Wczesna interwencja logopedyczna

Pobudzanie rozwoju mowy małego dziecka to świadome i systemowe oddziaływanie terapeuty w celu optymalnego niwelowania skutków zaburzeń, nieprawidłowości i opóźnień rozwojowych. Skuteczność tych oddziaływań zależy między innymi od wiedzy terapeuty na temat etapów rozwoju psychoruchowego dziecka od chwili narodzin.
Terapeuta, prowadzący stymulację rozwojową, powinien pamiętać o odwoływaniu się do umiejętności prymarnych. Bez względu na wiek życia w terapii odnosimy się do wieku umysłowego. Jeśli więc dziecko nie potrafi gryźć, nie będzie mogło uczyć się mówić, jeśli nie skupia wzroku na twarzy dorosłego, nie będzie mogło oglądać obrazków i uczyć się rozumienia nazw przedmiotów. Jeśli nie chwyta, przeciwstawiając kciuk, nie będzie mogło manipulować przedmiotami. Dlatego w prowadzeniu terapii tak ważna jest znajomość przebiegu rozwoju psychoruchowego dziecka (mowy, sprawności motorycznych i
manualnych, sprawności spostrzegania wzrokowego i słuchowego, budowania kontaktów społecznych, zabawy czy funkcjonowania pamięci).
Praktyka terapeutyczna pokazuje, że zaburzenia każdej ze sfer życia dziecka wpływa negatywnie na rozwój języka. Deficyty nabywania i posługiwania się językiem mogą wynikać z zaburzeń motorycznych, zarówno w sferze artykulacyjnej- kiedy dziecko mające problem z praksją oralną, nie może prawidłowo wypowiadać dźwięków mowy, jak również w sferze pojęciowej- jeśli nie może poruszać się w przestrzeni i nie może na podstawie doświadczeń stworzyć pojęć dotyczących relacji przestrzennych, położenia i odległości.
Nadrzędnym celem wczesnej interwencji jest zapewnienie dziecku jak najlepszego funkcjonowania w społeczeństwie.
Wczesna interwencja logopedyczna to wszelkie oddziaływania terapeuty/logopedy wobec dzieci zagrożonych niepełnosprawnością bądź ze zdiagnozowaną już niepełnosprawnością, u których stwierdza się nieprawidłowości w zakresie warunków prawidłowego kształtowania się mowy oraz które z tego powodu wymagają wczesnego oddziaływania w zakresie diagnozy i terapii logopedycznej.
Interwencja, to termin wskazujący na aktywność polegającą na wtrącaniu się, włączaniu w jakąś sprawę aby wnosić zmiany.
Nieprawidłowości rozwojowe obserwowane u dziecka stanowią właśnie taką sytuację, w której należy interweniować aby nie dopuścić do jej nieodwracalności lub łagodzić skutki zaburzeń, które mogą pozostawić piętno na całe życie.

Profilaktyka logopedyczna
-Profilaktyka to budowanie w świadomości społecznej wiedzy o zaburzeniach mowy, ich powstawaniu, zapobieganiu oraz możliwościach terapii.
-Organizowanie interdyscyplinarnej pomocy dla dzieci zagrożonych nieprawidłowym rozwojem.
-„Lepiej zapobiegać, niż leczyć”
Postęp, jaki dokonał się w medycynie, zwłaszcza w ostatnich latach przyczynił się do ratowania zagrożonych ciąż, noworodków przedwcześnie urodzonych, które dawniej nie miałyby szans na przeżycie.
Ratownictwo to pierwszy krok, potrzebna jest dalsza długofalowa, interdyscyplinarna pomoc, podjęta od chwili wykrycia niepełnosprawności.
Poprawa opieki medycznej nad noworodkiem przyczyniła się do obniżenia umieralności, jednakże spowodowała wzrost liczby dzieci z zaburzeniami i wadami rozwojowymi, w przypadku których istnieje znaczne ryzyko wystąpienia nieprawidłowości w rozwoju psychoruchowym.
Dużą część dzieci, co do których istnieje ryzyko wystąpienia nieprawidłowości rozwojowych stanowią maluchy u których stwierdzono:
- wcześniactwo z niedojrzałością ośrodkowego układu nerwowego
-urazy okołoporodowe uszkadzające ośrodkowy układ nerwowy
-wady genetyczne
-mutacje chromosomowe
-zaburzenia metaboliczne obciążające układ nerwowy
-wrodzone wady rozwojowe układu nerwowego, np. wodogłowie.
dea wczesnej interwencji-akty prawne
Program Rządowy (2005r.) w którym przedstawiony został charakter oddziaływań przezwczesną, wielospecjalistyczną, kompleksową i skoordynowaną pomoc dziecku i rodzinie.
Nadrzędnym celem jest zapewnienie dziecku jak najlepszego funkcjonowania w społeczeństwie.
Aby to osiągnąć, potrzebna jest wczesna i systematyczna interwencja.
W zespole specjalistów opiekujących się dzieckiem powinni się znaleźć w zależności od jego potrzeb:
Lekarze różnych specjalności
Psycholog
Fizjoterapeuta
Pedagog
Logopeda
Inni terapeuci zajęciowi.
W przypadku dzieci zagrożonych niepełnosprawnością przede wszystkim wczesna diagnoza i odpowiednio wcześnie podjęta terapia stanowią główne zadanie logopedy, ponieważ dają one dziecku szansę na osiągnięcie sprawności komunikacyjnej.
Stwierdzone w procesie diagnozy nieprawidłowości wymagają stworzenia programu terapii, a następnie podjęcie oddziaływań w obszarze zaburzeń mowy.
Wczesna interwencja logopedyczna prowadzona jest w przychodniach rehabilitacyjnych, w ośrodkach wczesnej interwencji, w poradniach psychologiczno-pedagogicznych.
Opieka logopedyczna jako profilaktyczne działania logopedyczne odbywa się również na oddziałach położniczo-noworodkowych. Tutaj do zadań logopedy należy m.in.
-zapobieganie patologiom w obrębie narządu żucia:
-uświadomienie rodzicom znaczenia karmienia piersią, które prognozuje prawidłowy rozwój mowy,
-ocena budowy jamy ustnej,
-diagnoza odruchów fizjologicznych, istotnych dla prawidłowego rozwoju artykulacji,
-instruowanie matek na temat działań profilaktycznych, zapobiegających powstawaniu nieprawidłowości w rozwoju artykulacji, np.:
>układanie dziecka w łóżeczku lub wózku, tak by główka była trochę wyżej niż tułów, co sprzyja domykaniu się warg i oddychaniu przez jamę nosową,
>po pojawieniu się pierwszych zębów wprowadzanie twardszych pokarmów,
>eliminowanie nieprawidłowych nawyków ssania smoczka, palców.
Plastyczność mózgu- uzasadnieniem dla wczesnego rozpoczęcia stymulacji logopedycznej jest zjawisko plastyczności mózgu we wczesnym dzieciństwie.
Plastyczność stwarza możliwość korekty wadliwych schematów. Oznacza zbiór mechanizmów pozwalających na reorganizacje zachowanej tkanki nerwowej mózgu, możliwość przywrócenia uszkodzonych funkcji.
Neuroplastyczność kompensacyjna -pouszkodzeniowa, to zdolność uszkodzonego mózgu do tworzenia nowej sieci połączeń nerwowych , co prowadzi do przejęcia funkcji uszkodzonej tkanki nerwowej przez inną nieuszkodzoną strukturę, a w konsekwencji do odzyskania określonych sprawności, np. rozumienia lub tworzenia wypowiedzi.
Plastyczność wywołana wzmożonym doświadczeniem-zdolność zdrowego oraz uszkodzonego mózgu do przekształcania się pod wpływem wzmożonego doświadczenia czuciowego lub ruchowego, w wyniku którego określone szlaki neuronalne są wzmacniane przez ciągle powtórzenia.
Im dłużej trwa okres nieprawidłowych zachowań tym trudniej je zmienić.
Najlepszym okresem dla wykształcenia umiejętności posługiwania się mową są pierwsze trzy lata życia, ponieważ po 4.roku te struktury mózgu, które odpowiadają za rozwój mowy, osiągają już dojrzałość.
Interwencja logopedyczna realizowana jest na trzech wzajemnie uzupełniających się poziomach:
-Diagnostyka logopedyczna
-Terapia logopedyczna
-Prewencja logopedyczna.
Rozwój języka rozpoczyna się z chwilą narodzin, a nawet wcześniej, jeżeli weźmiemy pod uwagę konieczne uwarunkowania genetyczne oraz pierwsze doświadczenia słuchowe i czuciowe płodu. Od pierwszych prób ssania i pierwszego krzyku rozpoczyna się dla dziecka skomplikowana droga prowadząca do zdobycia narzędzia pozwalającego poznawać otaczający świat, wchodzić w relacje z innymi ludźmi.
Już nieprawidłowości ssania, oddychania, żucia, rozwoju motorycznego zauważone w ciągu kilku pierwszych miesięcy życia, powinny uwrażliwić rodziców a także terapeutów na konieczność dokonywania diagnozy odruchów prymarnych, mowy gdyż dzieci te stanowią grupę zagrożoną: powstawaniem wad wymowy, dysleksja czy opóźnionym rozwojem mowy.

Prenatalne uwarunkowania rozwoju mowy

Planowanie rodziny i świadome macierzyństwo to podstawowy warunek kreatywnych rodziców, którzy „rozpoczynają kształtować wrodzony potencjał twórczy dziecka od chwili jego poczęcia, a nie od dnia jego przyjścia na świat” (B. Rocławski)
W wieku prenatalnym kształtują się narządy odbiorcze i nadawcze mowy, a także rozpoczyna się ich funkcjonowanie.
Około 13. dnia życia płodowego widoczne są zawiązki układu nerwowego, a około 20.dnia zostają uformowane zawiązki mózgu i rdzenia kręgowego. Pod koniec pierwszego miesiąca tworzą się neurony. W tym bardzo wczesnym okresie rozpoczyna się również stopniowy rozwój zmysłów.
Około 40 dni po zapłodnieniu pojawiają się w przedniej części cewy nerwowej trzy wybrzuszenia, z których za chwilę rozwinie się przodomózgowie, śródmózgowie i tyłomózgowie.
Komórki nerwowe zaczynają się mnożyć i migrować, tworząc struktury układu nerwowego.
Zaczynają powstawać aksony i dendryty, a wraz z nimi połączenia nerwowe.
W 7. Hbd budowa mózgu dziecka jest zbliżona do mózgu człowieka dorosłego.
Mózg zaczyna już wysyłać impulsy do niektórych organów.
Między 6. a 7. Hbd (tygodniem życia płodowego) następuje koordynacja pracy pomiędzy mięśniami i nerwami.
W zakresie pierwszych ważnych skonsolidowanych aktywności okresu prenatalnego, będących wyznacznikiem prawidłowości procesu rozwojowego płodu, jest przygotowanie do przyjmowania pokarmu, które łączy się:
-Z uwrażliwieniem środkowej części twarzy (10/11 Hbd)
-Z otwieraniem i zamykaniem ust, reakcją na dotyk, początkiem aktywności mięśni oddechowych i fonacyjnych (12Hbd);
-Z ukształtowaniem strun głosowych, intensywnym połykaniem i wypieraniem wód płodowych (14/15 Hbd)
-Z ukształtowaniem odruchowej reakcji ssania (28/29Hbd);
-Z ukształtowaniem pełnej koordynacji ssania, połykania i oddychania (32/34Hbd);
Około 16 Hbd płód zaczyna reagować na bodźce akustyczne, np. dźwięki o dużym natężeniu często powodują aktywność dziecka, niepokój ruchowy, przyspieszenie akcji serca.
Około 24Hbd płód zaczyna ssać palec.
Słuch jako narząd odbiorczy, w momencie przyjścia dziecka na świat jest całkowicie dojrzały do funkcjonowania.
Rozwój twarzoczaszki i narządu żucia w okresie prenatalnym
Między 4. a 8.Hbd kształtuje się pierwotna zatoka ustna.
W 4. Hbd powstaje wyniosłość językowa, która daje początek trzonowi języka.
W 6.Hbd powstają zawiązki wargi oraz zawiązki zębów mlecznych.
Między 7.a 10. tygodniem kształtuje się podniebienie pierwotne.
Między 10.a 11. Hbd tworzy się zarys kostny części twarzowej czaszki.

Wady wrodzone twarzoczaszki
Wady mogą być duże, np. rozszczep podniebienia i małe, np. asymetrie części twarzowej
głowy.
Wystąpienie kilku dużych wad nazywa się zespołem, np. płodowy zespół alkoholowy.
Wśród przyczyn oddziałujących na narząd żucia i jego otoczenie w okresie zarodkowo-płodowym można wyróżnić:
-Czynniki dziedziczne
-Czynniki zewnątrzpochodne działające poprzez organizm matki
-Wpływ gruczołów wydzielania wew.
Do dziedzicznych zaburzeń twarzoczaszki należą np.
-Rozszczepy, zgryz krzyżowy, diastema.
Do dziedzicznych zaburzeń zalicza się również zaburzenia genetyczne np. aberracje chromosomowe:
-Zespół Edwardsa, zespół Pataua, zespół Downa.

Czynniki zewnątrzpochodne
Teratogeny:
chemiczne (leki, hormony, alkohol)
infekcyjne (różyczka)
choroby pierwotniakowe (toksoplazmoza, listerioza)
odżywcze (niedobór witamin)
środowiskowe
fizyczne (hałas, promieniowanie)
inne, np. stres, czynniki mechaniczne
Największe prawdopodobieństwo wywołania wady wrodzonej przez teratogen przypada na 18.-60. dzień rozwoju zarodka ludzkiego (za: Bortel, 2012).
Wpływ gruczołów wewnętrznego wydzielania
Zaburzenia funkcji gruczołów w.w. wpływają na pobudzenie lub zahamowanie rozwoju całego ciała bądź jego poszczególnych części np. gigantyzm, karłowatość (zaburzenia przysadki).

Skala Apgar
Każdy noworodek po urodzeniu zostaje zdiagnozowany wg skali APGAR, w 1., 3. i 5. minucie życia. Bierze się pod uwagę 5 wskaźników: częstość bicia serca, oddech, napięcie mięśniowe, zabarwienie skóry, reakcje na ingerencję cewnika w j. nosowej. Stan dziecka określa się jako dobry gdy otrzyma 8-10 punktów. Dzieci z punktacją od 0-7 wymagają pomocy lekarskiej.

Charakterystyka rozwoju psychoruchowego dziecka, w tym rozwoju mowy, od 0 do 3.r.ż.
Mowa nie jest umiejętnością wrodzoną. Nabywamy ją w ciągu swego życia osobniczego w kontaktach z mówiącymi ludźmi.
Prawidłowe kształtowanie się oraz rozwój mowy dziecka jest podstawą kształtowania się i rozwoju jego osobowości.
Dziecko dzięki rozumieniu poznaje świat, a dzięki umiejętności jaką jest mówienie potrafi wyrazić swoje uczucia, pragnienia, spostrzeżenia oraz przeżycia.

Pierwszy rok życia dziecka
Okres melodii, okres prelingwalny-główną funkcją tego okresu jest rozwój podstawowych funkcji psychicznych poprzez zbieranie wiedzy o świecie, dostrzeżenie potrzeby komunikacji.
Od chwili narodzin niemowlę ćwiczy tor głosowy. Rozpoczyna się rozwój wokalizacji przejawiający się poprzez krzyk, płacz, sapanie, mlaskanie, piski, śmiech, wokalizację malinową (wibrowanie wargami).
Z czasem te nieokreślone dźwięki przeradzają się w głużenie, a potem w gaworzenie.
Około 2-3 m. ż. pojawia się forma prewokaliczna, zwana głużeniem, które podobnie jak płacz jest odruchem bezwarunkowym. Wzmożona aktywność ruchowa w tym okresie sprzyja wydawaniu dźwięków, zwłaszcza gdy dziecko jest zdrowe.
Głużenie nie jest jeszcze mówieniem, ale treningiem narządów mownych. W wyniku tej formy prewokalicznej powstają dźwięki zbliżone do głosek oraz grup spół i samogłoskowych.

Uwaga- U wszystkich dzieci występuje głużenie, również u niedosłyszących.
W okresie głużenia w mózgu powstają pierwsze skojarzenia między wydawanymi dźwiękami a odpowiadającymi im ruchami aparatu mowy.
W drugiej połowie pierwszego roku życia dziecko zaczyna gaworzyć. Gaworzenie to czynność zamierzona (odruch warunkowy), która polega na naśladowaniu i powtarzaniu dźwięków mowy. Na tym etapie dziecko zaczyna bawić się dźwiękiem. Zabawa dźwiękiem jest treningiem słuchowym, symptomem uwagi i woli.
W czasie głużenia i gaworzenia w ośrodkowym układzie nerwowym dziecka dokonuje się proces kojarzenia. Dziecko zaczyna rozumieć co mówimy, a także podejmować próby wymawiania pierwszych słów (np. nazwy przedmiotów, zwierząt).
Pod koniec pierwszego roku życia dziecko potrafi spełniać proste polecenia, co świadczy o rozumieniu mowy. Pojawiają się pierwsze słowa np. mama, baba, tata, da, am, itp.

Słuch fonematyczny
Prawidłowy słuch fizyczny jest podstawą do wykształcenia się słuchu fonematycznego.
Umiejętność rozróżniania dźwięków mowy to słuch fonematyczny.
Dziecko musi około 60 razy usłyszeć słowo, by w jego mózgu powstał i utrwalił się stereotyp słuchowy.
Dzięki słuchowi fonematycznemu istnieje możliwość rozróżniania słów, które zbudowane są z głosek.
W 1.r.ż. dziecko intensywnie rozwija słuch fonematyczny. Około 7. m.ż. zaczyna przejawiać umiejętność wyodrębniania słów w ciągu mowy.

Równolegle z etapami kształtowania mowy przebiega rozwój fizyczny dziecka- zmiana pozycji ciała: unoszenie głowy, siadanie, raczkowanie, stanie, chodzenie.
W 4.-5. miesiącu życia dziecko jest zainteresowane przedmiotami, wyciąga rączki po przedmiot, trzyma go w dłoniach.
Skupia wzrok na twarzy drugiej osoby, reaguje na uśmiech, na mimikę.
Nieruchomieje na głośny dźwięk, odwraca głowę w kierunku źródła dźwięku.
Wsłuchuje się w wypowiedzi dorosłych.
W 6.-7. m.ż. obraca się z pleców na brzuch i z brzucha na plecy.
Samodzielnie siedzi.
Stoi z podparciem.
Manipuluje przedmiotami.
Boi się nieznanych osób.
W 8.-9.m.ż. samodzielnie siada z pozycji leżącej.
Samodzielnie stoi, stawia pierwsze kroki z podparciem.
Używa chwytu pęsetowego.
Poszukuje przedmiotu, który zniknął z pola widzenia.
Wykorzystuje w komunikacji gest wskazywania palcem.
Zachowuje się intencjonalnie.
W 10.-11.m.ż. dziecko chodzi prowadzone za dwie rączki.
Odwraca kartki w książce.
Porusza się w rytm muzyki.
Wskazuje osoby i przedmioty.
Naśladuje ruchy dorosłego, np. czesanie, karmienie.
Wyjmuje przedmioty z pudełka.
Rozumie przekazy mimiczne.
Rozpoznaje wyrażenia dźwiękonaśladowcze.
Potrafi bawić się w zabawy np. a kuku, kosi-kosi.
W 12. m. ż. dziecko próbuje samodzielnie chodzić.
Rozumie polecenia poparte gestem.
Inicjuje interakcje z wieloma osobami z otoczenia.
Sprawdza pole wspólnej uwagi i podąża za wzrokiem lub wskazaniem.
Potrafi manipulować w sposób specyficzny, kontroluje wzrokiem wykonywane czynności.
Drugi rok życia dziecka
Okres wyrazu -dziecko potrafi już używać wiele samogłosek (brak ą, ę). Używa również znaczną ilość spółgłosek: p, b, m, n, t, d, l, ś, ź, ć,dź. Ułatwiając sobie kontakt werbalny trudniejsze spółgłoski zastępuje innymi (substytucja), a grupy spółgłoskowe upraszcza.
Charakterystyczna dla wymowy na poziomie wyrazu jest realizacja części nagłosowej wyrazu lub końcówki.
Wraz z rozwojem sprawności artykulacyjnej dziecko coraz precyzyjniej potrafi posługiwać się narządami mownymi, bogaci słownictwo czynne. Robi znaczne postępy w zakresie rozumienia wypowiedzi kierowanych z otoczenia.
Rozwój mowy dziecka postępuje w czterech kierunkach:
-Rozszerzania zakresu rozumianych słów i całych wypowiedzi.
-Bogacenie używanego słownictwa.
-Opanowywanie gramatyki języka.
-Doskonalenie wymowy.
Słownik dziecka w tym wieku tworzy około 50 słów. Literatura przedmiotu podaje, że dziecko potrafi tworzyć w tym okresie około 300 słów.
Dziecko w 13.-16.m.ż. samodzielnie chodzi, umie wykonać przysiad.
Buduje wieżę z dwóch klocków.
Posługuje się nazwami osób, przedmiotów i kilku czynności.
Podejmuje próby rysowania-bazgrania.
Pije z kubka, posługuje się łyżką.
Około 17.-20.m.ż. dziecko wspina się, biega, rzuca piłką, wchodzi po schodach krokiem dostawnym.
Wyraża zainteresowanie rówieśnikami.
Buduje wieżę z 4-5 klocków.
Różnicuje słowa i melodie piosenek.
Rozumie proste polecenia i zakazy.
Reaguje negatywnie na rozstanie z matką.
Pod koniec drugiego roku życia próbuje samodzielnie się rozbierać.
Podskakuje, próbuje jeździć na trójkołowym rowerku.
Buduje wieżę z 6 klocków.
Odkręca pokrywki.
Umieszcza klocki w otworach o zróżnicowanym kształcie i wielkości.
Dobiera obrazek do przedmiotu.
Dobiera pary zabawek.
Wchodzi w interakcje z rówieśnikami.
Spełnia poleceni, np.: połóż, podaj, przynieś.
Trzeci rok życia dziecka
Okres zdania przypada na 3 r.ż. dziecka. W tym okresie wzrasta zasób słownictwa (800-
1500 słów: rzeczowniki, czasowniki, przymiotniki, liczebniki, zaimki, przyimki, przysłówki).
Na początku tego okresu wypowiada zestawienia dwuczłonowe, potem pojawiają się
zdania proste.
Mimo iż dziecko opanowało już dużą grupę głosek nadal dokonuje substytucji, trudniejsze
głoski zastępuje łatwiejszymi do wymówienia. Upraszcza grupy spółgłoskowe w nagłosie
bądź śródgłosie wyrazu. Przyczynę należy tłumaczyć zbyt słabą jeszcze sprawnością
artykulacyjną narządów mowy.
Dziecko w 30.m.ż. sprawnie chodzi i biega.
Posługuje się kubkiem i łyżką.
Składa obrazki z połówek.
Klasyfikuje klocki wg koloru, kształtu i wielkości.
Rysuje po demonstracji linię poziomą i pionową.
Powtarza melodie, krótkie rymowanki.
Podejmuje zabawy tematyczne.
W 36. m. ż. rzuca, kopie i próbuje łapać piłkę.
Jeździ na trójkołowym rowerku.
Buduje wieżę z 8 klocków.
Samodzielnie wykonuje podstawowe czynności higieniczne.
Klasyfikuje przedmioty na obrazkach wg kryterium użycia.
Wykazuje wyraźne oznaki kształtowania dominacji stronnej.