Mutyzm wybiórczy w placówce edukacyjnej

Mutyzm wybiórczy jest obecnie nowym wyzwaniem edukacyjnym dla wielu nauczycieli i wychowawców w szkołach. Zarówno dawniej były, jak i obecnie są w grupie klasowej dzieci spokojne, nieśmiałe i małomówne. Dzisiaj wiemy trochę więcej. Być może właśnie to ciche, niezwracające na siebie niczyjej uwagi dziecko, jest wewnętrznie pełne niepokoju, obaw i lęku. Warto się rozejrzeć, bo takie osoby potrzebują pomocy. I co istotne same o tym nie powiedzą ani nie poproszą. A stawka jest wysoka — radość z kontaktu z drugim człowiekiem !
Mutyzm wybiórczy jest zaburzeniem lękowym, które powoduje, że w sytuacjach niekomfortowych dziecko nie chce rozmawiać. Nie jest to spowodowane uszkodzeniem ośrodka mowy w mózgu, ale nadmiernym lękiem. Osoba taka najczęściej swobodnie rozmawia w domu, w środowisku, w którym czuje się bezpiecznie. Problem zaczyna się w nowych miejscach takich jak przedszkole, szkoła, w których komunikacja werbalna jest oczekiwana, ale dziecko nie mówi, tylko milczy. Nadmierny lęk blokuje jego głos i mimo podejmowanych prób i starań otoczenia dziecko nie potrafi nawiązać rozmowy czy choćby udzielić odpowiedzi.
Określenie wybiórczy oznacza niemożność mówienia w pewnych specyficznych sytuacjach społecznych. Może w ogóle nie odzywać się do obcych i do osób z dalszej rodziny lub może z niektórymi osobami rozmawiać, a z innymi nie. Przyjmuje się, że dziecko powinno być diagnozowane po miesiącu milczenia w danym środowisku (nie licząc pierwszego miesiąca adaptacji).
Międzynarodowa Klasyfikacja Chorób ICD -10 zaklasyfikowała MW do zaburzeń funkcjonowania społecznego. Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne DSM -5 zaliczyło mutyzm wybiórczy do zaburzeń lękowych. To zaburzenie można scharakteryzować w następujący sposób:
- spójny wzorzec niemożności mówienia w wybranych sytuacjach, w których mówienie jest oczekiwane, pomimo możności w innych sytuacjach,
- występowanie dysfunkcji dłużej niż jeden miesiąc, przy czym nie liczy się pod uwagę pierwszego w nowym otoczeniu,
- znaczący wpływ niemożności mówienia na osiągnięcia w sferze edukacyjnej i komunikacji społecznej.
Dziecko z mutyzmem wybiórczym odczuwa dyskomfort z powodu oczekiwań otoczenia i swojego ograniczenia. Bardzo często rezygnuje ze swoich potrzeb i samoistnie uczy się, jak zaspokoić je w inny niewerbalny sposób. To, co dla przeciętnej osoby jest prostą zwyczajną czynnością, dla dziecka z MW jest przeszkodą nie do pokonania. Nie poprosi o pomoc, gdy będzie jej potrzebował, nie obroni się przed niesłusznym oskarżeniem, nie powie czego nie rozumie, nie wystąpi w przedstawieniu, nie zgłosi potrzeby skorzystania z toalety, nie powie, gdy je coś boli, nie użyje zwrotów grzecznościowych i wiele, wiele innych rzeczy, które wymagają komunikacji werbalnej. Jednak to nie jego wybór! Za to odpowiedzialny jest mózg!
Oczekiwanie odpowiedzi może być dla dziecka przerażające. Wtedy towarzyszy mu napięcie mięśniowe, przyspieszona akcja serca, alarm w głowie. Odczuwa ciągły, wyraźny i nieproporcjonalny lęk. Skanuje całe otoczenie, sprawdzając, czy nie będzie widziane, gdy mówi i, czy ktoś o coś nie zapyta. Taka osoba nie lubi być w centrum uwagi. Może mieć problem z nawiązywaniem kontaktu wzrokowego, nie uśmiecha się i ma tzw. kamienną twarz lub przyklejony uśmiech. Nie zdradza żadnych emocji. Dodatkowo mogą towarzyszyć inne objawy:
- nadwrażliwość sensoryczna — dotyk, zapach, dźwięki z otoczenia, tłum ludzi
- nawyki ruchowe - obgryzanie paznokci, ssanie kciuka, gryzienie rękawa
- maskowanie lęku poprzez agresję
- obniżona samoocena
- konfabulacje, mówi to co rodzic chce usłyszeć
- zachowania depresyjne lub inne zaburzenia lękowe
- ból somatyczny
- problem ze spożywaniem posiłków w miejscach publicznych i korzystania z toalety.
Mutyzm nie jest dziecięcą nieśmiałością, z której się wyrasta, ale fobią, powstałą w wyniku sytuacji lękowych zapisanych w mózgu. Na pojawienie się mutyzmu wybiórczego u dziecka mają wpływ trzy czynniki:
1. Czynnik ryzyka - zalicza się wrażliwość, predyspozycja genetyczna, perfekcjonizm.
2. Czynnik wywołujący - wydarzenie życiowe związane z oczekiwaniem mówienia, w którym następuje uwarunkowanie lęku. Bodziec wywołujący kojarzy mówienie ze stresem. Takim czynnikiem może być separacja od rodziców, nieznane i głośne otoczenie, presja osiągnięć, dokuczanie, zastraszanie.
3. Czynnik podtrzymujący - negatywne skojarzenie wzmacniające i podtrzymujące lęk. Takim czynnikiem jest presja mówienia, czyli oczekiwanie odpowiedzi, domaganie się kontaktu wzrokowego, stawianie wymagań werbalnych, którym dziecko nie jest w stanie sprostać. Taki nacisk powoduje, że mówienie staje się jeszcze trudniejsze. Kolejnym czynnikiem jest dezaprobata ze strony rówieśników, dorosłych, kiedy to zostaje pominięte w pewnych działaniach i etykietowane jako milczące dziecko. Niekorzystnym jest również nadmierna ochrona i usuwanie potrzeb mówienia. Dziecko unika odpowiedzi, chce, żeby ktoś za niego to zrobił. Takie ratowanie przez drugą osobę powoduje, że dziecko czuje się dobrze i nie pracuje nad pokonaniem lęku. Lęk przed mówieniem powinien zostać odpowiednio omówiony z dzieckiem.
Pamiętać należy, że każda osoba z mutyzmem wybiórczym pragnie mówić. Milczenie nie wynika z uporu, manipulacji czy osobistej niechęci, ale jest spowodowane silnym lękiem. Im wcześniej zostanie objęte pomocą i włączone do terapii, tym szybsze i trwalsze będą efekty. Wpływ na powodzenie terapii ma poradnia, lekarz, rodzic i placówka edukacyjna. Szkoła i przedszkole dziecko powinno otrzymać pomoc, bo są to miejsca, gdzie występuje mutyzm wybiórczy u dziecka.