Muzyka w przedszkolu a zajęcia gordonowskie

Agnieszka Wacławek
Muzyka w przedszkolu a zajęcia gordonowskie

Wstęp
W ostatnich latach sporo mówi się o korzystnym wpływie muzyki na rozwój procesów poznawczych oraz społeczno-emocjonalnych u małych dzieci. Okazuje się, że wczesny kontakt
z muzyką oprócz rozwijania zdolności ściśle muzycznych powoduje wzrost kompetencji werbalnych, rozwija procesy spostrzegania i zapamiętywania, syntezy i analizy, a więc zdolności matematyczne, wpływa na rozwój koncentracji uwagi. Podkreśla się konieczność jak najwcześniejszego kontaktu z muzyką celem stymulacji układu nerwowego dziecka. Wychodząc naprzeciw oczekiwaniom społecznym przedszkola proponują rodzicom różne formy umuzykalnienia ich dzieci. Praca niniejsza charakteryzuje rozwój muzyczny dziecka w wieku przedszkolnym, opisuje muzyczne środowisko przedszkola poddając jako alternatywę zajęcia umuzykalniające według metody E. E. Gordona.

Rozwój kompetencji muzycznych u dzieci w wieku przedszkolnym

W okresie przedszkolnym dokonuje się intensywny rozwój słuchu melodycznego i poczucia
rytmu. Śpiew i muzyka łączy się ściśle z zabawą ruchową. Dzieci w tym okresie chętnie nucą lub śpiewają oraz tańczą. Niektóre dzieci przejawiają gotowość do słuchania muzyki w skupieniu oraz improwizacji wokalnych będących najczęściej formą przekomarzania się rytmiczno-melodycznego lub spontanicznego wyśpiewywania wrażeń, obserwacji itp. (Bonna, 2005, s. 46). W tym okresie obserwuje się również rozwój pamięci oraz wyobraźni muzycznej. Dzieci, które wcześnie rozpoczynają naukę gry na instrumencie mają szanse na rozwój słuchu absolutnego (Kierzkowski, 2012, s. 31).
Skala głosu dziecka 3- letniego nie przekracza kwinty. Dzieci te łączą fragmenty piosenek,
wyliczanek i wierszyków, potrafią nauczyć się piosenki, ale często zmieniają jej linię melodyczną
(Kierzkowski, 2012, s. 39). U 4- latków skala głosu poszerza się do seksty. Czterolatki są w stanie
skupić uwagę i wysłuchać kilku zwrotek piosenki, a także rozpoznać piosenkę po melodii granej lub nuconej przez nauczycielkę. Grają chętnie na prostych instrumentach perkusyjnych, eksperymentują z dźwiękami, potrafią utrzymać tempo i odtwarzać rytmy piosenek przy pomocy gestodźwięków. Wzrasta ich sprawność motoryczna, dobrze odtwarzają rytm marsza i biegu, lubią zabawy z muzyką oraz śpiew połączony z ruchami. Czterolatki rozpoznają zmiany dynamiczne „głośno-cicho” oraz agogiczne „szybko-wolno”, coraz lepiej rozpoznają barwy instrumentów. U 5-latków skala głosu zwiększa się do septymy, dzieci śpiewają dokładniej pod względem intonacyjnym, uwzględniając rytm i dykcję. Realizują różne rytmy grając na instrumentach, w tym
rytm punktowany, zaczynają utrzymywać stałe metrum (Sloboda, 2002, s. 255-6). Zwiększa się ich wrażliwość na zmiany głośności i tempa, są w stanie rozróżniać skrajne wysokości dźwięków „wysoko-nisko”. Wzrasta sprawność ruchowa, dzieci szybciej reagują ruchem na zmiany w muzyce a rozwój koncentracji uwagi sprawia, że mogą już słuchać utworów instrumentalnych. U 6- latków skala głosu dochodzi do oktawy. Wyraźnie rozwija się w tym czasie słuch melodyczny- dzieci śpiewają czysto intonacyjnie, w dokładnym rytmie i tempie, potrafią również stwierdzić, który
z zagranych dźwięków jest wyższy, a który niższy. Rozpoznają barwy niektórych instrumentów, nawet na tle orkiestry (Kierzkowski, 2012, s. 44), są w stanie samodzielnie określić charakter oraz nastrój utworu.

Jak wyglądają zajęcia muzyczne w przedszkolu

Muzyka stanowi istotny element pracy pedagogicznej w przedszkolu. Placówki w ramach zajęć umuzykalniających oferują zabawy z użyciem muzyki, poznawanie instrumentów dziecięcych i naukę wydobycia dźwięku na nich oraz śpiew piosenek wraz z ruchem. Muzyka towarzyszy często relaksacji, a także stanowi tło do zabaw ruchowych. Rytmika najczęściej funkcjonuje
w przedszkolach jako zajęcia fakultatywne, prowadzone przez zawodowych muzyków. Podczas zajęć rytmiki dzieci mają możliwość ćwiczenia prostych elementów ruchu takich jak: marsz, bieg, podskoki, chód na piętach, na palcach, obroty do muzyki, elementy tańców. Zabawy muzyczno-ruchowe rozwijają zdolność słyszenia przerwy w muzyce, tonów wysokich i niskich, zmian tempa
i głośności. Dzieci w zabawie ilustrują sposób poruszania się postaci zwierząt, wykonują piosenki
z ruchem oraz układy taneczne. Zaletą takich zajęć jest kontakt z muzyką graną „na żywo” na instrumentach oraz prawidłowo intonacyjnie śpiewane przez nauczycieli rytmiki piosenki.
Nauczyciele w przedszkolu również prowadzą zajęcia z muzyką, uczą dzieci piosenek, stosują zabawy rytmiczne i umuzykalniajace, często sięgają po zagadki dźwiękowe, czyli rozpoznawanie głosów natury czy odgłosów wydawanych przez pojazdy i urządzenia techniczne. Bardzo lubiane przez dzieci są zajęcia z wykorzystaniem instrumentów dziecięcych, poznawanie ich nazw i sposobów gry. Gra na instrumentach i możliwość odkrywania dźwięku sprawia dzieciom wiele radości, pobudza wyobraźnię i inwencję twórczą.
Niestety, nauczyciele, którzy nie mieli dodatkowego przygotowania muzycznego popełniają szereg podstawowych błędów w pracy dydaktycznej. Nie potrafią głosem czysto intonować piosenek i śpiewanek dla dzieci, a jedynie posługują się nagraniami, często słabej jakości. Małe dzieci nie są w stanie słuchowo wyodrębnić linii melodycznej piosenki od akompaniamentu
w nagraniach, co sprawia, że śpiewają fałszywie, nauczyciele zaś skupiają się jedynie na nauce słów piosenek. Brak umiejętności gry na instrumencie takim jak fortepian czy gitara sprawia, że nauczyciele nie są w stanie prowadzić zabaw z „żywą” muzyką. W niektórych przedszkolach hałaśliwa muzyka towarzyszy dzieciom przez większą część dnia, co może powodować nerwowość i poczucie osaczenia przez muzykę, a w rezultacie budzi niechęć do muzyki. B. Bonna (2005)
w pracy Rodzina i przedszkole w kształtowaniu umiejętności muzycznych dzieci, ubolewa nad stanem przygotowania muzycznego nauczycieli przedszkola. Większość młodych nauczycieli otwarcie przyznaje, że nie zna zapisu nutowego, nie gra na żadnym instrumencie, niektórzy nie potrafią nawet czysto zaintonować piosenki. Taki stan rzeczy jest wynikiem niewystarczającej ilości godzin nauki muzyki podczas studiów pedagogicznych. Nauczyciele przyznają, że koniecznością
w tej sytuacji jest uzupełnianie braków w edukacji muzycznej poprzez samokształcenie, udział
w kursach i warsztatach muzycznych, śledzenie fachowej literatury oraz rozwijanie zainteresowań muzycznych.

Metoda umuzykalnienia niemowląt i małych dzieci wg teorii Edwina E.A Gordona

Nauczyciele przedszkola pragnący rozwijać swoją wiedzę z zakresu dydaktyki zajęć muzycznych, a także rodzice zainteresowani rozwojem muzycznym swoich dzieci mogą sięgnąć po metody stymulacji muzycznej najmłodszych. Spośród wielu metod rozwijania zdolności muzycznych dzieci największą popularnością obecnie cieszy się metoda Edwina Eliasa Gordona (1927-2015). Był to amerykański naukowiec specjalizujący się w psychologii muzyki, wykładowca, autor wielu książek, a także muzyk jazzowy. Gordon był twórcą innowacyjnej, zdobywającej obecnie wielką popularność koncepcji wychowania muzycznego. Opierając się na licznych badaniach naukowych, porównywał on naukę muzyki do nauki mowy.
Dziecko uczy się mowy wsłuchując się w to, co mówią zgromadzone wokół niego osoby. Nie uczy się reguł gramatycznych ale słuchając, gromadzi zapas słów, które później zaczyna wypowiadać, używając ich do komunikacji. W późniejszym okresie ze słów tworzy własne frazy
i zdania, doskonali mowę naśladując słowa dorosłych. Proces uczenia się muzyki przebiega podobnie- analogiczne procesy zachodzą w mózgu. Muzyczny język jest jednak większym stymulatorem, gdyż charakteryzuje się szerszą niż mowa skalą dynamiczną i zakresem wysokości, bogatszą rytmiką i paletą barw oraz bardziej uporządkowaną strukturą. Aby nauczyć się języka muzyki już od okresu prenatalnego dziecko musi poznawać bogactwo świata dźwięków. Zapewnienie dziecku możliwości „osłuchania się” z różnymi formami i stylami muzyki pomoże rozbudzić muzykalność, zanim dziecko zacznie pobierać tradycyjną naukę muzyki (Gordon, 2016, s. 14-18). .
Gordon wnioskował, iż zdolności muzyczne nie są dziedziczne lecz kształtują się pod wpływem środowiska, w którym dorastamy. Bardzo ważnym w koncepcji umuzykalniania dzieci jest to, aby dzieci dorastały w środowisku wypełnionym różnorodną muzyką, by muzykowały ze swoimi rodzicami od najmłodszych lat. Według Gordona (2016, s. 21-23) każdy człowiek rodzi się z najwyższym poziomem zdolności muzycznych, który z latami obniża się. Obcowanie dziecka
z muzyką pozwala utrzymać wysoki próg zdolności muzycznych.
Najważniejszym pojęciem w teorii Gordona jest audiacja. Oznacza ona przyswajanie oraz rozumienie muzyki. W teorii uczenia się muzyki Gordona wyróżniamy audiację wstępną, która jest etapem przygotowawczym do audiacji właściwej. Audiacja wstępna składa się z trzech etapów: akulturacji, imitacji oraz asymilacji. Gordon podaje ramy czasowe, w jakich prawidłowo następują kolejne etapy rozwoju muzycznego, ponieważ każde dziecko rozwija się w innym tempie.
Akulturacja (od urodzenia do 2-4 roku życia) polega na nieświadomym przyswajaniu kultury muzycznej otoczenia. W stadium akulturacji dziecko początkowo jedynie słucha, „absorbuje” dźwięki, następnie wydaje dźwięki nazywane paplaniną muzyczną oraz porusza się zależnie od tego, co słyszy, jednak w sposób nieskoordynowany. W trzecim stadium akulturacji dziecko swoją paplaniną i ruchem zaczyna celowo reagować na muzykę.
Imitacja (od 2-4 do 3-5 roku życia) to kolejny etap audiacji wstępnej, w którym dziecko uczy się naśladować śpiew i ruchy osób dorosłych. Najpierw zauważa, że jego własne ruchy i śpiew nie pasuje do muzyki z otoczenia, a następnie przełamuje pewien kod i zaczyna naśladować
z pewną dokładnością dźwięki z otoczenia, zwłaszcza motywy tonalne i rytmiczne.
Podczas etapu asymilacji (3-5 do 4-6 roku życia) dziecko na zasadzie samoobserwacji uczy się koordynować śpiew, rytmiczne skandowanie rytmu z ruchem i oddychaniem. Po zakończeniu tego etapu dziecko w naturalny sposób wchodzi w okres audiacji właściwej, czyli, jest gotowe do podjęcia formalnego, ustrukturyzowanego kształcenia muzycznego (Gordon, 2016, s. 31-46).
.
Jak w praktyce wyglądają zajęcia gordonowskie

We wszystkich większych miastach prowadzone są zajęcia dla dzieci wraz z rodzicami na podstawie metody Gordona, popularnie zwane „gordonkami”. Są one przeznaczone dla dzieci
w wieku 0-6 lat, niekiedy uczestniczą w nich także kobiety w ciąży. Zajęcia, które są prowadzone najczęściej przez dwóch nauczycieli, bazują na zabawach z użyciem elementów muzyki, wykorzystują instrumenty dziecięce z zestawu orffowskiego oraz rozmaite, kolorowe rekwizyty, przyciagające uwagę najmłodszych. Najważniejszym elementem zajęć jest głos ludzki. Prowadzący intonuje proste śpiewanki, motywy melodyczne w różnych skalach (durowej, mollowej, góralskiej, cygańskiej, w skalach modalnych, pentatonice), w śpiew angażują się następnie rodzice i starsze dzieci. Podobnie jest w przypadku rytmiczanek- prowadzący podaje prosty schemat rytmiczny, który jest następnie powtarzany głosem, grany na instrumentach, klaskany itp. W śpiewankach oraz rytmiczankach nie używa się tekstu, gdyż zadaniem zajęć jest skupienie się na muzyce. Prowadząca śpiewa w zakresie skali dziecka, a więc dość wysoko, nie schodząc poniżej dźwięku „c” razkreślnego. Dzieci mogą swobodnie poruszać się po sali i pozornie nie reagować na to, co się dzieje, wystarczy, że dziecko słucha, że chłonie wszystko dookoła. W rozwoju audiacji bardzo istotny jest ruch towarzyszący muzyce. Nie chodzi tu o wyuczone ruchy, o klaskanie czy maszerowanie do rytmu, lecz o swobodne, intuicyjne, płynne ruchy. Początkowo samych ramion, górnej części tułowia, później całego ciała.
Dzieci, które systematycznie uczęszczają na zajęcia gordonowskie robią wielkie postępy: improwizują, rozwijają słownictwo, chętniej śpiewają i rytmizują. Improwizacja ruchowa do muzyki, nie tylko kształtuje kreatywność dziecka, ale przede wszystkim pozwala na koordynację swojego ciała w tak wczesnym etapie umuzykalniania. Przebywanie w grupie z innymi dziećmi pomaga też w późniejszym nawiązywaniu relacji i współdziałaniu w grupie.
Promocję zajęć gordonowskich prowadzi Polskie Towarzystwo E. E. Gordona działające
w Bydgoszczy, jak również Fundacja Kreatywnej Edukacji oraz Autorska Szkoła Muzyki „Allegretto” we Wrocławiu. Organizują oni seminaria, warsztaty i kursy gordonowskie dla nauczycieli, koncerty dla dzieci oraz wydają publikacje, związane z tematyką gordonowską.

Podsumowanie

Na kształtowanie się naturalnej muzykalności człowieka największy wpływ mają pierwsze lata życia. Według Gordona najważniejszym okresem dla uczenia się muzyki jest czas od urodzenia do piątego roku życia dziecka. To, czego dziecko nauczy się w tym okresie stanowi fundament całego późniejszego rozwoju muzycznego. Przedszkola tworzą wprawdzie różnorodną ofertę zajęć umuzykalniających, jednakże niewielu nauczycieli posiada odpowiednią do prowadzenia zajęć znajomość muzyki, co obniża efekty nauczania. Rodzice, świadomi wagi wczesnego umuzykalnienia powinni dodatkowo stymulować dzieci i zachęcać do uczestnictwa w zajęciach dodatkowych, takich jak rytmika czy zajęcia gordonowskie.

Bibliografia

Bonna B. (2005) Muzyka w procesie wszechstronnego rozwoju dzieci i młodzieży. W: M. Plopa (red.) Człowiek u progu trzeciego tysiąclecia. Zagrożenia i wyzwania. Tom. I, Elbląg, Wyd. EUHE.
Bonna B. (2005) Rodzina i przedszkole w kształtowaniu umiejętności muzycznych dzieci, Wyd. Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz.
Gordon E. E. (2016) Teoria uczenia się muzyki. Niemowlęta i małe dzieci, Wyd. Harmonia Universalis, Gdańsk.
Kierzkowski M. (2012) Rozwój muzyczny dziecka w wieku przedszkolnym. Uwarunkowania, dynamika i rola w kształtowaniu sfery psychoruchowej, Wyd. Athenae Gedanenses, Gdańsk.
Sloboda J. A. (2002) Umysł muzyczny. Poznawcza psychologia muzyki, AMFC, Warszawa.