo­biegającymi wypadaniu z systemu szkolnego i długotrwałemu bezrobociu. Zain­teresowanie kategorią NEET (z ang. not in employment, education, or training), czyli osobami młodymi pozostającymi poza systemem zatrudnienia, edukacji lub szkoleń, jest dowodem troski o losy młodych ludzi, których stan bierności może przerodzić się w trwałą marginalizację i wykluczenie z rynku pracy (Giermanowska, 2017, s.39).
Aktywizacja zawodowa ma dla osób dotkniętych zjawiskiem marginalizacji szczególne znaczenie. Dzięki pracy zarobkowej podnoszą one swój standard życia oraz zwiększają poczucie własnej wartości, mają możliwość samorealizacji i włączenia się w życie społeczne, minimalizują zagrożenie egzystencji, a także poprawiają swój stan zdrowia – zarówno fizyczny, jak i psychiczny. Nierzadko osoby narażone lub dotknięte zjawiskiem wykluczenia społecznego posiadają szereg mocnych stron, które mogą przyczynić się do osiągnięcia sukcesu oraz stworzyć możliwość samorealizacji.

Bibliografia:

Literatura
Bal I., Marginalizacja i wykluczenie społeczne jako bariera rozwoju regionalnego, [w:] Nierówności Społeczne a Wzrost Gospodarczy, nr 28, 2012.

Becker-Pestka D., Kubiński G., Łojko M., Różne obszary wykluczenia społecznego w Polsce, Exante 2017.

Giermanowska E., Wsparcie młodzieży zagrożonej wykluczeniem z rynku pracy i bezrobotnej. Refleksje na marginesie działalności Ochotniczych Hufców pracy, Acta Universitatis Lodziensis, Folia Sociologica 62, 2017.

Golczyńska - Grondas A., Nastolatki zagrożone wykluczeniem społecznym w Polsce 2014 w kontekście Zalecenia Komisji Europejskiej „Inwestowanie w dzieci: przerwanie cyklu marginalizacji”, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2018.

Klimczak W., Kubiński G., Sikora – Wiśniewska E., Wykluczenie społeczne. Wybrane zagadnienia. Exante, 2017.

Kołodziejczyk J., Aktywizacja zawodowa osób zagrożonych wykluczeniem społecznym, [w:] Oblicza różnorodności w miejscu pracy red. Cewińska J., Mizera-Pęczek P.; wyd. SIZ; 2017.

Orłowska M., Wykluczenie społeczne, Projekt Podlaska Sieć Partnerstw na rzecz Ekonomii Społecznej, 2011.

Plan realizacji Gwarancji dla młodzieży w Polsce. Aktualizacja 2022, Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2022.

Szarfenberg R., Pojęcie wykluczenia społecznego, [w:] Przeciw wykluczeniu społecznemu, red. Duda M., Gulla B., Wydawnictwo Naukowe PAT, Kraków, 2008.

Serafin-Juszczak B., NEET – nowa kategoria młodzieży zagrożonej wykluczeniem społecznym, Acta Universitatis Lodziensis, Folia Sociologica 49, 2014.

Ubóstwo w Polsce w latach 2021-2022.Raport, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2023; in:https://stat.gov.pl/files/gfx/portalinformacyjny/pl/defaultaktualnosci/5487/1/11/1/ubostwo_w_polsce_w_latach_2021_i_2022_2.pdf [dostęp 26.04.2024])

Wejt A., Polityka społeczna w walce z wykluczeniem społecznym, [w:] Samorządowa polityka społeczna. Wyzwania i działania, red. Przywojska J., Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, 2015.

Wyzwania w zakresie aktywizacji zawodowej osób młodych. Analiza stanu obecnego i rekomendacje uprawnień. Raport KPMG, Luty 2017 [w:] https://assets.kpmg.com/content/dam/kpmg/pl/pdf/2017/02/pl-Raport-KPMG-Wyzwania-w-zakresie-aktywizacji-zawodowej-osob-mlodych.pdf [dostęp: 05.04.2024]

Strony internetowe

https://dlamlodych.praca.gov.pl/o-programie [dostęp: 16.05.2024r]

https://ohp.pl [dostęp: 16.05.2024]

https://power.parp.gov.pl/ [dostęp: 24.05.2024]

Akty prawne

Ustawa o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy z dnia 20 kwietnia 2004 roku (Dz.U. 2017, poz. 1065).
Ustawę o pomocy społecznej z dnia 12 marca 2004 roku (Dz.U. z 2023 r. poz. 901).