"Antropocen" czy nie "antropocen" - oto (nie) jest pytanie do anthropos

Przyjmując pojęcie - epoka - jako określony etap dziejowy, w którym człowiek (gr. anthropos), w znaczący sposób wywiera wpływ na losy świata, staje się punktem odniesienia do rozumienia pojęcia ,,antropocenu” jako ,,epoki człowieka”. Jako konstrukt pojęciowy został zaproponowany, jak pisze Ewa Bińczyk (2018, s. 11) przez Eugene F. Stoermera i Paula J. Crutzena w 2000 roku, jako sugestia określająca współczesną epokę geologiczną, określoną jako ,,antropocen” (z gr. anthropos). Wszechobecny wpływ anthropos na ekosystem przyrody, jest uznawany jako inwazja, bez głębszego namysłu nad rezultatami działań wynikających między innymi z hedonistycznych postaw tegoż anthropos. Dominuje kategoria przyjemności życiowej (enjoyment of life) w nie myśleniu. Jest to akt przyjemności (radości) z czegoś, co dla owego anthropos stanowi przedmiot jego zadowolenia (por. https://dictionary.cambridge.org/pl/).
Przyjemność tego rodzaju jest upodobaniem i uciechą w wymiarze ,,na teraz”, nie mającą nic wspólnego z praktyką świadomej uważności (mindfulness). Jak pisze Ewa Bińczyk, powołując się na wyżej wymienionych autorów, którzy zasugerowali, że ,,homo sapiens jako gatunek stał się super sprawczą siłą o znaczeniu geologicznym” (Bińczyk, 2018, s. 11; Stoermer, Crutzen, 2000). Hiper-sprawczość anthropos (super-agency) jest identyfikowana z początkiem rewolucji technologicznej, która zainicjowała znaczący wpływ i ingerencję człowieka - technologa w systemy, które kierują naturalnie ewoluującymi geologicznymi procesami Ziemi (Angus, 2016; Bińczyk, 2018). W takiej sytuacji można mówić raczej o technocenie lub kapitałocenie (Moor, 2021). Zapoczątkowany dyskurs nad jedną z najważniejszych koncepcji teoretycznych w wymiarze historyczno-socjologicznym, w konceptualizacji środowiskowej jako ,,epoki człowieka”, został opisany przez autorów artykułów, zawartych w książce, Antropocen czy kapitałocen? Natura, historia i kryzys kapitalizmu, pod redakcją Jasona W. Moor’a (2021). Stanowi on dyskurs nad ideą ,,antropocenu”. Świadomość, że teoria ,,antropocenu” nie jest teorią ugruntowaną, pozwala przyjąć perspektywę domniemania jej istnienia jako dyskursu nad człowiekiem i jego wpływem na losy świata oraz podejmowaniem działań określanych jako pro klimatyczno-ekologiczne. ,,Epoka człowieka” może być rozpatrywana jako teraźniejsza i przyszła wizja apokaliptycznego świata, stanowiąc określony nurt myślowy, podejście, filozofię myślenia o człowieku i jego działaniowości, która w obszarze nauk społecznych i humanistycznych może być kontrowersyjna. Pojemność znaczeniowa ,,antropocenu” i jego wpływ na tworzenie się określonych struktur poznawczych ma wpływ na jego rozumienie. W obszarze nauk społecznych i humanistycznych, ,,antropocen”,
[...] naturalizuje bowiem ludzki wpływ na Ziemię, nie różnicując samych sprawców współczesnych zmian planetarnych i traktując „człowieka” jako ich zbiorczego agenta. W koncepcji antropocenu nie są widoczne ani nierówna odpowiedzialność poszczególnych ludzi za kryzys ekologiczno-klimatyczny, ani nierówności w obrębie ludzkich społeczeństw, ani też historyczne przyczyny dzisiejszego stanu planetarnego (https://wfpik.amu.edu.pl/nauka/publikacje-ksiazkowe/antropocen-czy-kapitalocen-natura,-historia-i-kryzys-kapitalizmu: 23.08.2023).
Globalnie i geologicznie, współczesny świat znajduje się w epoce holocenu , z którym nierozłącznie związany jest rozwój współczesnej cywilizacji (Juraszek, 2021, https://liberte.pl/antropcen-czy-kapitałocen-oto-jest-odpowiedz/:25.08.2023).
W przekonaniu powoływanego autora, w sytuacji, kiedy dyskurs dotyczy katastrofy klimatyczno – ekologicznej, na arenie dziejowych debat ujawnia się ,,antropocen” (Juraszek, 2021, https://liberte.pl/antropocen.....). Eillen Crist (2021, s. 27) pisze, że antropocen ,,stanowi nowość dyskursywną, która pojawiła się nagle i niespodziewanie na przełomie stuleci, jako propozycja nazwy naszej epoki geologicznej”. Takie założenie autorki wiąże się z sofistycznym poglądem na świat - człowiek jest miarą wszechrzeczy , dając Homo Sapiens nie pisane normatywnie prawo do dominacji gatunkowej i planetarnej.
Począwszy od zarania dziejów, w Księdze Rodzaju, w rozdziale O początkach świata i człowieka, czytamy:
[...] powiedział Bóg: Stwórzmy człowieka [...] aby mógł panować nad istotami, które żyją w wodzie, i nad ptactwem, które lata w powietrzu, nad zwierzętami napełniającymi ziemię i nad płazami [...] I pobłogosławił im, mówiąc: Bądźcie płodni i rozmnażajcie się: zaludniajcie ziemię i bierzcie ją w posiadanie (Ks. Rodzaju, 1: 26-28, w: Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, 2017, s. 16).
Panowanie nad światem zostało dane człowiekowi jako dar od Transcendenta. Człowiek jako byt, zaistniał w swojej dominacji w świecie. Panowanie i posiadanie wiąże się z nadaniem prawem własności. Obie kategorie powiązane są z antropocentrycznym zawłaszczeniem (por. Żółkoś, 2022, s. 157). Jak pisze wspomniana autorka, ,,narracja ograniczona do człowieka staje się boleśnie niepełna, fragmentaryczna” (Żółkoś, 2022, s. 157). W moim przekonaniu ten moment biblijnego nadania zainicjował epokę owego ,,antropocenu”. Człowiek został postawiony nad innymi istotami, w poczuciu odpowiedzialności za te istoty. Kategoria ,nad” jako wyrażenie lokalizujące miejsce człowieka na ziemi, nie może być utożsamiana z bezwzględnym zawłaszczeniem i podporządkowaniem innych gatunków.
Panowanie identyfikowane z hegemonicznym podporządkowaniem, staje się autorytarnym wykorzystywaniem. Dziejowy ,,antropocen” nie stanowi przyzwolenia na skrajną dominację, ale może stanowić przestrzeń uznania dla odmienności bioróżnorodności natury, w procesie inkluzji naturalistycznej. We współczesnym świecie, zdaniem Dawida Juraszka ,,antropocen” staje się słowem-wytrychem, poręcznym wyrażeniem ogniskującym ,,w sobie dylematy współczesnej kultury i cywilizacji” (Juraszek, 2021, https://liberte.pl/antropocen.....).
Kontrastując wielo kontekstowość interpretacyjną ,,antropocenu”, Andrzej Marzec wprowadza pojęcie ,,antropocień” (2021). Jak pisze Monika Żółkoś (2022, s. 150), ,,podkreślając jego metaforyczny potencjał: cień człowieka jawi się jako forma symbolicznego zanieczyszczenia przenikającego świat nieludzi i zasłaniającego innych aktorów, rozumianych za Brunonem Latourem jako byty obdarzone sprawczością”. W przekonaniu Dawida Juraszka, Andrzej Marzec nadaje pojęciu ,,antropocen” rangę utraty jako pojęcie skazane ,,na porażkę, by nie powiedzieć katastrofę”, jako będące ,,skrótem do antropocentryzmu” (Juraszek, 2021, https://liberte.pl/antropocen.....).
Antropocentryzm jest określeniem upodmiotowującym i nadającym znaczenie dla anthropos jako sprawcy rzeczy, w rozumieniu podmiot-sprawca. W interpretacji Jasona Hickela, kryzys ekologiczny ma związek z dominacją systemu ekonomicznego, stąd autor proponuje określenie - kapitałocen, rozumiany w kategorii: przedmiot-sprawca (Hickel, 2021). System ekonomiczny jako zbiorczy object, generuje hegemoniczną postawę dominacji, wpisaną w ideologię ,,wzrostu dla samego wzrostu” (growthism) (Hickel, 2021; Juraszek, 2021, https://liberte.pl/antropocen.....). Poszukiwanie zbiorowego sprawcy kryzysu ekologicznego jest iluzorycznym żądaniem do poniesienia odpowiedzialności i ukarania tegoż sprawcy. Czy więc, tak zwany postęp ekonomiczny implikuje z automatu regres natury? Świadomość indywidualnej i zbiorowej odpowiedzialności za środowisko naturalne (od wymiaru lokalnego do wymiaru globalnego), jest związany ze sposobem myślenia o biororóżnorodności w obszarze współistnienia do nie inwazyjnych transakcji wymiennych. Uznając, że ,,antropocen” jest domniemaną i uznaniową ,,epoką dziejową”, w której anthropos i jego działania wpisują się w rolę hegemona (przywódcy), należy stwierdzić, że ma on moc do tworzenia i (nie) tworzenia (zaniechanie jest bierną postawą nie rozumienia powagi rzeczy). Ale jest homo sapiens sapiens (z łac. człowiek rozumny), nie jako stworzony z natury teocentrycznej, ale w swej naturze antropocentrycznej, wpisanej w proces ewoluowania - człowiek staje się człowiekiem, w wymiarze human. Znajduje się w procesie wzrostu ,,do” świadomości nad sobą, i nad swoim działaniem, w kategorii uznania równorzędności ,,niemej” bioróżnorodności, czy uznając wzajemną zależność? – refleksja. Relacja natura-człowiek jest relacją wzajemną i współzależną od siebie. Stanowi formę transakcji wymiennej.
Kluczowym pytaniem o charakterze antropocentryczno-naturalistycznym staje się kwestia ,,bycia” anhropos w środowisku i jego wpływ realny na los owej natury, która współtworzy rzeczywistość bycia i bytowania. Czy homo sapiens sapiens staje się świadomym ,,człowiekiem antropocenu”? Z tą refleksją pozostawiam (w) czytujących się....

Bibliografia:
Angus, I. (2016). Facing the Anthropocene. Fossil Capitalism and the Crisis of the Earth System. New York: Monthly Reviews Press.
Bińczyk, E. (2018). Epoka człowieka. Retoryka i marazm antropocenu. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN S.A.
Crist, E. (2021). O ubóstwie nazewnictwa. Antropocen czy kapitałocen? Natura, historia i kryzys kapitalizmu, J. M. Moor (red.). Poznań: Wydawnictwo WBP i CAK, s. 27- 48.
Crutzen, Paul. J., Stoermer, Eugene F. (2000). The ,,Antropocene”. Global Change Newsletter 41, s. 17-18.
Hickel, J. (2021). Mniej znaczy lepiej. O tym, jak odejście od wzrostu gospodarczego ocali świat. J. P. Listwan (tł.). Kraków: Karakter.
Marzec, A. (2021). Antropocień. Filozofia i estetyka po końcu świata. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Moore, J. W. (red.). (2021). Antropocen czy kapitałocen? Natura, historia i kryzys kapitalizmu. K. Hoffman, W. Szwebs, P. Szaj (przekł.). Poznań: Wydawnictwo Wojewódzka Biblioteka Publiczna i Centrum Animacji Kultury.
Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu (2017). Bs. K. Romaniuk (przekł.). Kraków: Wydawnictwo M.
Żółkoś, M. (2022). Rozstrząsania i zbiory. Wychodzenie z cienia. Teksty Drugie (4), s. 149-158, https://DOI: 10.18318/td.2022.4.10.
ŹRÓDŁA INTERNETOWE:
Cambridge Dictionary,https://dictionary.cambridge.org/pl/dictionary/english/enjoyment: 22.08.2023
Juraszek, D. 2021, https://liberte.pl/antropocen-czy-kapitalocen-oto-jest-odpowiedz/: 25.08.2023
Encyklopedia PWN, https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/teoria-naukowa;3986514.html:03.03.2023)
Wielki Słownik W. Dereszowskiego PWN, https://sjp.pwn.pl/doroszewski/fizykalny;5427974.html:26.02.2023
https://wfpik.amu.edu.pl/nauka/publikacje-ksiazkowe/antropocen-czy-kapitalocen-natura,-historia-i-kryzys-kapitalizmu: 23.08.2023
https://www.pgi.gov.pl/aktualnosci/display/14618-antropocen-okiem-geologa-czy-zyjemy-w-nowej-epoce.html: 03-10-2023