Ocenianie kształtujące w edukacji

Od dawna badacze zajmujący się edukacją zastanawiają się nad tym, jakie czynniki mają realny wpływ na polepszenie wyników edukacji. Podejmując tę problematykę profesor John Hattie z Auckland Uniwersity przeprowadził 50 tysięcy badań na 200 milionach uczniów. Opracował on 800 analiz badań edukacyjnych, a jego badania trwały 15 lat. W swoich analizach badał wpływ następujących czynników:
• powtarzanie klasy,
• ewaluacja formatywna ucznia,
• informacja zwrotna,
• relacje nauczyciel – uczeń,
• nauczanie w oparciu o rozwiązywanie problemów,
• zaangażowanie rodziców,
• uczenie się w małych grupach,
• zadawanie pytań,
• wysokie oczekiwania,
• praca domowa,
• cele będące wyzwaniem,
• rozmiar klasy,
• indywidualizacja nauczania,
• szkoły społeczne,
• dodatkowe programy nauczania,
• szkolenia nauczycieli,
• wpływ rówieśników,
• wiedza merytoryczna nauczycieli,
• samoocena,
• podział na grupy wg zdolności,
• motywacja.
Po zakończeniu badań okazało się, że najniższy wpływ na jakość edukacji mają następujące elementy:
• wiedza merytoryczna nauczycieli,
• szkolenie nauczycieli,
• podział na grupy według zdolności,
• powtarzanie klasy,
• dodatkowe programy nauczania,
• szkoły społeczne,
• rozmiar klasy,
• indywidualizacja nauczania,
• praca domowa,
• wysokie oczekiwania.
Warto zwrócić uwagę, że większość z wymienionych wyżej czynników to te, na które w największym stopniu zwraca się uwagę w polskim systemie oświaty. Przeprowadzone badania udowadniają, że koncentrowanie się głównie na nich nie wpłynie w znaczący sposób na polepszenie wyników uczniów. W ocenianiu kształtującym zwraca się uwagę na podjęcie próby zmiany edukacji. Ma to być niejako wyjście z modelu XIX-wiecznego, w którym edukacja koncentrowała się na omówionych wyżej aspektach i wprowadzenie szkolnictwa w XXI wiek. Na co zatem należy zwrócić uwagę? Jak uczyć, aby nasi uczniowie osiągali najlepsze rezultaty i konkurowali w najlepszych konkursach na arenie międzynarodowej? Profesor Hattie udowodnił, że kluczowe jest koncentrowanie się na następujących interwencjach (w kolejności mającej największy wpływ):
• samoocena,
• ewaluacja ucznia,
• informacja zwrotna,
• relacje nauczyciel – uczeń,
• nauczanie w oparciu o rozwiązywanie problemów,
• cele będące wyzwaniem,
• wpływ rówieśników,
• zaangażowanie rodziców,
• uczenie się w małych grupach,
• motywacja,
• zadawanie pytań.
Okazuje się, że patrząc na edukacji w taki sposób powinniśmy koncentrować się na umiejętnościach miękkich i budowaniu relacji. Uczeń ma być świadomy czego się uczy i jakie cele powinien osiągnąć. W takim modelu edukacji koncentrujemy się na pracy grupowej oraz samoświadomości. Nauczyciel jest przewodnikiem, który wskazuje kierunek, ale nie wykłada. Uczniowie w jak największym stopniu powinni samodzielnie dochodzić do wiedzy. Cele stawiane podczas zajęć powinny stanowić wyzwanie. Zgodnie z teorią Wygotskiego o strefie najbliższego rozwoju ma to być coś, do czego uczniowie będą w stanie dojść samodzielnie lub przy minimalnej pomocy dorosłego, ale będą musieli włożyć przy tym również trochę nakładu pracy. Nie chodzi o to, aby podawać gotową wiedzę. Warto zaznaczyć, że czynniki te są bardzo cenione i pożądane na rynku pracy.
Gdybyśmy zatem mieli odpowiedzieć na pytanie czym jest ocenianie kształtujące to powiedzielibyśmy, że jest to sposób oceniania, w którym najważniejsze jest przekazanie uczniowi informacji pomagającej mu w uczeniu się. Aby osiągnąć ten cel stosujemy wiele metod i technik, które zostaną omówione poniżej.
W ocenianiu kształtującym każdą lekcję rozpoczyna się od podania uczniom celu zajęć. Cel ten to kierunek, w którym będziemy zmierzać. Jest on po to, aby uzmysłowić uczniom, po co się czegoś uczą. Nauczyciela ma zmusić do zastanowienia się i odpowiedzenia na pytanie: po co tego uczę. Cel zajęć powinien być podany w języku ucznia, a więc powinien być dla niego zrozumiały. Dodatkowo ważnym aspektem jest jego sprawdzalność. Po przeprowadzonych zajęciach nauczyciel sprawdza czy uczniowie opanowali cel zajęć. Taki planowy efekt uczenia się może brzmieć następująco: „Potrafię wymienić cechy krajobrazu nadmorskiego”. Sprawdzenie opanowania celu zajęć może nastąpić poprzez np. kartkówkę tzw. „wyjściówkę”, pytanie ankietowe, pytanie skierowane do ucznia itp. Ważne jest to, by sprowokować uczniów do autoanalizy i zastanowienia się nad stopniem przyswojenia wiedzy z danej lekcji.
Poza celem zajęć na początku lekcji podaje się również uczniom pytanie kluczowe. Ma ono na celu zaangażować ucznia w proces uczenia się oraz ukazać uczniom szerszy kontekst i zachęcać do poszukiwania odpowiedzi. Co ważne, powinno być bezpośrednio związane z celem zajęć i dotyczyć głównej problematyki. Warto zwrócić także uwagę, by nie zaczynało się od słowa „czy”, tak by zachęcało do szerszej odpowiedzi oraz zastanowienia się nad postawionym problemem. Uczniowie powinni odpowiedzieć na postawione pytanie na sam koniec zajęć. Nauczyciel natomiast powinien się wielokrotnie do niego odwoływać w trakcie trwania lekcji. Pytanie kluczowe powinno być dla uczniów cały czas widoczne. Może zostać zapisane na tablicy lub wyświetlone na tablicy multimedialnej.
Kolejnym elementem stosowanym w ocenianiu kształtującym jest tzw. NaCoBeZU (na co będziemy zwracać uwagę), czyli kryterium sukcesu, wskazówka i dokładna wytyczna po której nauczyciel i uczeń rozpoznają, że cel został osiągnięty. NaCoBeZU ma uzmysłowić, czego dokładnie uczeń ma się nauczyć, co ma umieć, czego nauczyciel będzie od uczniów wymagał. NaCoBeZU podaje się do sprawdzianów, kartkówek lub konkretnych ćwiczeń realizowanych podczas zajęć. Do korzyści wynikających z jego stosowania można zaliczyć:
1. po stronie nauczyciela:
• zastanowienie się nad sensownością zadawanych zadań i ćwiczeń,
• dostosowywanie dawanych zadań do wcześniej podawanych celów zajęć,
• koncentrowanie się na tych aspektach, o których uczniowie zostali poinformowani, a więc na tych na których nam najbardziej zależy,
• mniejsza ilość skarg dotyczących oceniania prac;
2. po stronie ucznia:
• poczucie bezpieczeństwa, brak zaskakiwania dodatkowymi kryteriami,
• zwrócenie uwagi na szczególnie ważne aspekty podczas wykonywania zadań, dokonywanie selekcji informacji,
• świadomość, że wiem, czego powinienem się uczyć,
• zainteresowanie sposobem oceniania prac przez nauczyciela, ponieważ uczeń wie, na co nauczyciel będzie zwracał uwagę.
Ocenianie kształtujące przywiązuje ogromną wagę do przekazania uczniom informacji zwrotnej. Informacja ta powinna odnosić się bezpośrednio do NaCoBeZU oraz być udzielana po sprawdzianach, kartkówkach czy indywidualnych pracach. Powinna ona składać się z następujących elementów, które zostają oznaczone symbolami:
1. wyszczególnienie i docenienie dobrych elementów pracy ucznia [++],
2. odnotowanie tego, co wymaga poprawienia lub dodatkowej pracy ze strony ucznia [-],
3. wskazówki – w jaki sposób uczeń powinien poprawić pracę [Δ],
4. wskazówki – w jakim kierunku uczeń powinien pracować dalej [f].
Warto zaznaczyć, że informacja zwrotna może mieć formułę werbalną (ustną lub pisemną) oraz niewerbalną (mowa ciała, wypowiedź plastyczna itp.).
Zajęcia prowadzone zgodnie z metodyką oceniania kształtującego wyróżniają się stosowaniem wielu charakterystycznych metod, technik oraz sposobów organizowania pracy. Mają one na celu usprawnić proces edukacyjny oraz ułatwić procedurę pozyskiwania informacji o osiągnięciu celu zajęć. Zaliczyć można do nich:
1. Karty ABCD – są to specjalne karty, często dołączone do metodników za pomocą których wszyscy uczniowie, w tym samym czasie, mają możliwość udzielenia odpowiedzi na postawione przez nauczyciela pytanie. Uczniowie podnoszą we wskazanym przez nauczyciela momencie lekcji karteczkę wskazującą na wybraną przez sienie odpowiedź.
2. Światełka są to specjalne plansze wykonane na wzór sygnalizatorów świetlnych. Mogą one mieć formę postawionych kubeczków plastikowych, położonych na ławkach karteczek itp. Ważne jest by zawierały trzy kolory:
• zielony oznaczający, że uczeń pracuje, wszystko rozumie i nie powinno się mu przeszkadzać,
• żółty wskazujący, że uczeń ma drobny problem, ale próbuje go rozwiązać sam lub zapyta się rówieśnika z klasy,
• czerwony to pilne wołanie o pomoc, oznaczające że uczeń sobie nie radzi.
Stosowanie przez nauczyciela światełek powoduje, że prowadzący zajęcia wie, któremu uczniowi należy pomóc w pierwszej kolejności. Dodatkowo uczniowie nie rozpraszają się podnoszeniem ręki. W przypadku, gdy uczeń sobie nie radzi może zacząć pracować nad innym zadaniem, a nauczyciel i tak zostaje poinformowany, że temu uczniowi potrzebna jest pomoc. Lekcje, w których korzysta się ze światełek to często tzw. lekcje bez podnoszenia ręki, na które zwraca się szczególną uwagę w ocenianiu kształtującym.
3. Rundkę bez przymusu, którą stosuje się na sam koniec zajęć, aby uczniowie opowiedzieli o tym, czego się nauczyli lub, co wynieśli z zajęć. Warto zwrócić uwagę, że w tej technice nie zmusza się dzieci do udzielania odpowiedzi.
4. Kartkówki, krzyżówki na zakończenie lekcji, pytanie odnoszące się do tematu porządkujące wiedzę uczniów na omówiony temat.
5. Zielony ołówek, a więc sprowadzanie prac uczniów poprzez zaznaczanie na zielono tego, co uczeń zrobił poprawnie. Koncentrowanie się na jego mocnych stronach.
6. Pracę w grupach i parach oraz wzajemne nauczanie (tutoring rówieśniczy), które ma za zadanie nauczyć uczniów wspólnej pracy nad zleconymi projektami. We współczesnym świecie jest to szczególnie ważna umiejętność, na którą kładzie się ogromny nacisk na rynku pracy.
7. Ocenę koleżeńską, która ma nauczyć dzieci oceniania innych. Zwraca się jednak uwagę na to, by ocenianie było rzeczowe i konkretne oraz nie raniło uczuć innych osób. Nauczyciele stosujący ocenianie koleżeńskie na swoich zajęciach zwracają szczególną uwagę na to, by wystawione oceny dotyczyły prac dzieci, a nie samych uczniów.
8. Stosowanie patyczków, które służą do losowania imion uczniów. Podczas zajęć nauczyciele dysponują patyczkami, na których zapisane zostały imiona dzieci. Ten sposób wybierania uczniów powoduje, że nauczyciel nie wybiera podświadomie jedynie tych uczniów, którzy znają odpowiedzi. Dodatkowo uczniowie muszą cały czas uważać, ponieważ nigdy nie wiedzą kto zostanie wylosowany.
9. Ustawienie ławek w taki sposób, by zachęcać do pracy grupowej i relacji społecznych.
10. Czasomierze, głównie w formie klepsydry, które mają ograniczać uczniom czas poświęcany na wykonanie ćwiczeń. Stosowanie czasomierzy mobilizuje dzieci do pracy oraz ułatwia wyrabianie wśród uczniów szybkiego tempa pracy.
Podsumowując, ocenianie kształtujące opiera się na współpracy pomiędzy nauczycielem, uczniem i jego rodzicami lub opiekunami. W przeciwieństwie do powszechnie stosowanego w polskich szkołach oceniania sumującego, ocenianie kształtujące wspomaga pracę uczniów, motywuje do samodzielnej pracy, uwzględnia kontekst kształcenia oraz indywidualizuje osiągnięcia. Podczas zajęć nauczyciel dba o to, by w klasie panowała atmosfera uczenia się i współpracy, a więc uczniowie często pracują w grupach i parach, co jest niezwykle ważną i powszechnie docenianą umiejętnością na rynku pracy. Prowadzący zajęcia zwracają również uwagę na to, że bez pracy własnej ucznia na zajęciach i w domu nie jest możliwe osiągnięcie sukcesu. Daje się jednak narzędzia i wskazówki, pokazuje drogę, którą powinno się podążać, by ten sukces osiągnąć. W ocenie ucznia informuje się go o tym, nad czym musi popracować. Rodzice bardzo często nie są świadomi tego, jakie umiejętności powinno nabyć ich dziecko, by osiągnąć danych stopień. Mając podane cele i NaCoBeZU są w stanie wspierać swoje dziecko w procesie edukacyjnym, zwrócić uwagę na konkretne zagadnienia i przypilnować, by wszystko zostało przez dziecko opanowane. Niewątpliwie ocenianie kształtujące przygotowuje dzieci do życia w dorosłym świecie, w którym rzadko jesteśmy oceniani stopniami czy punktami, a często rozlicza się nas z odpowiedzialnego wykonania powierzonych zadań.