Wycieczki jako nieodzowny element wychowania w szkole

„Wycieczki jako nieodzowny element wychowania w szkole”

Kultura Rzeczypospolitej opiera się na wolności
i tolerancji. Wycieczka szkolna to „element” wprowadzający do turystyki, czyli tej części kultury europejskiej, która pozwala na odejście od konsumpcjonizmu, hedonizmu, „wyścigu szczurów”, bierności, wyobcowania itp. w czasie, kiedy człowiek jest na etapie poszukiwania, wyboru, rodzenia się wartości.
Celem głównym jest tutaj promowanie przez szkołę aktywnego
i zdrowego stylu życia, opartego o kulturę, tradycję, turystykę
i sport. Kolejnym jest pomoc młodym ludziom w zapobieganiu lub uporaniu się z nałogami, np. nikotynizmem, alkoholizmem, narkomanią, uzależnieniem od smart fonów, social mediów, gier, czy nadmiernego funkcjonowania w wirtualnym świecie.
Kiedy podróżujemy, spotykamy nowych ludzi, często nieznane nam środowisko naturalne, etniczne, kulturowe. Zwykle są to pozytywne doświadczenia, gdyż ludzie z natury są dobrzy. Podróżnik, turysta będąc w drodze, staje się bogatszym w pozytywne doświadczenia, a przez to oddala się od ksenofobii, nietolerancji, braku szacunku i zrozumienia dla innych kultur, religii, czy po prostu ludzi.
Buduje w sobie tolerancję, otwiera się na piękno, nowe dla siebie sposoby postrzegania, myślenia, a z czasem staje się bardziej kreatywny, twórczy i tolerancyjny.
Podróżując, czy uprawiając turystykę kwalifikowaną poprawiamy także swoją dzielność, zaradność, sprawność fizyczną, wytrzymałość, zmysł organizacyjny, samodyscyplinę, umiejętność działania i funkcjonowania w grupie. Tu ujawnia się rola turystyki grupowej – wycieczek klasowych. Umiejętność współpracy w grupie jest bardzo istotna w każdym społeczeństwie i kulturze.
Z moich obserwacji wynika, że jest to często obszar zaniedbywany we współczesnej polskiej szkole. Wyjątkiem jest tu wychowanie środowiskowe jak np. drużyna harcerska czy drużyna sportowa.
Wychowanie klasy to nie tylko wyznaczanie standardów, czy zadań grupowych, ale też organizowanie wspólnych doświadczeń i przeżyć – czyli wycieczek.
Wycieczka, to element aktywnego , ciągłego procesu wychowania, od pierwszego do ostatniego dnia funkcjonowania w szkole. Istotną części a ich wykorzystania jest budowanie autorytetu wychowawcy jako podstawy wychowania.
Uważam, że wycieczek powinno być kilkanaście w procesie wychowawczym od klasy pierwszej do ostatniej. Powinny być one dobierane i modelowane w zależności od charakteru grupy i jednostek ją tworzących, celów jakie sobie stawiamy, potrzeb i możliwości.
Wspomniane formy, zakres tematyczny i czasowy tworzy ich charakter i siłę oddziaływania na wychowanków (uczniów).
W praktyce szkolnej często mylone są rodzaje poszczególnych wyjazdów szkolnych, np. obozów, czy biwaków. Ogólnie nazywanych wycieczkami.
Z punktu widzenia czasu trwania i charakteru wycieczki dzielimy na:
- obozy trwające od 7 dni. Te dzielą się na stacjonarne, oparte o bytowanie w budynku (ośrodek wypoczynkowy, schronisko młodzieżowe, gospodarstwo agroturystyczne itp.) lub pod namiotami (zwykle na terenie leśnym udostępnionym przez dane nadleśnictwo) lub w bazie turystycznej, harcerskiej.
- rajdy, trwające od 2 do 6 dni, gdzie zmieniają się miejsca noclegów, punkty żywienia, realizacji zajęć w terenie (miasto, wieś, szlaki turystyczne, parki narodowe itp.).
- biwaki, trwające od 2 do 6 dni ze stałą bazą noclegową opartą o budynki z zapleczem kuchennym i sanitarnym lub pod namiotami (bazy turystyczne, pola namiotowe, kampingi).
Specyficzną odmianą biwaku jest zlot, np. drużyn harcerskich, młodzieżowych drużyn pożarniczych przy OSP. Ma on charakter biwaku tematycznego z elementami kształcącymi i współzawodnictwa.
- wycieczki jednodniowe lub kilkudniowe – tematyczne, przedmiotowe, interdyscyplinarne, zawodowe, kulturoznawcze.
Wycieczki organizujemy w celu:
- integracji młodzieży, nawiązywania przyjaźni.
- poznawania uczniów przez nauczyciela, wychowawcę.
- większą możliwość oddziaływania na wychowanków,
-poszerzenie wiedzy, umiejętności, znajdowanie odniesień i wspólnych treści pomiędzy przedmiotami: język polski – historia, historia – geografia, geografia – biologia, przyroda itd.
- tworzenie wspomnień, wrażeń, wzbogacanie kulturowe i emocjonalne.
Wyróżnia się trzy główne cele wycieczek:
Wychowawczy, poznawczy, kształcący.
W ramach pierwszego z nich (wychowawczego) ujmujemy wszystko, co jest związane z wychowaniem młodych ludzi począwszy od celów szczegółowych takich jak: integracja grupy (klasy), poznanie zalet, poglądów, postaw. Istotne jest też rozpoznanie ogólnej dzielności uczniów w zetknięciu z trudnymi warunkami podczas zajęć przewidzianych w programie wycieczki.
Do wymienionych celów szczegółowych dodać należy:
- uwrażliwienie na zagadnienia ochrony przyrody,
- poprawa stanu zdrowia i kondycji,
- upowszechnianie form aktywnego wypoczynku i rekreacji jako sposobu na życie
- kształtowanie charakteru i wewnętrznej dyscypliny,
- przeciwdziałanie patologiom społecznym i nałogom
Drugi z wymienionych celów, poznawczy obejmuje zapoznanie ucznia ze swoją miejscowością, regionem, krajem, ale też ze specyfiką fauny, flory, geologii obszarów chronionych, zabytków, kultury, historii, czy obiektów sakralnych. Odnośnie własnej lub innej kultury wyszczególnić należy poznanie lokalnych społeczności, grup etnicznych, wyznań w duchu wolności i tolerancji.
Trzecia grupa celów kształcących obejmuje:
- dostrzeganie powiązań pomiędzy kulturą, sztuką, gospodarką i procesami społecznymi,
- szacunek dla przyrody (ekologia) i umiejętne korzystanie z jej zasobów, docenianie jej piękna,
- dostrzeganie i różnicowanie krajobrazu, architektury,
- umiejętność poruszania się w terenie zurbanizowanym, leśnym, górskim, po drogach publicznych, szlakami turystycznymi, parkami narodowymi itp.,
- umiejętność posługiwania się mapą, busolą, GPS, Piepsem oraz kształtowania orientacji w terenie.
Te ostatnie umiejętności najlepiej połączyć z zajęciami geografii czy EDB.
Pozwolę sobie przejść do najistotniejszej części mojego opracowania – czyli odpowiedzi na pytanie: jak przygotować wycieczkę? Podstawą jest ustalenie jej celów. Zależą one od wieku uczniów, ich zainteresowań, kondycji, celów szczegółowych w danym momencie etapu wychowania. Kolejny etap, to praca z biurem turystycznym lub samodzielne przygotowanie konkretnych zajęć, czyli: program, trasy dojazdu, środki transportu, posiłki, toaleta, sen i wypoczynek. Czas w/w należy zakładać z rezerwą na wszelkie nieprzewidziane sytuacje.
Następnie przechodzimy do stworzenia preliminarza, czyli odpowiedzi na pytanie: ile to wszystko kosztuje? Np. posiłki, noclegi, obsługa biura, przejazdy, udział kadry nauczycielskiej, przewodnicy, wstępy do muzeów, ubezpieczenie. Nie należy zapominać o tzw. Rezerwie w razie nieprzewidzianych wydatków. Gdy już się z tym uporamy pozostaje stworzyć listę uczestników i jeśli zachodzi taka potrzeba, z dodatkowymi informacjami o specjalnych zaleceniach zdrowotnych, np. dla diabetyków lub alergików. Listę uzupełnia się zgodami rodziców lub prawnych opiekunów na wyjazd uczniów.
Jednak, aby do wycieczki doszło, konieczna jest zgoda dyrektora szkoły i akceptacja przez niego celów, programu oraz dokumentacji zawierającej także ubezpieczenie uczestników i kadry wycieczki. Dlatego zwróciłem na ten element szczególną uwagę? Otóż standardowe ubezpieczenia nie obejmują terenu poza szkołą, więc wycieczek również.
Przy doborze kadry nauczycielskiej trzeba pamiętać, ze na 15 uczestników przypada jeden nauczyciel plus kierownik.
Obecnie nie ma wymogu ukończenia kursu wycieczek szkolnych przez nauczyciela wyznaczonego przez dyrektora szkoły na kierownika wycieczki. Jeżeli jednak organizujemy specjalistyczną wycieczkę krajoznawczo – turystyczną, w ramach tzw. Turystyki kwalifikowanej, czyli spływ kajakowy, czy wycieczka górska z elementami wycieczki i dużą ekspozycją, to kierownik i opiekunowie mają obowiązek posiadać udokumentowane przygotowanie, zapewniające bezpieczną realizację programu.
Najlepiej jest korzystać z usług licencjonowanych instruktorow.
Generalnie kierownik wycieczki odpowiada za:
- opracowanie programu i regulaminu wycieczki,
- zapoznanie rodziców i uczniów z regulaminami, programem, celami, trasą przemieszczania się,
- zapewnienie warunków do realizacji i przestrzegania w/w,
- zapoznanie uczniów i opiekunów z warunkami, zasadami bezpieczeństwa,
- określenie zadań opiekunom,
- dbanie o zaopatrzenie uczniów i opiekunów w sprzęt turystyczny i apteczkę,
- zorganizowanie i nadzorowanie; transportu, wyżywienia, noclegów,
- dokonywanie podziału zadań dla uczniów,
- dysponowanie środkami finansowymi wycieczki,
- dokonywanie podsumowania, oceny i rozliczenia wycieczki.
Nieco odmienne procedury obowiązują przy organizacji wycieczek zagranicznych. Muszą one być zgłoszone do kuratoriów. Wystarczy dostarczyć zgłoszenie oraz kartę wycieczki.
Kierownik wycieczki zagranicznej lub przynajmniej jeden opiekun musi znać język obcy w celu porozumiewania się w krajach tranzytowych i docelowym.
Ubezpieczenie przy wyjeździe zagranicznym powinno zawierać koszty leczenia i NW. Oczywiście jeśli poruszamy się po UE, to koniecznym jest zaopatrzenie się w kartę EKUZ. Turystyka kwalifikowana, szczególnie górska, wymaga dodatkowej umowy obejmującej w/w aktywności. Na polskim rynku są towarzystwa ubezpieczeniowe zawierające takie specyficzne oferty.
Kiedy już przebrniemy przez w/w etapy, czeka nas bardzo ważna część – przygotowanie klasy do wycieczki. Podczas zajęć z wychowawcą, należy przedstawić młodzieży plan wycieczki, jej cele, trasy, miejsca zakwaterowania, regulamin, który podpiszą zobowiązując się do jego przestrzegania. Dodatkowo powinno się omówić zasady poruszania się po drogach publicznych, szlakach turystycznych, parkach narodowych. Jeśli dla ucznia wycieczka ma być pozytywnym doświadczeniem, to trzeba m. in. określić jaki ekwipunek osobisty powinien ze sobą zabrać.
Jak podejść do pierwszego biwaku z nową klasą? Można skorzystać z usług biura turystycznego na podstawie zaproponowanych ofert. Można oprzeć się na części propozycji modyfikując je lub przeprowadzić je samodzielnie.
Na początku szkolnej kariery ucznia, w pierwszej klasie szkoły średniej celem będzie ustalenie zasad funkcjonowania w układzie wychowawca – uczeń – klasa. Dlatego wyjazd integracyjny powinien mieć dobrany program zajęć, aby tworzył spójny łańcuch wyzwań, zadań, przygód, czasu na posi łek, , jego przygotowanie, porządki, odpoczynek itd. Ich dobór ma pokazać wychowawcy jaki uczeń jest, jaka jest jego kondycja ruchowa, słabe i mocne strony. Dobrze, jeśli kierownik wycieczki i opiekunowie mają doświadczenie w bytowaniu w terenie. Można wtedy zorganizować biwak integracyjny pod namiotami. Jeśli nie, można go zorganizować przy pomocy biura turystycznego, bazy obozowej harcerskiej (z instruktorami). Już samo biwakowanie jest atrakcją dla młodych ludzi, często oderwanych od swojego środowiska i żyjących coraz częściej w świecie wirtualnym. Gotowanie samemu ( z pomocą opiekunów), rozpalanie ognia (zgodnie z zasadami p.poż.), gry terenowe, marsze, lekcje i konkursy w plenerze zmieniają ucznia, ale i obraz szkoły, do której uczęszcza. Idealne miejsce i moment na budowanie autorytetu wychowawcy! Wymaga jednak dużo uwagi i poświęcenia, dlatego lepiej jest mieć wsparcie instruktorów z biura turystycznego, opiekuna obiektu – instruktora.
Trudność wymienionych wyżej przykładów zajęć nie może być zbyt duża, aby nie zniechęcać wychowanków. Dlatego też należy z wyprzedzeniem ustalić personelem biura formy, zakres i stopien trudności podejmowanych działań. Jak widać proponuję, aby szkoła promowała aktywny i zdrowy styl życia, daleki od konsumpcjonizmu, czy „wyścigu szczurów”.

Za przykład niech posłuży wyjazd integracyjny dwóch klas pierwszych technikum do Borów Tucholskich. Czas i miejsce – koniec września (początek roku szkolnego), harcerska baza obozowa w środku lasu. Uczestnicy – 41 uczniów, trzech opiekunów (w tym wychowawcy klas) oraz kierownik. Środek transportu – pociąg.
Dzień pierwszy. Po dotarciu na teren bazy (pociągiem i 5 km pieszo), nastąpiło rozstawianie namiotów, przygotowanie ognisk i kuchni polowej oraz zebranie opału na czas biwakowania. W trakcie szkolenia na temat zastosowania odpowiednich gatunków drzewa, posługiwanie się narzędziami, zasad bezpiecznego używania ognia w miejscach wyznaczonych. Samodzielne przygotowanie obiadu przez uczniów z własnego prowiantu w kuchni polowej. Gra terenowa na orientację z wykorzystaniem mapy i znaków terenowych oraz podsumowanie jej. Powrót do bazy. Kolacja w warunkach polowych, porządki w obozowisku. Toaleta i cisza nocna.
Dzień drugi. Pobudka, toaleta poranna. Śniadanie w warunkach polowych. Przygotowanie do kilkugodzinnej wędrówki – cel: dojście i przeprowadzenie lekcji historii na terenie udostępnionych stanowisk archeologicznych i nekropolii z początków średniowiecza. Zwiedzanie rezerwatu przyrody. Ważne jest przygotowanie uczniów do drogi, w tym zaopatrzenie w prowiant i wodę. W trakcie marszu, zarządzane są odpoczynki z uwzględnieniem zasad higieny marszu (w oparciu o tzw. Krzywą wysiłkową). Po przeprowadzeniu w/w zajęć powrót odbył się w tempie wolniejszym, z większą ilością odpoczynków. Przed wejściem zabezpieczono możliwość ze skorzystania z pomocy dyżurującego instruktora z bazy wraz z samochodem. Po powrocie – toaleta, przygotowanie obiadu z dostarczonych przez obsługę bazy produktów. Gra – konkurs: Podział na małe grupy. Zadania opierały się na wyszukiwaniu obiektów w terenie (z potwierdzeniem) i zgromadzeniem obiektów botanicznych. Podsumowanie gry i rozdanie nagród. Na koniec: nocna gra terenowa z elementami podchodów i maskowania. Podsumowanie gry i wyłonienie zwycięzców. Toaleta i cisza nocna.
Dzień trzeci: Pobudka i toaleta poranna. Śniadanie przygotowane w kuchni polowej. :Porządki. Zwijanie namiotów i porządkowanie obozowiska. Przygotowanie do wymarszu – w tym sprawdzenie spakowania ekwipunku, zaopatrzenie w prowiant i wodę. Przemarsz do stacji kolejowej. Powrót do domu.
Jak widać, opisany wyjazd integracyjny, zawierał elementy surwiwalu, turystyki pieszej, lekcji w plenerze, zajęć z terenoznawstwa i botaniki leśnej. Powyższy opis jest skrócony i nie zawiera wszystkich szczegółowych elementów składowych.
Znaczna część uczestników po raz pierwszy samodzielnie rozpalała ogień i gotowała na drewniano – ziemnej kuchni polowej, posługiwała się busolą, czy rozbijała namioty. Wychowawcy klas otrzymali bezcenne informacje o swoich uczniach – charakterze, zaletach, zachowaniu i umiejętności pracy w grupie.
Wyjazd był dla większości uczniów wprowadzeniem w świat turystyki, przyrody, surwiwalu, miejscem próby charakteru, realnego spotkania z rówieśnikami oraz przyjaźni. Uczestnicy jeszcze przed wyjazdem dowiedzieli się, jak mają się ubrać, jaki dobrać plecak, śpiwór, czy buty.
Jednak, co najważniejsze, zobaczyli, że świat nie kończy się na ekranie komputera i smartfona, dojście do celu kosztuje trochę wysiłku, ma swoje krajobrazy, odgłosy i zapachy.
Opisując w skrócie biwak integracyjny, zdaję sobie sprawę, że jego organizacja wymagała sporego nakładu pracy, pasji i doświadczenia. Jeśli macie podobne doświadczenia, to zawsze warto się nimi podzielić. Jeśli nie, to warto pokusić się o choćby część elementów opisanego programu, w oparciu o pracowników biur turystycznych, instruktorów, przewodników górskich.
W swojej dotychczasowej karierze wychowawcy, instruktora, miałem okazję organizować wiele biwaków, obozów, rajdów, wycieczek turystycznych, przedmiotowych, zawodowych. W ich realizacji stawiałem cele dostosowane do charakteru grupy, zainteresowań. Zaś głównym elementem była zawsze logistyka, no i przede wszystkim – pasja.

Opracował
Marek Taba

Żródła:
Karta Nauczyciela. - Dz.U.2023.984 t.j. - OpenLEX
Ustawa z 14 grudnia 2016. Prawo oświatowe (tekst jedn. Dz.U.z 2023 r. poz. 200 ze zmianami) – art. 68 ust.5
Opieka nad uczniami podczas wycieczek szkolnych - Portal Oświatowy (portaloswiatowy.pl)
Drogosz M., Krajoznawstwo i turystyka w szkołach i placówkach oświatowych, Wolters Kluwer, Warszawa 2009.
Janowski I., Wycieczki szkolne, Wyd. Akademii Świętokrzyskiej, Kielce 2002.
Jak zorganizować wycieczkę szkolną? [CHECKLISTA] | Kursy na wychowawcę - Aktualności (wychowawca.edu.pl)