Wspomaganie wszechstronnego rozwoju ucznia

WSPOMAGANIE WSZECHSTRONNEGO
ROZWOJU UCZNIA

POZNAŃ 2022 
SPIS TREŚCI
WSTĘP 3
1. Rozwój dziecka w środowisku naturalnym 4
2. Czynniki wpływające na rozwój ucznia 6
2.1. Czynnik wewnętrzny – sam uczeń 6
2.2. Czynnik rodzinny 7
2.3. Czynnik rówieśniczy 8
3. Rola nauczyciela w procesie wspomagania wszechstronnego rozwoju ucznia 10
3.1. Praca nauczyciela jako czynnik wpływający na rozwój młodego człowieka 10
3.2. Pozytywny stosunek do nauki i ciekawość jako droga do wszechstronnego rozwoju ucznia 10
3.3. Praca z uczniem trudnym jako wyzwanie dla nauczyciela wspomagającego rozwój ucznia 12
3.3.1. Praca z uczniem słabowidzącym 12
3.3.2. Praca z uczniem niesłyszącym i słabo słyszącym 13
3.3.3. Praca z uczniem z niepełnosprawnością ruchową 14
3.3.4. Praca z uczniem z poważnymi zaburzeniami w komunikowaniu się 14
ZAKOŃCZENIE 16

WSTĘP
Poza naturalnym środowiskiem rodzinnym, w którym dziecko przychodzi
na świat, rozwija się, przechodzi pierwsze procesy poznawcze i edukacyjne, szkoła jest miejscem, które wspiera integralny rozwój młodego człowieka oraz pomaga rodzicom w jego wychowaniu. W kontekście wychowawczej roli szkoły zawsze należy bardzo wyraźnie podkreślać fakt, iż szkoła spełnia wyłącznie zadanie wspierające; nigdy nie może wyręczać rodzica w wychowaniu dziecka, co w dzisiejszych czasach coraz częściej okazuje się nie być takie oczywiste. Istotnym aspektem tego zadania nie jest jednak ograniczanie się
do marginalnego czy szczątkowego nauczania, lecz ciągłe towarzyszenie młodemu człowiekowi w odkrywaniu tajników wiedzy, które prowadzi do rozbudzania w nim zapału
do nauki i pasji do zdobywania i poszerzania horyzontów.
Według autora niniejszej pracy wspomaganie wszechstronnego rozwoju ucznia ma właśnie takie zadanie, co zostanie udowodnione w dalszej części tekstu. Zostaną również ukazane kierunki i pola do pracy nauczyciela z każdym uczniem, nie tylko tym wybitnym, który często sam z siebie pragnie zdobywać wiedzę, ale również z tym mniej zdolnym,
być może potrzebującym więcej czasu, aby odnalazł swoje zainteresowania, pasje
oraz dziedzinę wiedzy, w której chętniej chciałby się kształcić. 
1. Rozwój dziecka w środowisku naturalnym
Inauguracją rozwoju każdego człowieka jest moment jego pojawienia się
na świecie. To wtedy tak naprawdę rozpoczyna się już dynamika procesu poznawczego,
która na pierwszym etapie odbywa się w bardzo złożony, często jeszcze nie do końca zbadany sposób, o którym uczeni mogą wciąż polemizować i prowadzić swoje rozważania. Na tym etapie środowiskiem rozwoju dziecka nie jest jeszcze szkoła, lecz dom rodzinny i to on ma szczególny wpływ na dynamikę rozwoju.
Pierwsze 6–7 lat życia to okres wielkich przełomów w rozwoju młodego człowieka. Następują w nim wówczas tzw. skoki rozwojowe, które młodzi rodzice bacznie obserwują, badając dociekliwie, gdzie kończy się jeden, a zaczyna kolejny, czy dziecko wpisuje się w przyjęte charakterystyki rozwoju na danych etapach, czy ma coś
do nadrobienia, a może wcześniej i szybciej aniżeli jego rówieśnicy wprowadza pewne elementy. Nad etapami pierwszych lat życia zatrzymują się również uczeni, jak choćby Jean Piaget należący do grona badaczy uznających istnienie tzw. punktu zerowego w rozwoju dziecka. Piaget jako jeden z pierwszych zaczął zajmować się rozwojem poznawczym
i moralnym dziecka, poszczególne etapy nazywając przełomami. Etap wczesnego rozwoju podzielił na trzy zasadnicze etapy:
 ok. 18. miesiąca życia dziecko zaczyna uświadamiać sobie, że rzeczy nie znikają,
że coś, co było, a aktualnie tego nie widać, nadal istnieje. Jest to tzw. przekonanie
o „stałości przedmiotu”;
 do ok. 6. roku życia dziecko zaczyna pojmować, że np. po zapadnięciu zmroku rzeczy wokół niego nie stają się czarne, lecz nadal posiadają swoje niezmienione kolory. Zaczyna wówczas rozumieć „stałości cech jakościowych”;
 po 6–7. roku życia, wraz z początkiem późnego dzieciństwa, dziecko dochodzi
do rozumienia „stałości ilościowej”.
Kolejni badacze mocno zrewidowali badania Piageta i pierwszy przełom wyznaczyli na okres od narodzin do ukończenia przez dziecko 1. roku życia. Wtedy noworodki wykazują już zdolności naśladowania złożonej mimiki twarzy, jak chociażby wyciąganie języka. Bliżej 1. roku życia zaczynają rozumieć zasady przyczynowości
w świecie fizycznym i społecznym. Dzieje się również to, co jest dla wszystkich rodziców wiadome, a często niedostrzegane: dziecko rozumie wówczas kilkadziesiąt razy więcej słów, aniżeli tych, których używa. W początkowej fazie rozwoju dziecko potrafi naśladować
czy adaptować do siebie zachowanie innych dzieci, np. dziecko, które nie miało powodu
do płaczu, rozpłakało się, słysząc płacz innego dziecka. Sytuację taką można zaobserwować m.in. na szpitalnych oddziałach neonatologicznych, gdzie dzieci siebie nawzajem często „zarażają” płaczem. Można zatem posunąć się do stwierdzenia, że małe dziecko potrafi współodczuwać lub ma w sobie pragnienie jakiejś formy ulżenia drugiemu dziecku
w momencie doznawania przez niego przykrości.
Swego rodzaju przełom dokonuje się u dziecka w 4. roku życia. Wówczas zaczyna ono odróżniać rzeczywistość i cudze przekonania od własnych. Dziecko we własnym tempie zaczyna przewidywać zachowania innych osób, tym samym odkrywając, że ktoś może mieć inne zdanie na jakiś temat, aniżeli ono, i na odwrót.

2. Czynniki wpływające na rozwój ucznia
Kiedy dziecko rozpoczyna proces edukacyjny i trafia pod opiekę nauczyciela oraz pedagoga, jego rozwój postępuje i nadal ma na to wpływ środowisko naturalne. Dochodzi jednak wówczas wiele nowych czynników i bodźców, które oddziałują na młodego człowieka – w sposób negatywny bądź pozytywy – i znacząco wpływają na jego osiągnięcia jako ucznia. Wśród nich możemy wyróżnić: możliwości ucznia, pracę nauczyciela, świadomość ucznia, wpływ środowiska rodzinnego i sytuacji materialnej ucznia, wykształcenie rodziców, atmosferę w klasie, oddziaływanie grup rówieśniczych czy doświadczenia z dzieciństwa.
Czynniki wpływające na rozwój i osiągnięcia ucznia podczas procesu edukacyjnego można podzielić na 4 grupy. Ostatnia z nich, tj. praca nauczyciela, zostanie omówiona w rozdziale 3.
2.1. Czynnik wewnętrzny – sam uczeń
Bardzo duże znaczenie przy wszechstronnym rozwoju ucznia mają jego predyspozycje, przede wszystkim jego możliwości i świadomość własna. Ważne jest,
aby młody człowiek poznał samego siebie, żeby był świadomy swoich zdolności
i umiejętności. To one oraz ich hierarchia wpływają na funkcjonowanie w życiu. WHO wyróżnia dwie grupy umiejętności: podstawowe – wpływające na dobre samopoczucie
i relacje międzyludzkie, oraz umiejętności specyficzne – odgrywające szczególną rolę
w radzeniu sobie w sytuacjach ekstremalnych i stwarzających zagrożenie.
Umiejętności podstawowe odgrywają niezwykłą rolę w procesie podejmowania decyzji i rozwiązywania problemów. Uczeń dobrze rozwijający się w tej sferze trafnie ocenia ryzyko, odnajduje alternatywę w różnych sytuacjach życiowych, pozyskuje informacje
i dokonuje ich oceny, a także potrafi oszacować konsekwencje swoich działań i zachowań oraz umie stawiać sobie konkretne cele. Własne możliwości może poszerzać m.in. dzięki twórczemu i krytycznemu myśleniu, co w istotny sposób przekłada się na rozwój świadomości własnej i empatii. Z kolei empatia odgrywa ważną rolę w relacjach międzyludzkich, a więc ma wpływ na skuteczne porozumiewanie się. Ostatnią umiejętnością podstawową wśród wyszczególnianych przez WHO jest radzenie sobie z emocjami
i kierowanie stresem, co łączy się już bezpośrednio z reagowaniem na różne zagrożenia
i sytuacje ekstremalne, gdzie bardzo potrzebne są umiejętności specyficzne.
Innym z bardzo istotnych czynników w procesie rozwoju ucznia jest rozwój jego osobowości. Na przełomie 12. i 13. roku życia poza zaciekawieniem światem zewnętrznym
u dziecka pojawia się zainteresowanie własnymi przeżyciami psychicznymi i doznaniami wewnętrznymi. Dorastający człowiek interesuje się własną osobowością, porównuje siebie
do rówieśników, dzięki czemu uczy się coraz lepiej kształtować własną indywidualność
w świetle środowiska, w którym żyje. Samookreślenie młodego człowieka bardzo mocno wpływa na jego samopoczucie, a w konsekwencji staje się podstawą do dokonywania samodzielnych wyborów. To właśnie w okresie dorastania dziecko tworzy własny system wartości, który w przyszłości pomoże mu funkcjonować w życiu osobistym oraz społecznym.
Jak zatem łatwo zauważyć, na wszechstronny rozwój ucznia składa się bardzo wiele czynników wewnętrznych, zależących w bezpośredni sposób od samego ucznia.
Ten proces pedagogiczny jest niezwykle złożony i stanowi ciąg przyczynowo-skutkowy ściśle ze sobą zespolonych czynników, doświadczeń i umiejętności wzajemnie na siebie oddziałujących i wynikających jedne z drugich. To one właśnie tworzą bogactwo wewnętrzne ucznia, na które składają się m.in.: samoocena, świadomość swoich mocnych i słabych stron, samowychowanie, samokontrola, komunikacja werbalna i niewerbalna, umiejętność pracy
w zespole czy asertywność.
2.2. Czynnik rodzinny
Kolejnych czynników oddziałujących na rozwój i osiągnięcia ucznia należałoby szukać w domu rodzinnym, wśród doświadczeń z dzieciństwa, codziennego funkcjonowania domu, ale również w sytuacji materialnej rodziny czy nawet w wykształceniu rodziców.
To przede wszystkim w domu dzieci uczą się wiary w siebie, zachęcane
i pozytywnie motywowane przez rodziców; uczą się cierpliwości. otoczone miłością
i wyrozumiałością; wdzięczności, kiedy są chwalone, a także miłości do siebie i innych,
kiedy są akceptowane. W środowisku rodzinnym dowiadują się, że warto mieć cel w życiu, widząc uznanie wobec siebie w oczach rodziców. W domu, w którym dzieci są pozytywnie zachęcane do nauki, uczą się chętnie, a owo zachęcanie nie jest niczym innym jak wspieraniem wszechstronnego rozwoju ucznia.
Motywacja jest czynnikiem, którego trzeba ciągle szukać, ponieważ z czasem ustaje, dlatego motywowanie musi być procesem ciągłym. Aby dziecko miało motywację, powinno mieć do czego dążyć. Dlatego dobrze wykonane zadanie należy pochwalić,
a na zachowanie niepożądane zareagować, zwrócić uwagę, a w ostateczności wyciągnąć konsekwencje. Proces motywacji powinien rozpocząć się bardzo wcześnie, bo już
w przedszkolu, a największe osiągnięcia zyskuje się na etapie do 10. roku życia, bo do tego czasu rozwija się mózg dziecka. To niezwykle ważny okres w życiu młodego człowieka,
w którym w sposób szczególny należy go wspierać oraz stymulować jego rozwój różnymi metodami. Sukces na tym polu zależy od samoakceptacji, poczucia własnej wartości
oraz uznania wobec siebie.
Wpływ czynników rodzinnych zmienia się wraz z rozwojem i etapem dorastania dziecka. Z czasem pojawia się z jego strony krytyczne ocenianie zachowań ludzkich,
w tym własnych rodziców. Dlatego ważna jest tu przejrzystość i klarowność w zachowaniu rodzica względem dziecka. Szczególnie drażliwa staje się rozbieżność pomiędzy wyznawanymi zasadami i wymaganiami a ich realizacją. Jeżeli rodzic lub nauczyciel nie żyje prawami, które głosi, wpaja dziecku i których przestrzegania od niego wymaga, wówczas może doprowadzić do zaburzenia w jego oczach swojego autorytetu i kryzysu zaufania,
który jest bardzo poważnym problemem w życiu młodego człowieka.
Na etapie dorastania można również zaobserwować zjawisko przekory. Jest to stan, w którym młody człowiek zaczyna wykazywać krnąbrność oraz nieposłuszeństwo wobec rodziców, ale niekiedy także wobec nauczycieli i wychowawców. Pojawiają się pierwsze konflikty z otoczeniem będące efektem zachowań aroganckich, bezczelnych
i wynikających często z braku pokory. Młodzież na pewnym etapie chce być traktowana jak dorośli, co zwykle spotyka się ze zbyt jednoznaczną odmową i negacją ze strony rodziców. Bardzo istotna jest tu niezwykła delikatność oraz czujność ze strony dorosłych. Problemy wewnątrzrodzinne winny być od razu rozwiązywane, aby nie odbijały się negatywnie
na atmosferze panującej w kręgu najbliższych, a co za tym idzie, aby nie stały się negatywnym czynnikiem hamującym rozwój ucznia.
2.3. Czynnik rówieśniczy
Trzecią grupę czynników oddziałujących na rozwój dziecka stanowi środowisko szkolne, grupa rówieśnicza, relacje w tej grupie oraz atmosfera panująca w klasie. Różnice
w tych czynnikach są widoczne w zależności od poziomów nauczania. Czym innym będą się one charakteryzowały na etapie przedszkolnym, wczesnoszkolnym i na kolejnych poziomach klas, szczególnie w klasie 7 i 8 szkoły podstawowej oraz w szkole średnie.
W relacjach koleżeńskich młodszych dzieci zaczynają nawiązywać się przyjaźnie. Przyjaciel jest dla dziecka kimś, z kim się dobrze bawi, kto potrafi się z nim dzielić.
Taka przyjaźń jest nastawiona szczególnie na atrybuty zewnętrzne. Natomiast dzieci starsze coraz częściej biorą pod uwagę inne czynniki, takie jak troska o innych, lojalność, intymność relacji czy zaangażowanie emocjonalne. Młody człowiek zaczyna się interesować relacjami emocjonalnymi. Pojawia się zintensyfikowanie przeżyć emocjonalnych i uczuciowych, dają
o sobie znać huśtawki emocjonalne, czyli łatwość w przechodzeniu pomiędzy stanem radości a smutku. Jednocześnie pojawia się problem z nazwaniem źródeł nastroju czy przeżywanych w danej chwili emocji.
Na etapie dorastania znacząco zmienia się podłoże czynników rówieśniczych. Młody człowiek zaczyna wnikliwiej obserwować swoich kolegów i koleżanki. Nawiązując nowe kontakty z rówieśnikami, zaczyna szeregować swoich znajomych na bliższych
i dalszych kolegów. Szczególną rolę w tym okresie odgrywa przyjaźń, która ma inne cechy niż ta z okresu przedszkolnego czy wczesnoszkolnego. Staje się trwałą relacją, wywiązuje się pomiędzy dwiema osobami. Cechują ją w sposób szczególny lojalność, intymność
oraz wzajemny pozytywny stosunek emocjonalny.

3. Rola nauczyciela w procesie wspomagania wszechstronnego rozwoju ucznia
3.1. Praca nauczyciela jako czynnik wpływający na rozwój młodego człowieka
Praca nauczyciela z uczniem jest jednym z czynników w znacznym stopniu wpływających na rozwój i osiągnięcia ucznia. Odbywa się to zarówno na polu wychowawczym, pedagogicznym, jak i dydaktycznym. W procesie pedagogicznym, podobnie jak w procesie wychowawczym w środowisku domowym, bardzo ważne jest, aby dziecko miało autorytet, wzór godny do naśladowania, człowieka, który żyje tym, co głosi.
W tym przypadku będzie to nauczyciel. Aby jego praca przynosiła efekty, nauczyciel musi zyskać zaufanie swoich wychowanków, a relacja pomiędzy nimi powinna być jak najlepsza. Dobry nauczyciel umie słuchać ucznia, a w rozmowie zawsze kieruje się sercem i dobrem wychowanka. Poprzez zaufanie i autorytet najlepiej i najpełniej zachęci młodego człowieka do zdobywania wiedzy i rozwijania dobrych cech osobowości. W relacji interpersonalnej nauczyciel-uczeń powinny przeważać szacunek i akceptacja. Krytyka, obrażanie i negatywne orzekanie stanowią barierę we wzajemnej komunikacji.
W procesie komunikacji bardzo ważne jest to, by nauczyciel umiał dotrzeć
do każdego ucznia – zarówno tego bardzo dobrego, jak i tego ze słabszymi wynikami;
do ucznia, który jest otwarty na dialog, i tego, który jest zamknięty w sobie, a kontakt z nim jest utrudniony. Istotna jest przy tym zmiana postrzegania osoby nauczyciela, aby nie był on najważniejszy w szkole, przemawiający ex cathedra i niedostępny dla ucznia, ale stał się przewodnikiem w procesie nauczania, wsparciem dla ucznia czy jego doradcą.
3.2. Pozytywny stosunek do nauki i ciekawość jako droga
do wszechstronnego rozwoju ucznia
Jednym z najważniejszych aspektów, który pozwoli uczniowi poczuć w sobie chęć do nauki, jest odnalezienie przez niego motywacji. Motywacja jest motorem,
który napędza w człowieku mechanizmy samorealizacji, samoakceptacji i samozadowolenia. Żeby człowiek wewnętrznie był spełniony, musi wiedzieć, czego chce od życia, czuć chęć zaspokojenia ciekawości, która będzie go popychała do dalszego działania, do zdobywania kolejnej wiedzy i empirycznego badania świata. W jaki sposób uczeń ma znaleźć w sobie motywację? Jak można wzbudzić w nim zaciekawienie światem, nauką, historią, sztuką, drugim człowiekiem? To szerokie pole do wykorzystania dla nauczyciela i wychowawcy, postawionego na drodze młodego człowieka i biorącego udział w procesie jego wszechstronnego rozwoju.
Kiedy człowiek zaczyna obserwować i poznawać świat, dostrzega w nim rzeczy, które wartościuje jako bardziej lub mniej dla niego ciekawe; zaczyna odkrywać w sobie zainteresowania, z których często wywodzi się motywacja. Same zainteresowania są złożone z konkretnych składowych: treści, zakresu, siły, trwałości i struktury. To pewna odmiana ciekawości, ale już konkretnie ukierunkowana. A sama ciekawość nie jest niczym innym
jak pragnieniem poznania, poszukiwaniem czy chęcią zbadania czegoś. Aby jednak całą tę maszynę wprowadzić w ruch i aby przynosiła ona dobre efekty, potrzebne są jeszcze pozytywne emocje, które stanowią siłę napędową do podejmowania konkretnych działań
czy przybierania określonych postaw lub zachowań. Kiedy spojrzymy na ten mechanizm
z perspektywy edukacji, to przekłada się on często na konkretny rezultat, którym są dobre wyniki w nauce. A więc już na tym etapie można powiedzieć o małym sukcesie nauczyciela oddziałującego na rozwój ucznia.
Szkoła jest miejscem, które daje przestrzeń i narzędzia, dobrym środowiskiem,
w którym uczeń może poszerzać swoje zainteresowania oraz zaspokajać ciekawość. Uczeń rozwija w szkole swój nieograniczony potencjał twórczy, aby jednak dobrze go wykorzystać, musi być zmotywowany. Patrząc zatem z perspektywy rozwoju ucznia, nauczyciel jawi się jako osoba wspomagająca, mentor i przewodnik, który podprowadza ucznia, podpowiada mu pewne kierunki, wskazuje możliwości, wzbudza w nim pragnienie zdobywania wiedzy, motywuje do poznawania świata. To pozostawanie nauczyciela na drugim planie,
a nie forsowanie na siłę własnych myśli czy przekonań, może doprowadzić do pełnego sukcesu na tym polu.
Od czego zatem zacząć ten proces motywacji i wzbudzania ciekawości w młodym człowieku? Należałoby sprawdzić wspólnie z uczniem, co może go zainteresować. Zainteresowania będą gwarantem skuteczności uczenia się. I tu znów należałoby powrócić
do czynników wpływających na rozwój dziecka: do samorozwoju, rodziny, grona rówieśników i w końcu do roli nauczyciela, i zapytać, jakie znaczenie mają one w tym procesie. Otóż ogromne! Mądre i inspirujące otoczenie może o wiele silniej wpłynąć
na rozbudzenie i pogłębienie zainteresowań w młodym człowieku, aniżeli tysiące wypowiedzianych słów i setki przeprowadzonych godzin wykładowych. Zatem bardzo trafne zdają się tu być wnioski Johna W. Atkinsona: „Termin motywacja odnosi się do wzbudzania tendencji do działania, której dana osoba doświadcza jako chęć czegoś. Szczególny cel konkretnego stanu motywacyjnego jest określony przez sytuację”.
3.3. Praca z uczniem trudnym jako wyzwanie dla nauczyciela wspomagającego rozwój ucznia
Praca nauczyciela to nie zawsze proste zadanie. Czasem jest ona bardzo wymagająca, niekiedy staje się wręcz heroicznym wyzwaniem, zwłaszcza gdy nauczycielowi przychodzi zmierzyć się z lenistwem lub niechęcią wynikającą często z buntu w okresie dorastania młodego człowieka albo gdy wyzwaniem jest uczeń mniej zdolny, posiadający dysfunkcje rozwojowe. Wtedy proces dydaktyczny staje się nie tylko wyzwaniem dla nauczyciele, ale w dużej mierze również dla samego ucznia, który w większym
lub mniejszym stopniu zdaje sobie sprawę ze swej niedoskonałości. Wtedy od nauczyciela wymaga się wiele wytrwałości i samozaparcia, ale nade wszystko serca i empatii w podejściu do takiego dziecka.
Uczeń stawiający większe wymagania przed nauczycielem to np.:
 uczeń słabowidzący,
 uczeń niesłyszący lub słabo słyszący,
 uczeń z niepełnosprawnością ruchową,
 uczeń z poważnymi zaburzeniami w komunikowaniu się.
W edukacji takich uczniów bardzo istotne jest dostosowanie przez nauczyciela sposobów komunikowania się do poziomu rozwoju danego ucznia, aby ten nie poczuł się pominięty czy odsunięty, ale by na miarę swoich możliwości mógł również wszechstronnie się rozwijać. Nauka wypracowała konkretne metody pracy z uczniami z problemami,
więc nauczyciel nie jest pozostawiony samemu sobie. Jednakże w poszukiwaniu ścieżek dodarcia do ucznia musi zawsze uwzględniać, podobnie jak w pracy z uczniem zdolnym, indywidualne podejście, który może mieć jakieś problemy dysfunkcyjne, a proces rozwoju okaże się zaburzony już na poziomie innych czynników wpływających na rozwój, np. braku samoakceptacji, problemów rodzinnych, nieumiejętności odnalezienia się w grupie rówieśniczej.
3.3.1. Praca z uczniem słabowidzącym
Zwłaszcza na pierwszych poziomach edukacyjnych nauczyciel mierzy się
z problemami ucznia nie do końca jeszcze sprecyzowanymi i w kontakcie z rodzicami stara się odnaleźć przyczyny takiego stanu rzeczy. W przypadku ucznia słabowidzącego objawami dysfunkcji mogą być: mylenie liter o podobnych kształtach, mylenie podobnych wyrazów, przestawianie liter, zła technika czytania, nierozumienie tekstu w całości lub części, wolne tempo czytania, trudności oraz błędy w pisaniu.
Na różnych poziomach nauczania są dostępne wypracowane konkretne metody pracy i wspierania każdego ucznia. I tak w przypadku ucznia słabowidzącego należałoby udostępniać teksty w wersji powiększonej, posadzić ucznia w odpowiednim miejscu w klasie, wydłużyć czas na wykonywanie określonych zadań ze względu na większe zmęczenie wzroku podczas patrzenia, umożliwienie korzystania z materiałów dźwiękowych czy uproszczenie niektórych form, np. w geometrii. Warto również weryfikować poziom komunikacji
i rozumienia przez dziecko, zadając często pytanie, czy uczeń dobrze widzi.
Przed uczniem słabowidzącym, podobnie jak przed każdym innym, należy stawiać konkretne wymagania i nie należy ich obniżać, bo mogłoby to doprowadzić
do zaległości materiałowych lub wręcz pozbawić ucznia dostępu do konkretnych obszarów wiedzy. Dostosowania wymagają tu głównie formy sprawdzenia i oceniania wiedzy.
3.3.2. Praca z uczniem niesłyszącym i słabo słyszącym
Praca z uczniem niesłyszącym lub słabo słyszącym jest bardzo specyficznym
i trudnym zadaniem zarówno dla rodzica dziecka, jak i nauczyciela. Pomoc w kształtowaniu procesu językowego u dziecka niesłyszącego jest długotrwała i wymagająca, a staje się szczególnie trudna, gdy stopień uszkodzenia słuchu już od chwili narodzin uniemożliwia dziecku spontaniczne rozwijanie dźwiękowego systemu językowego. Tu bardzo istotny jest dobór odpowiednich metod wspomagających proces, w który powinni być zaangażowani wszyscy członkowie rodziny.
Nabycie przez dziecko odpowiednich narzędzi komunikacyjnych pozwoli mu
na nawiązywanie, a także podtrzymywanie kontaktów w codziennym życiu i z najbliższym otoczeniem, a w dalszej perspektywie umożliwi kształtowanie i doskonalenie kompetencji kulturowych dzięki systemowi językowemu obowiązującemu w jego środowisku. Proces edukacji takiego dziecka wydaje się niezwykle trudny, nie jest jednak niemożliwy. Takie dziecko podobnie jak każde inne może mieć swoje zainteresowania, może nawet być jeszcze bardziej ciekawe świata, niż inne dzieci. Zdobycie wiedzy będzie jednak kosztowało je
o wiele więcej trudu i wysiłku, a nauczyciel wspierający dziecko powinien aktywnie
i z otwartym sercem w ten proces się włączyć.
3.3.3. Praca z uczniem z niepełnosprawnością ruchową
Dysfunkcje ruchowe mające wpływ na poznawczy i intelektualny rozwój ucznia spowodowane są najczęściej uszkodzeniami pewnych okolic mózgu odpowiedzialnych
za czynności ruchowe mięśni, które biorą udział w wytwarzaniu dźwięku i głosek
oraz oddychaniu. Do grupy z tego rodzaju dysfunkcją należą dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym.
Zaburzenia mowy u takich dzieci nie muszą mieć natury wyłącznie medycznej. Powodem może być również ograniczenie możliwości nabywania doświadczeń wynikających ze słabego kontaktu emocjonalnego z otoczeniem, szczególnie z rówieśnikami, lub lęk,
że spowodowana dysfunkcją narządu niewyraźna mowa może nie zostać zrozumiana. Problemy z mówieniem u dzieci mogą mieć też inne podłoże, jak choćby opóźnienie rozwoju umysłowego czy pierwotne uszkodzenie narządu słuchu.
Jak zatem pracować z takimi uczniami? Po odkryciu źródła uszkodzenia słuchu należy podjąć terapię logopedyczną. Istnieje duża szansa, że wiele spośród tych dzieci nauczy się mówić lub ich mowa będzie wystarczająca do zaspokojeniach ich potrzeb komunikacyjnych. Na pewno taki uczeń jak i inni uczniowie z problemami stanowią ogromne wyzwanie dla grona pedagogicznego, placówki szkolnej jak i innych uczniów będących razem w jednej klasie.
3.3.4. Praca z uczniem z poważnymi zaburzeniami w komunikowaniu się
Komunikacja pomiędzy uczniem a nauczycielem stanowi nieodłączny i bardzo ważny element w procesie wszechstronnego rozwoju ucznia. Uczeń pragnie nawiązać relację nie tylko z nauczycielem, ale również z rówieśnikami i z całym otoczeniem. Komunikacja stanowi swoisty klucz do edukacji i wychowania młodego człowieka. Brak dostępu
do jakiejkolwiek formy porozumiewania się mową wyłącza ucznia z pełnego udziału
w procesie dydaktycznym, powoduje, że staje się on biernym słuchaczem i obserwatorem. Pomimo często dobrego rozwoju intelektualnego nie może go w pełni wykorzystać,
a w konsekwencji zostaje niewłaściwie oceniony, poniżej rzeczywistego poziomu.
Wśród uczniów z poważnymi zaburzeniami w komunikowaniu się można wyróżnić kilka grup:
 grupa ekspresji językowej – należą do niej uczniowie, którzy słyszą i rozumieją mowę, jednak nie mogą jej w ogóle używać, a do komunikowania się muszą korzystać
z alternatywnych form językowych;
 grupa języka alternatywnego – należą do niej uczniowie, którzy nie tylko nie potrafią komunikować się za pomocą mowy, ale również mają problem z samym jej zrozumieniem. Dla takiej grupy w całym procesie komunikacji konieczna jest alternatywna forma językowa;
 grupa wsparcia językowego – należą do niej uczniowie, którzy co prawda rozumieją mowę i podejmują próby komunikowania się za pomocą mowy, jednak ich przekaz werbalny jest niezrozumiały i często nieodpowiadający potrzebom oraz możliwościom poznawczym i społecznym.
Problem uczniów z poważnymi zaburzeniami w komunikacji polega jednak
nie tylko na nieumiejętności porozumiewania się. Taki stan rzeczy w procesie edukacji może również doprowadzić do braku możliwości decydowania o własnym położeniu, chęciach, woli czy decyzjach. Decyzje w ich imieniu albo wręcz za nich podejmują inni ludzi,
co powoduje w takim uczniu postawę bierności i bezradności. Często komunikacja takich dzieci pozostaje wyłącznie na poziomie reakcji emocjonalnych na otaczającą ich rzeczywistość czy odbierane bodźce.
Jak zatem wspierać takiego ucznia, aby nie został on pominięty w procesie wszechstronnego rozwoju? Na pewno potrzebuje właściwej diagnozy i dostosowania do jego potrzeb alternatywnych metod komunikacji przy wsparciu specjalistów. Powinien stale towarzyszyć mu terapeuta budujący dla niego indywidualny system komunikacji. Takiemu uczniowi należy również dać więcej czasu na wyuczenie się alternatywnej formy komunikacji. Nauczyciel wspierający rozwój ucznia z zaburzeniami komunikowania się powinien nieustanie rozwijać jego system komunikacji poprzez posługiwanie się językiem alternatywnym. W samym procesie dydaktycznym musi uwzględniać i wykorzystywać alternatywną formę komunikacji, a uczeń powinien mieć dostęp do odpowiednich dla niego materiałów dydaktycznych, urządzeń technicznych i komputera z oprogramowaniem pozwalającym na operowanie językiem alternatywnym, zintegrowanym z syntezatorem mowy. Sprawdziany i egzaminy również powinny być dostosowane do możliwości ucznia.

ZAKOŃCZENIE
Wszechstronny rozwój ucznia to ogromne pole do pracy dla niego samego, rodzica oraz nauczyciela. Istnieje też wiele czynników, które mają wpływ na kształtowanie postaw młodego człowieka, jego zachowań i reakcji na otoczenie. Szczególnie istotne jest wspomaganie wszechstronnego rozwoju ucznia przez nauczyciela. Są to bowiem działania, które w jasny sposób sprecyzowane i skonkretyzowane pomogą jak najlepiej ukierunkować młodego człowieka. Wspomaganie przez rodzinę i środowisko często ma charakter intuicyjny, czasem jest nieadekwatnie dobrane do dziecka, i choć opiekunowie zapewne działają w dobrej wierze, to efekty nie zawsze będą optymalne. Działania nauczyciela są
z kolei ściśle zaplanowane, wynikają z konkretnej wiedzy i doświadczenia pedagogicznego, dlatego mogą się okazać o wiele bardziej trafne i skuteczne.
W odczuciu autora niniejszej pracy mimo że nauczyciel jest jedynie pomocą
dla rodziców w wychowaniu młodego człowieka, to na nim spoczywa największy ciężar wsparcia zarówno ucznia, jak i jego rodziny w procesie wspomagania wszechstronnego rozwoju. Podstawą takiego założenia jest świadomość nauczyciela i jego wiedza na temat tego, jak obserwować ucznia, na co zwracać szczególną uwagę, jak reagować, w jaki sposób do niego docierać. Oczywiście nauczyciel nie zrobi wszystkiego sam, ale daje jasny
i konkretny sygnał rodzicom i podejmuje z nimi współpracę, aby zoptymalizować warunki
do rozwoju dziecka. Dlatego tak ważne są mądrość, wiedza, a nade wszystko nieocenione doświadczenia każdego nauczyciela. Kiedy zatem uczeń w odpowiednim czasie i miejscu spotka na swojej drodze takiego nauczyciela, to optymalizacja warunków do jego rozwoju oraz sukces są gwarantowane.