Jak rozwijać wiedzę zawodoznawczą na zajęciach z doradztwa zawodowego

Podstawowym celem poradnictwa zawodowego jest stymulacja rozwoju zawodowego młodzieży i dorosłych prowadząca do umożliwienia aktywnego i samodzielnego wyboru własnej drogi zawodowej. Cel ten może być spełniony poprzez zapewnienie odpowiednich warunków i środków, a także opracowanie specjalnych, zróżnicowanych odpowiednio do wieku klientów, programów i metod, które umożliwią im :
• poznanie siebie, swoich słabych i mocnych stron;
• poznanie zawodów: zadań i czynności, wymagań psychofizycznych stawianych kandydatom do zawodów;
• poznanie dróg prowadzących do określonego zawodu: szkół lub kursów, które pozwalają uzyskać kwalifikacje zawodowe;
• wykształcenie umiejętności podejmowania decyzji;
• opanowanie zasad i technik relaksujących, radzenia sobie ze stresem;
• właściwe zaprezentowanie siebie;
• poznanie zasad komunikowania niewerbalnego
• pisanie podań, ofert, listów motywacyjnych, życiorysów (cv).
Doradztwo zawodowe umożliwia stosowanie różnorodnych form wykorzystujących zasoby uczniów oraz ich potencjał twórczy, aby decyzja o dalszej edukacji i zawodzie była dogłębnie przemyślana, zgodna z możliwościami oraz dająca satysfakcję. Do osiągnięcia tego wykorzystać można kreatywne metody, które mają na celu:
• rozwijanie marzeń, prowokowanie do poszukiwania nowych ścieżek lub rozwiązań,
• twórcze i samodzielnie przeanalizowane podejście do projektowania własnej kariery edukacyjnej i zawodowej,
• rozwijanie kreatywnego myślenia przy wykorzystaniu swoich zasobów, do trafnego podejmowania decyzji,
• wzmacnianie asertywnego myślenia oraz podnoszenie świadomości o wpływie na własną ścieżkę zawodową poprzez niestandardowe, indywidualne poznawanie siebie i zawodów
W doradztwie zawodowym wyróżnia się dwie podstawowe formy pracy doradczej: doradztwo indywidualne i grupowe. W szkolnym programie doradztwa zawodowego warto uwzględnić ten podział. Ważne są tu jednak dwa założenia:
• doradztwo indywidualne w szkołach powinno być realizowane przez ekspertów – doradcę zawodowego, pedagoga lub psychologa szkolnego;
• doradztwo grupowe jest formą najbardziej efektywną w szkole – może z niej skorzystać duża liczba uczniów; jest to najbardziej popularna forma wsparcia doradczego w systemie edukacyjnym. Zadania w tym zakresie mogą realizować wychowawcy, nauczyciele przedmiotów i inni pracownicy szkoły lub zaproszeni eksperci. Poradnictwo grupowe to nie tylko zajęcia w ramach lekcji wychowawczych lub innych przedmiotów. Mogą to także być:
• seminaria tematyczne;
• spotkania z ekspertami;
• wizyty na targach branżowych;
• wycieczki do firm;
• projekty edukacyjne;
• pokazy filmów;
• dni kariery organizowane w szkole.
Do metod rozwijających twórcze myślenie pracy doradcy zawodowego zaliczamy:
I. Dyskusje, dysputy, debaty
1.Dyskusja
Dyskusję warto wykorzystać na zajęciach z doradztwa edukacyjno-zawodowego z kilku powodów:
• dyskusja może pomóc w opracowaniu wspólnego stanowiska lub znalezieniu rozwiązania dla określonej sytuacji;
• poprzez prawidłowe moderowanie dyskusji nauczyciel/doradca modeluje uczniom kulturę prowadzenia rozmów i reagowania w konfliktach;
• w procesie doradczym można dokonywać retrospekcji, nawiązywać zarówno do wypracowanych wniosków, jak i przebiegu dyskusji;
• dyskusja jest efektywną formą uczenia się, pozwala zrozumieć konkretny problem lub zagadnienie; • obserwacja zachowań uczniów podczas dyskusji jest bogatym źródłem wiedzy dla nauczyciela o ich kompetencjach społecznych oraz o postawie wobec omawianego tematu.
Dyskusje i debaty to doskonała okazja nie tylko do omówienia konkretnego zagadnienia lub problemu. To także doskonała przestrzeń do rozwijania kompetencji społecznych, takich jak na przykład komunikowanie się, rozwiązywanie konfliktów, argumentowanie, praca zespołowa. Jest to forma, w której w naturalny sposób uczniowie mogą doświadczyć dynamiki pracy grupy, poznać różnice między grupą i zespołem oraz ideę komplementarności kompetencji. Istotne jest to, że nauczyciel stosując tę metodę pracy daje uczniom szansę doświadczania komunikacji, a nie tylko rozmowy o tym, jak ta kompetencja jest ważna w kontekście przyszłej pracy zawodowej. Mocno należy podkreślić, iż uczniowie często opisują swoje kompetencje wyłącznie na poziomie deklaratywnym. Wskazują, iż posiadają te cechy lub umiejętności, które są postrzegane jako konieczne do zaprezentowania na rozmowie kwalifikacyjnej lub do umieszczenia w CV. Dobrze zaplanowana, zrealizowana i omówiona dyskusja, może pomóc uczniom w rozpoznaniu ich rzeczywistych kompetencji w zakresie komunikowania się. Podkreślając użyteczność dyskusji jako techniki wspierania procesu podejmowania decyzji edukacyjnych i zawodowych przez uczniów, można także odnieść się do funkcji, jakie ta forma pracy może spełniać.
Funkcja informacyjna – uczniowie zbierają fakty, dane, informacje; korzystają z różnych źródeł wiedzy; weryfikują jakość źródeł tych danych, pogłębiają wiedzę na temat omawiany podczas dyskusji; uczestnicy i obserwatorzy dowiadują się nowych rzeczy, poznają różne perspektywy oglądu zagadnienia.
Funkcja edukacyjna – jest powiązana z funkcją informacyjną, ale szerzej postrzega proces uczenia się; podczas dyskusji uczniowie nie tylko poszerzają wiedzę, ale także rozwijają umiejętności – demonstrowania poglądów i argumentów, zarządzania projektem, autoprezentacji itd.
Funkcja identyfikacji osobistej – poprzez komunikację możliwe jest utożsamianie się jednostek z poglądami innych (lub odrzucania ich), co ułatwia wzmacnianie przekazywanych wzorów zachowań i wartości.
Funkcja integracyjna – poprzez podejmowanie wspólnych działań grupa (klasa) ma okazję to integrowania się przez pracę, współpracę, współdziałanie ukierunkowane na wspólny cel. Funkcja mobilizacyjna – dyskusja grupowa i elementy rywalizacji motywują do działania; warto też tutaj wskazać na możliwość efektu synergii.
Funkcja rozrywkowa – dobrze zaprojektowana i zrealizowana dyskusja wnosi element zabawy, humoru i emocjonalnego zaangażowania.
2. Dyskusja „za i przeciw”
Jak sama nazwa wskazuje ten rodzaj debaty służy przede wszystkim do przekonywania lub rozstrzygania sporów. Dyskusja “za i przeciw” uczy uczniów przygotowywania argumentów wspierających i negujących tezę, daje więc możliwość przeanalizowania obu aspektów zagadnienia. Najbardziej przydatne są więc tematy kontrowersyjne, takie, do których nie jest trudno znaleźć mocne argumenty za i przeciw.
Zespół 1 - prezentuje argumenty “za”, przychyla się do dyskutowanej tezy;
Zespół 2 - prezentuje argumenty “przeciw”, neguje tezę;
Zespół 3 - obserwatorzy (w zależności od formy, czasu, jakim dysponuje nauczyciel i tematu - mogą oni być aktywnymi lub biernymi uczestnikami dyskusji).
Zadania nauczyciela:
1. Wybiera temat dyskusji - może tego dokonać po konsultacji z uczniami, w wyniku wcześniej przeprowadzonych lekcji itp.
2. Akceptuje prowadzącego dyskusję lub sam ją prowadzi.
3. Wypracowuje z uczniami “kodeks zachowania” i dba o jego przestrzeganie.
4. Wspomaga uczniów w przygotowaniu argumentów.
5. Sprawuje pieczę nad przebiegiem dyskusji, nawet jeżeli jej nie prowadzi.
6. Nawiązuje do dyskusji po jej zakończeniu tak, aby uczestnicy byli przekonani o jej wartościach.
3. Debata oksfordzka
Debata oksfordzka wywodzi się oczywiście ze środowiska angielskich uniwersytetów, gdzie była stosowana jako jedna z najpopularniejszych metod nauczania różnych przedmiotów, a zwłaszcza humanistycznych. Ćwiczenie dysputy i argumentowania było obowiązkowe w kształceniu przyszłych parlamentarzystów, dla których spory i przekonywanie miało stać się codzienną zawodową praktyką.
W debacie oksfordzkiej uczestniczą:
1. Dwa zespoły: A - zwolennicy dyskutowanej tezy (afirmacja) oraz N - przeciwnicy tezy (negacja);
2. Marszałek i sekretarz: pierwszy to prowadzący debatę, drugi - zajmuje się porządkiem formalnym w trakcie dyskusji;
3. Sędziowie: nieparzysta liczba oceniających argumenty, przygotowanie zespołów i poszczególnych mówców, zachowanie limitów czasowych, stylistykę wypowiedzi itp.
4. Obserwatorzy: osoby spoza wymienionych wyżej grup, mające prawo do zadawania pytań oraz głosowania wyłaniającego zwycięzcę.
4. Dyskusja panelowa.
Dyskusja panelowa rożni się od dyskusji “za i przeciw” tym, że nie służy do rozstrzygania sporów, a jedynie do prezentowania różnych stron omawianego zagadnienia. Dlatego zamiast formowania dwóch zespołów prezentujących argumenty do dyskusji panelowej zaprasza się ekspertów, którzy zajmują się tym samym zagadnieniem, ale z różnych perspektyw (np. jeśli omawiana jest kwestia praktyk zawodowych można zaprosić pracodawcę, nauczyciela przedmiotu zawodowego, absolwenta szkoły, rodzica, którzy wskażą na rozmaite aspekty omawianej kwestii).
Najczęściej dyskusja panelowa zawiera następujące elementy:
• wprowadzenie - prezentacja tematu, panelistów, zasad;
• udzielenie głosu poszczególnym ekspertom (wypowiedzi limitowane czasowo);
• wymiana opinii pomiędzy panelistami, zadawanie pytań, argumentowanie;
• pytania/opinie ze strony obserwatorów i odpowiedzi ekspertów udzielane na bieżąco (pytanie-odpowiedź);
• podsumowanie - prowadzący wyciąga wnioski z dyskusji i krótko prezentuje je uczestnikom;
• podziękowania i pożegnanie.
II. Job shadowing
Obserwacja zawodowa (job shadowing) jest jedną z wielu metod zapoznawania się z wybranym zawodem w praktyce. Rozbudowane wersje tej metody mogą przypominać praktyki zawodowe. Obserwacja zawodowa definiowana jest jako doświadczenie zawodowe, dzięki któremu uczeń poznaje zawód spędzając dzień na towarzyszeniu doświadczonemu pracownikowi w wykonywaniu jego obowiązków. Jest to niepłatne i tymczasowe doświadczenie zawodowe gwarantujące możliwość uczestniczenia w pracy osoby wykonującej zawód, którym zainteresowany jest uczeń. Uczestnicy obserwacji zawodowej mają szanse zapoznać się z przestrzenią, w jakiej wykonuje się dany zawód, umiejętnościami niezbędnymi do realizacji zadań zawodowych, potrzebną wiedzą, a co za tym idzie koniecznymi etapami szkolenia zawodowego oraz miejscem danej profesji na rynku pracy. Obserwacja zawodowa służy do głębszego poznania wybranego zawodu przez jego “doświadczenia w praktyce”. Uczeń ma także szansę dowiedzieć się, które z umiejętności nabywanych w szkole są niezbędne do wykonywania danego zawodu.
III. Wycieczki zawodoznawcze
Wycieczki zawodoznawcze należą do tej samej grupy metod kształcenia co job shadowing i spotkanie z przedstawicielem zawodu - pozwalają na nawiązanie kontaktu z osobami, które dany zawód wykonują na co dzień, są ekspertami w tej dziedzinie i mogą podzielić się swoim doświadczaniem z tymi, którzy starają się wybrać odpowiednią dla siebie ścieżkę kariery. Metody te pomagają uczniom zapoznać się ze wszystkimi aspektami danej profesji - począwszy od niezbędnej edukacji, przez plusy i minusy wykonywania zawodu, szanse na rynku pracy, zarobki, dokształcanie.
Wycieczka zawodoznawcza jest jedną z atrakcyjniejszych form pracy doradczej z uczniem ponieważ:
• może być stosowana na wszystkich etapach edukacji;
• obejmuje większą grupę uczniów jednocześnie;
• daje możliwości bezpośredniego kontaktu z zawodem;
• odbywa się poza szkołą (w swej zasadniczej części), a więc wzbudza większe zainteresowanie uczniów;
• może być podstawą dla innych zajęć (część podsumowująca)
IV. Spotkania z przedstawicielami zawodów, wywiady
Spotkania z przedstawicielami zawodów są jedną z najpopularniejszych form przekazywania wiedzy o zawodzie. Ma ona wiele zalet:
• uczniowie mają szansę spotkać i zadać pytania osobie, która wykonuje dany zawód na co dzień - jest więc ekspertem;
• uczniowie angażują się w przygotowanie spotkania - uczą się planować, zarządzać czasem oraz pracować w zespole;
• uczniowie poznają zasady zadawania pytań – muszą zwrócić uwagę na formy grzecznościowe, zastanawiają się, czego chcą się dowiedzieć, co na ich etapie edukacyjnym jest istotną informacją;
• nauczyciel pełni rolę wspomagającą, pozostawiając wiele decyzji i zadań uczniom;
• jest dobrym przygotowaniem do odbycia wycieczki zawodoznawczej i job shadowing;
• pozwala zaangażować rodziców i członków społeczności lokalnej.
V. Gry i zabawy edukacyjne
Celem gier jest stymulowanie aktywności. Mogą być one wykorzystywane jako spójna całościowa oferta metodyczna lub jako tylko jej element. Gry i zabawy edukacyjne można stosować w celu:
• wprowadzenia nowego zagadnienia lub pojęcia;
• zastosowania poznanej wiedzy w praktyce;
• utrwalenia lub zapamiętania;
• ożywienia interakcji, wzmocnienia motywacji do działania;
• budowania więzi w grupie;
• wprowadzenia humoru i elementów zabawy;
• ułatwienia transferu zdobytych kompetencji do indywidualnego kontekstu uczestnika;
• powtórzenia i podsumowania poznanych wiadomości;
• zaakcentowania wybranych momentów zajęć
VI. Metody plastyczne
Prace plastyczne to bardzo atrakcyjna forma pracy doradczej. Najczęściej zajęcia z wykorzystaniem tych technik są bardzo lubiane przez uczniów. Musi tu być jednak spełniony jeden ważny warunek – prace te nie mogą być oceniane. Techniki plastyczne w doradztwie zawodowym służą do ułatwiania refleksji a nie analizy talentu plastycznego.
Najczęściej wykorzystywane są różnego rodzaju:
• piktogramy;
• plakaty;
• komiksy;
• kolaże;
• plany;
• mapy;
• mapy pojęciowe;
• zdjęcia;
• druki użytkowe;
• reprodukcje;
• diagramy;
• tabele;
• schematy.
Do najważniejszych zalet wykorzystywania obrazu w procesie szeroko rozumianego uczenia się można zaliczyć:
• aktywizuje wiedzę uprzednią;
• wyjaśnia, koryguje przekonania i wyobrażenia, umożliwia dokonywanie porównań;
• uzupełnia – poszerza informacje;
• zwraca uwagę na cechy specyficzne, unikatowe;
• ułatwia zapamiętywanie (zwłaszcza wzrokowcom);
• zastępuje skomplikowane instrukcje i opisy;
• informuje o realiach życia (zdjęcia);
• przedstawia kontekst omawianego zagadnienia – przedmioty, zwyczaje, otoczenie;
• przedstawia zwyczaje (normy, wzory) związane z opracowaniem informacji pisemnej – układ graficzny cv, listu motywacyjnego, zaproszeń, oficjalnych pism itd;
• oddziałuje na emocje: bawi, śmieszy, intryguje, porusza, czasem wywołuje niesmak lub sprzeciw.
• rozwija wyobraźnię i fantazję;
• pobudza kreatywność;
• kształtuje wrażliwość estetyczną;
• przygotowuje do odbioru informacji graficznych, formuje potrzeby estetyczne, wyrabia dobry smak; • pozwala poznać i odróżnić charakterystyczne formy, techniki, style plastyczne i graficzne;
• wzmacnia i ubarwia atrakcyjność przekazu
VII.Portfolio
Portfolio to celowo zbierane prace ucznia dokumentujące jego wysiłki, postępy i osiągnięcia ukierunkowane na wybór kariery zawodowej. Może mieć formę papierową lub elektroniczną. Celem portfolio jest zarówno gromadzenie danych i zarazem wspieranie procesu planowania kariery edukacyjnej i zawodowej uczniów.
Zalety:
• wspiera proces samooceny, poszukiwania informacji i podejmowania decyzji edukacyjnych i zawodowych;
• promuje całościowe podejście do procesu doradczego;
• wzmacnia aktywność ucznia;
• uczy kompetencji związanych z autoprezentacją;
• umożliwia indywidualizację autoprezentacji;
• umożliwia gromadzenie danych „dowodów” potwierdzających kwalifikacje, kompetencje, zainteresowania;
• pozwala uporządkować dokumenty;
• wspiera proces autorefleksji;
• nadaje procesowi samooceny klarowną strukturę;
• może być wykorzystane podczas rozmowy kwalifikacyjnej.
VIII. Targi edukacyjne
Targi edukacyjne organizowane są w różnych ośrodkach często dorocznie i stwarzają wyjątkową okazję do zapoznania się z ofertą różnych szkół, uczelni, instytucji w bardzo krótkim czasie. Większość uczniów wybiera się na targi edukacyjne, aby zapoznać się z ofertą edukacyjną innych szkół. Największe targi edukacyjne gromadzą często przedstawicieli kilkudziesięciu szkół (różnego poziomu), którzy starają się zachęcić uczniów do wybrania właśnie ich propozycji.
IX . Case study
Studium przypadku to bardzo użyteczna technika pracy doradczej z młodzieżą. Aby spełniła swoją rolę musi spełnić dwa warunki: studium powinno być dobrze skomponowane oraz omówione w taki sposób, aby umożliwić transfer wniosków i odczytanie ich jako przydatnych do analizy sytuacji konkretnego ucznia.
Dzięki tej technice można zrealizować następujące cele:
• uczniowie uczą się analizy sytuacji w oparciu o dostępne informacje i dane;
• rozwijają umiejętności poszukiwania optymalnych rozwiązań problemu;
• uczą się podejmowania decyzji, oceny zagrożeń i szans;
• przez porównywanie różnic w podejściu do problemu mogą też stać się bardziej otwarci na inne, nietypowe i nieszablonowe propozycje rozwiązań;
• sprawdzają jak wiedzę teoretyczną można wykorzystać do rozwiązywania realnych, „życiowych” problemów

Literatura:
1. Halina Dołęga-Herzog Małgorzata Rosalska Wykorzystanie metod kreatywnych w przygotowaniu uczniów do wyboru zawodu Propozycje rozwiązań metodycznych. Krajowy Ośrodek Wspierania Edukacji Zawodowej i Ustawicznej Warszawa 2014
2. A. Niemczyk, Trener skuteczny. Procedury dla prowadzących szkolenia, Warszawa 2012
3. K. Tomasik, Rola i znaczenie debaty publicznej na rzecz edukacji, w: I. Nowosad, I. Mortag, J. Ondrakova (red.) Jakość życia i jakość szkoły. Wprowadzenie w zagadnienia jakości i efektywności pracy szkoły, Zielona Góra 2010
4. M. Kochan, Pojedynek na słowa. Techniki erystyczne w publicznych sporach, Krakow 2005; A. Budzyńska-Daca, J. Kwosek, Erystyka, czyli o sztuce prowadzenia sporów, Warszawa 2009.
5. B.D. Gołębniak, Nabywanie kompetencji do refleksyjnego nauczania, w: Uczenie metodą projektów, red. B.D. Gołębniak, Warszawa 2002