Zadania pedagogiki pracy wobec zmian współczesnego świata

Pedagogika pracy to dyscyplina pedagogiczna, której przedmiotem badań jest praca ludzka, jej różnorodne uwarunkowania, jej wpływ wychowawczy na jednostkę, znaczenie pracy w kształceniu ogólnym, dostosowanie stanowiska pracy do człowieka, przystosowanie pracownika do warunków pracy.
S.M. Kwiatkowski dokonując systematycznego przeglądu osiągnięć pedagogiki pracy, wskazuje najważniejsze zespoły problemów tej dziedziny:
• w obszarze zawodoznawstwa:
– rozwój zawodowy człowieka, a w tym motywy wyboru zawodu, adaptacja zawodowa, aktywność zawodowa oraz droga awansu zawodowego;
– nowe zawody (obszary powstawania nowych zawodów, w tym zawodów w UE);
– nowe formy zatrudnienia (elastyczne formy zatrudnienia i organizacji pracy);
– klasyfikacja zawodów (klasyfikacja gospodarcza i szkolna – wzajemne relacje);
– relacje: kształcenie zawodowe
– rynek pracy (rola rynku pracy w procesie modyfikowania struktury i treści kształcenia);
– lokalne i globalne cele kształcenia zawodowego (wzajemne relacje: lokalny i globalny rynek pracy); – kwalifikacje zawodowe (poziomy i modele kwalifikacji);
– analiza procesu pracy (metody wartościowania pracy);
– bilans kwalifikacji (metodologia oceny kwalifikacji pracowników;
• w obszarze poradnictwa zawodowego:
– analiza funkcjonowania różnych modeli poradnictwa zawodowego;
– kształcenie, dokształcanie i doskonalenie doradców zawodowych;
– relacje między kształceniem ogólnym a zawodowym;
Pedagogika pracy jako subdyscyplina pedagogiki w ostatnich kilkunastu latach wyraźnie zmieniła swoją charakterystykę. Wiąże się to bez wątpienia z dynamicznie przebiegającymi przemianami cywilizacyjnymi, w tym także w istocie i treści pracy. Z jednej strony jest to m.in. wynik przemian w jej metodologii oraz przemian tego wycinka rzeczywistości, który stanowi obiekt (system obiektów) zainteresowań przedstawicieli pedagogiki pracy, w tym szczególnie tych, które dotyczą jakości człowieka, jakości świata i jakości życia człowieka, a z drugiej strony jest to wynik przemian w poglądach dotyczących ludzkiej pracy. To wszystko prowadzi do dynamicznej ewolucji przedmiotu badań i całej siatki problemowej pedagogiki pracy w ujęciu horyzontalnym i wertykalnym. Obecnie pedagogika pracy związana jest nierozłącznie z wieloma zjawiskami społecznymi, zwłaszcza z zagadnieniami stosunku człowieka do zmieniającej się pracy, a także z ogółem zjawisk generowanych przez bezrobocie.
Współcześnie pedagogika pracy przedmiotem badań czyni ogół zjawisk wspomagania człowieka w procesach jego rozwoju przez wykorzystanie walorów pracy ludzkiej, jej różnorodnych uwarunkowań i wpływów wychowawczych na jednostkę, podkreśla też znaczenie pracy w procesach rozwojowych osoby.
Obecnie znajdujemy się na etapie rozwoju cywilizacji informacyjnej. Rozwija się społeczeństwo informacyjne, nazywane również społeczeństwem wiedzy. Praca człowieka w tym modelu cywilizacji zmienia swoje wymiary. Zmienia się cała aksjologia pracy. W nowym wchodzącym modelu życia społecznego poznanie i wiedza zaczynają odgrywać coraz większą rolę, np. w komunikacji masowej, w różnych instytucjach i strukturach demokratycznych społeczeństw informacyjnych. Znaczące jakościowe przemiany cywilizacyjne ujawniają się w procesach pracy człowieka. W tym kontekście refleksja nad istotą i sensem pracy osoby ludzkiej jawi się jako szczególnie pilnie potrzebna. Nie bez znaczenia są osiągnięcia nauk, które interesują się omawianą problematyką badań. Ich specyfika jest odzwierciedlana w charakterystycznym dla nich aspekcie badań. Najbardziej jaskrawym przykładem są tu badania nad pracą człowieka jako osoby, dodajmy dokładniej – osoby ludzkiej. Wiele dyscyplin naukowych czyni ją obiektem swoich zainteresowań badawczych. W humanistycznej pedagogice pracy do tych osiągnięć musimy się odwoływać. Poszukujemy więc odpowiedzi na pytanie: Co znaczy stwierdzenie „osoba pracująca”? Cywilizacja powinna być ujmowana jako skumulowany wynik pracy ludzi poprzednich i obecnych pokoleń. Przemiany zachodzące w cywilizacji, w tym ciągły proces jej transformacji, są też efektem wprowadzanych w obieg życia społecznego wyników pracy ludzi. W tym względzie należy podkreślić dominujące znaczenie wyników pracy naukowej i działalności technicznej człowieka. To one wpływają na zmiany w treści pracy. Praca naukowca czy naukowca-technika wiąże się z odkrywaniem prawdziwości, jej poznawaniem nie tylko dla samego poznawania i zaspokajania swojej ciekawości, lecz także dla zrozumienia rzeczywistości po to, aby w niej bardziej racjonalnie i skutecznie działać. Te przesłanki determinują podstawowe założenia metodologii badań we współczesnej pedagogice pracy.
Naukowe podstawy pedagogiki pracy widzieć należy w systemie twierdzeń dotyczących rewolucji naukowo - techniczno - informatycznej. Takie kategorie jak: intelektualizacja pracy, dostosowanie kwalifikacji zawodowych, rzutują na pedagogikę pracy, jako dyscyplinę nowoczesną, będącą przedmiotem zainteresowań teoretyków i praktyków, specjalistów w zakresie wychowania i specjalistów w dziedzinie produkcji. Realizowane obecnie zmiany systemowe w gospodarce naszego kraju będą stanowiły decydujący czynnik w przekształcaniu naszej gospodarki w kierunku rozwoju przemysłów wysokiej techniki, intensyfikację rozwoju i zastosowań rodzimej nauki i techniki oraz adaptację dokonań światowych. Uwzględnia się więc również głęboką przebudowę systemu edukacji narodowej. W tym sensie można mówić również o zjawisku koegzystencji form nowych z dotychczasowymi w dziedzinie gospodarki i techniki. Z konieczności musi to więc rzutować na sferę kształcenia zawodowego.
Na podstawie obecnego stanu gospodarki narodowej i życia społecznego stwierdzić należy, iż problem pedagogiki pracy jest otwarty oraz poddawany on będzie nieustannym zmianom. Należy mieć nadzieję, że idea pedagogiki pracy po występujących dziś oznakach kryzysu, stawać się będzie dyscypliną pedagogiczną liczącą się w strukturach nauk pedagogicznych i nauk o pracy, a tym bardziej w codziennym działaniu społeczno - gospodarczym.
Wpływ rozwoju techniki na kwalifikacje przejawia się dwojako: zmiennością zawodów i zmiennością w zawodzie. Zmienność zawodów wyraża się umiejętnością i gotowością opanowania innego lub kilku zawodów, ich części lub funkcji, a zmienność w zawodzie – gotowością do stałego przestawienia się w zawodzie. Dla sprostania tym wymaganiom opracowuje się system kształcenia zawodowego pozwalający na zdobywanie wysokich kwalifikacji dwu zawodowych. Takim modelem pozwalającym na szybką zmianę zawodu lub poszerzenia kwalifikacji jest model kształcenia modułowego lub szerokoprofilowego Kształcenie szerokoprofilowe daje możliwość do łatwego przekwalifikowania się czyli zdobycia nowych, dodatkowych kwalifikacji. W kształceniu modułowym nie trzeba zaczynać kształcenia od początku tylko uzupełnić brakujące moduły.
Pierwszym ważnym obszarem problemowym dla pedagogiki pracy jest praca człowieka. Zagadnienie pracy ludzkiej jest na gruncie wielu dyscyplin nauki od dawna podejmowane. Praca jest tam jednak traktowana przede wszystkim jako działalność gospodarcza oraz jako fenomen kulturowy, a człowiek pracujący jest postrzegany głównie jako personel, kapitał ludzki, kapitał społeczny. Rozwój człowieka jako podmiotu pojawia się w tamtych rozważaniach stosunkowo rzadko. Pedagogika pracy tymczasem bardzo mocno eksponuje podejście personalistyczne do pracy ludzkiej. Wychowawcze aspekty pracy są bowiem domeną pedagogiki pracy i to one wyznaczają jej orientację w badaniach dotyczących pracy. Wkładem pedagogiki pracy do teorii pracy jest holistyczne podejście do wielostronnego rozwoju człowieka wyznaczonego przez pracę, pracę zawodową i edukację. Taką perspektywę przyjął w swoich rozważaniach Waldemar Furmanek dokonując kompleksowej analizy pracy ludzkiej. W dorobku badawczym pedagogów pracy jest sporo rezultatów dotyczących pracy jako wartości. W tym zakresie zrealizowano szereg wartościowych badań i analiz znacząco dopełniających stan wiedzy teoretycznej dotyczącej tego zagadnienia . Praca zawodowa w licznych sondażach dotyczących systemów wartości zawsze lokuje się wysoko, jednakże w ostatnich latach jej znaczenie, szczególnie wśród młodszych pokoleń traci znaczenie i częściej niż niegdyś jest traktowana głównie jako środek do realizacji własnych celów, nie tylko materialnych. Rzutuje to na podejście młodzieży do pracy. Zmienia się jednak także stosunek do pracy i edukacji zawodowej także osób znajdujących się już na etapie średniej i późnej dorosłości. Systemy wartości wraz z przemianami kulturowymi ulegają zmianom, co szczególnie wyraźne jest w warunkach współczesnych, charakteryzujących się zmiennością, krótkoterminowością, chwilowości i przemijalnością. Jest to bez wątpienia ważne zagadnienie, wiążące się z weryfikowaniem stereotypów, na gruncie których formułowane są uogólnienia i koniecznością poszukiwania trafnych oddziaływań wychowawczych i edukacyjnych. Wymusza konieczność podejmowania badań i ciągłego aktualizowania wiedzy o pracy jako wartości. Pedagodzy pracy podejmując zagadnienie aksjologii pracy wzbogacili teorię o szereg aspektów, m.in. o odniesienie pracy do sensu życia, ukazali ją jako siłę etyczną, kategorię moralną, a także ukazali problematykę odpowiedzialności, wolności i godności człowieka w kontekście pracy zawodowej. Pomimo, że rozważania z tego obszaru są prowadzone na gruncie pedagogiki, odnoszą się do licznych innych dziedzin nauki.
Drugim obszarem problemowym jest zawodoznawstwo. Dążenie ludzi do zaspokajania potrzeb doprowadziło do społecznego podziału pracy i wyodrębnienia zawodów. W XX wieku stosunkowo duża stabilność świata pracy z okresu przemysłowego wraz z następującym bardzo dynamicznym postępem naukowym i technicznym została zachwiana. Współczesny świat stawia nowe wymagania wobec pracy zawodowej. Dynamiczny rozwój techniki, technologii i nauk o organizacji, globalizacja, przemiany w systemach wartości ludzi, problemy demograficzne, a przede wszystkim szybkość i nieprzewidywalność zachodzących zmian we wszystkich sferach życia człowieka, to tylko niektóre przyczyny generujące nowe i coraz to większe wyzwania wobec pracy. Praca jest dobrem niezbędnym do godnego życia i zaspokajania potrzeb. Coraz bardziej dostrzegany jest jej deficyt, czego wyrazem jest zjawisko bezrobocia, które także ma charakter niestabilny. Klasyczny podział pracy na zawody i specjalności zawodowe nie jest już tak przejrzysty, jak w przewidywalnym okresie przemysłowym. Współczesny rynek pracy cechuje złożoność i niejednorodność w każdym jego segmencie. Tradycyjne zawody i specjalności zawodowe, niegdyś decydujące o pomyślności zawodowej mają mniejsze znaczenie. Na skutek postępu technicznego i technologicznego zanikają jedne zawody i pojawiają się w ich miejsce zupełnie inne. Wiele prac wykonywanych zawodowo nie wiąże się z żadnym z zawodów, są one nieregulowane. Wymaga to nowego podejścia do społecznego podziału pracy i prowadzenia niezbędnych do tego badań naukowych.
Kolejny zbiór problemów wiąże się z teorią kształcenia zawodowego. Kształcenie zawodowe stanowi jedno z kluczowych zagadnień pedagogiki pracy, bowiem przez nie wiedzie droga do wykonywania pracy zawodowej. Dobór treści kształcenia jest zdeterminowany licznymi uwarunkowaniami, co sprawia, że jest zadaniem szczególnie trudnym i odpowiedzialnym, niemożliwym do opierania się na doświadczeniu i intuicji. Zmiany w gospodarce pociągają za sobą modyfikacje systemu oświaty, w tym jego kształt i strukturę oraz usytuowanie w nim szkolnictwa zawodowego. Dobór treści nauczania w kształceniu zawodowym wymaga ich adekwatności do bieżących i przyszłych potrzeb pracodawców i taki ich zakres, aby umożliwił właściwe wykonywanie zadań zawodowych. Wraz z tym niezbędne staje się ich skorelowanie z treściami kształcenia ogólnego. W dydaktyce szkoły zawodowej niezbędne jest stosowania nowatorskich rozwiązań, w szczególności wykorzystywania możliwości stwarzanych przez technologie informacyjne. Konieczne jest podnoszenie stopnia samodzielności i przedsiębiorczości na rynku pracy absolwentów wszystkich szczebli kształcenia, wśród nich także szkół wyższych na rynku pracy. O jakości i przydatności kształcenia zawodowego mogą świadczyć wyniki badania losów absolwentów wskazujące na stopień wykorzystania w praktyce zawodowej ich przygotowania wyniesionego przez nich z systemu szkolnego. Wśród zagadnień już zbadanych i opisanych znajdują się zasady, procedury i wykorzystanie rezultatów badania absolwentów . Konieczne jest podnoszenie stopnia samodzielności i przedsiębiorczości na rynku pracy absolwentów wszystkich szczebli kształcenia, wśród nich także szkół wyższych. Od czasu wprowadzenia gospodarki rynkowej system kształcenia przygotowuje absolwentów do otwartego rynku pracy, nie gwarantując im zatrudnienia. Problemy dydaktyki szkoły zawodowej wymagają poszerzenia o inne, w tym pozaszkolne obszary edukacji zawodowej. Zmienia się bowiem organizacja kształcenia zawodowego, zmienia się także warsztat pracy nauczyciela zawodu. Kształcenie zawodowe przybiera kształt edukacji całożyciowej, prowadzonej nie tylko w systemie szkolnym. W zakresie prowadzenia procesu kształcenia zawodowego pojawiają się nowe, często nowatorskie rozwiązania wykorzystujące możliwości stwarzane przez nowe technologie kształcenia. Jest to coraz bardziej rozwijający się kierunek badań. W tym obszarze potrzebne są prace badawcze i opracowania teoretyczne, pomimo, że to pole problemowe jest już penetrowane empirycznie. Wychowanie, w tym także wychowanie do pracy, a także przez pracę w przeszłości często było kwestionowane i krytykowane, co szczególnie nasiliło się w okresie początkowym transformacji ustrojowej. Było to związane z zarzutem uprzedmiotowiania młodzieży i podporządkowywania oczekiwaniom minionego systemu politycznego. Wraz z tym rzadziej podejmowane były badania i rozważania dotyczące dyspozycji kierunkowych, ich formowania i roli przy wykonywaniu pracy, szczególnie pracy zawodowej. Niemniej w teorii pedagogiki pracy ujęte zostały liczne zagadnienia z zakresu wychowania do pracy i przez pracę i ich uwarunkowania. Szczególni rola w tym zakresie przypada problematyce kultury pracy i odpowiedzialności za pracę i jej wykonywanie w nowych uwarunkowaniach społeczno – gospodarczych. Warunki materialne kształcenia zawodowego, wciąż są ważne dla właściwej realizacji procesu nauczania i wychowania. Mają one bowiem wpływ na jakość kształcenia i jego efektywność. Gromadzenie wiedzy teoretycznej w zakresie optymalizacji wyposażenia instytucji kształcenia zawodowego w i jej oddziaływania na proces nauczania i wychowania stanowi jedno z ważnych, lecz rzadko podejmowanych zadań pedagogiki pracy . Kolejne ważne zagadnienie stanowi kontrola i ocena w szkole zawodowej. W pierwotnej wersji koncentrowano się na ocenie efektów nauczania szkół, nauczycieli i kształcących się w szkolnictwie zawodowym uczniów. Te wciąż aktualne zagadnienia występują w nowych okolicznościach. Opracowane zostały sposoby i kryteria walidacji kształcenia zawodowego, koncepcje uzyskiwania uprawnień zawodowych, sposoby kwalifkowania placówek i osób do prowadzenia kształcenia, wreszcie badania poziomu i stopnia wykorzystania nabywanych w szkolnictwie zawodowym kompetencji zawodowych. Pedagogika pracy relacje człowiek – praca zawodowa ujmuje jako kontinuum: kształcenie przedzawodowe – kształcenie prozawodowe – kształcenie
W związku z integracją gospodarczą Unii Europejskiej, następują w ostatnich latach, istotne zmiany w szkolnictwie zawodowym, podporządkowane konkurencyjności gospodarki oraz pełniejszemu wykorzystaniu postępu naukowo - technicznego. Do podstawowych priorytetów należy w tym zakresie:
1) podniesienie poziomu i jakości wykształcenia;
2) wzmocnienie powiązań ze światem pracy, pracodawcami oraz instytucjami badawczymi; 3) rozwój przedsiębiorczości;
4) kształcenie szerokoprofilowe;
5) zwiększenie mobilności i wymiany oraz współpracy europejskiej.
Akcentuje się potrzebę kształtowania nowej osobowości zdolnej do sukcesu w cywilizacji informacyjnej. Ceniona jest umiejętność pracy w zespole, gotowość do rekwalifikacji i elastycznego czasu pracy, zdolność do samozatrudnienia, umiejętność kierowania ludźmi oraz znajomość nowoczesnych technologii.

Bibliografia:
J.E. Karney, Podstawy psychologii i pedagogiki pracy, Pułtusk 2004
Z. Wiatrowski, Podstawy pedagogiki pracy, Bydgoszcz 2005
S.M. Kwiatkowski, Pedagogika pracy,
S. M. Kwiatkowski, Kształcenie zawodowe. Dylematy teorii i praktyki, IBE, Warszawa 2001
W. Furmanek ,Filozofia człowieka pracującego podstawą współczesnej pedagogiki pracy,
Z. Wołk, Współczesna pedagogika pracy w Polsce. Obszary problemowe, Uniwersytet Zielonogórski 2022
R. Gerlach, O kondycji polskiej pedagogiki pracy, w: R. Gerlach, R. Tomaszewska-Lipiec, Wokół podstawowych zagadnień pedagogiki pracy, Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2017,
F. Szlosek, Tożsamość pedagogiki pracy w kontekście przemian systemowych, Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2015
Z. Wiatrowski, Podstawy pedagogiki pracy, Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej, Bydgoszcz 2005,