Pojęcie, etapy oraz czynniki rozwoju

Mówiąc o rozwoju nie zawsze kierujemy się naukowością tego terminu, a jest to konieczne żeby ukierunkować swoje badania na konkretną dziedzinę nauki. W naukach humanistycznych, filozofii, naukach społecznych czy ekonomicznych, termin ten jest różnie pojmowany. W świetle pedagogiki słowo „rozwój” jest jakoby samą definicją tej dziedziny naukowej. Pedagogika to bowiem nauka badająca rozwój człowieka. Rozwój i jego wieloznaczność najczęściej bada psychologia rozwojowa i ta właśnie dziedzina podaje definicje rozwoju. Jednak aby nie odbiegać od pedagogiki, można znaleźć także podawane przez tą naukę definicje.
Encyklopedie czy słowniki pedagogiczne nie definiują jasno pojęcia „rozwój”. W zależności od różnych czynników i potrzeb człowieka rozwój przebiega w sposób fizyczny i psychiczny. Rozwój psychofizyczny jest unikalny, ponieważ jest inny dla każdej ludzkiej istoty. Pedagogika zadaje pytania na temat rozwoju człowieka, zatem podmiotem rozwoju staje się koncepcja człowieka. Zapewne każdy pedagog w swoich badaniach indywidualnie rozumuje to pojęcie. Podając ogólny postulat na temat rozwoju, można stwierdzić, iż „rozwój” to przede wszystkim zmiany w życiu człowieka, które zachodzą dzięki czynnikom zewnętrznym. Zatem w niniejszej pracy rozwój będzie odnosił się do dzieci w wieku przedszkolnym, ze zwróceniem szczególnej uwagi na rozwój fizyczny, uczuciowy, społeczny oraz moralny tychże dzieci.
Mówiąc o wieku przedszkolnym myślimy o dzieciach w wieku od 3 do 7. roku życia. Oczywiście ramy wiekowe są tu płynne, ponieważ każde dziecko jest inne, jednak w tym właśnie okresie zachodzą specyficzne zmiany dla rozwoju dziecka, dlatego został wyodrębniony obok innych etapów. W tej grupie rozwojowej można wyróżnić trzy fazy rozwojowe :pierwszą (wczesną), drugą (średnią) oraz trzecią (późną). Aby przejść do dalszych uszczególnień dotyczących rozwoju dziecka, należy pokrótce omówić wyżej wymienione fazy.
Pierwsza faza dotyczy dzieci w wieku od 3 do 4 lat. Wtedy to, dzieci wymagają jeszcze wsparcia dorosłych w podstawowych czynnościach. Mają dość wąski zasób wiedzy i doświadczeń, zatem wszelkie problemy rozwiązują w sposób ruchowy oraz spostrzeżeniowy. Warto zwrócić uwagę na to, że dzieci w tym wieku są podatne na zmiany otoczenia. Kolejna faza (średnia) obejmuje dzieci w wieku od 4 do 4,5 lat. W tym wieku dzieci są bardziej samodzielne, mają predyspozycje do przystosowania się do nowej grupy. Bywają także agresywne i skupione na sobie. Faza druga jest okresem gdy dzieci zaczynają zadawać mnóstwo pytań a ich wyobraźnia jest w stanie wielkiego rozkwitu. Dlatego też jest to okres dużych postępów w mówieniu, jednak jeszcze nie są w stanie poznać rzeczywistości w sposób głęboki. Późny okres dotyczy dzieci w wieku od 5,5 do 7 lat. Dzieci wtedy przede wszystkim są zainteresowane przyrodą i otoczeniem. Jednak jest to już wiek pozwalający na odnalezienie siebie w społeczeństwie oraz większą samodzielność.
Wiek przedszkolny jest okresem pośrednim między wczesnym dzieciństwem a wiekiem szkolnym. W tym czasie zachodzi szereg zmian rozwojowych, będących bazą dla dalszych doświadczeń życiowych. To przede wszystkim lepsze poznawanie świata, poszerzenie środowisk i uspołecznienie. Następuje lepsza reorganizacja świata, większe zrozumienie i zarządzanie własnymi emocjami. Głównymi procesami w tym okresie jest socjalizacja i emancypacja. Dziecko w wieku przedszkolnym dąży już do realizacji swoich celów, jednak zna już pewne normy i zasady panujące w społeczeństwie. Tym co mobilizuje dziecko do działania jest chęć rywalizacji i atakowania. Jednak dziecko ma też wyrobione poczucie sumienia, które pozwala na moralizację. Zatem na tym etapie rozwoju dziecko potrafi już inicjować działania prowadzące do konkretnego celu, jak i akceptować przy tym normy i morale społeczne. Skutkiem tego jest chęć do działania, lecz z drugiej strony może pojawić się też brak równowagi między chęcią do działania a powstrzymywaniem pragnień. Wiek przedszkolny jst też okresem wielu obserwacji, świata i siebie. Dziecko widzi jakie role człowiek pełni w społeczeństwie, i samo chce takie role odgrywać ( między innymi poprzez zabawę). Dzieci są świadome swych działań, są także w stanie je kontrolować. Na poziomie poznawczym dziecko uczy się porządkować świat. Na poziomie emocji natomiast, dziecko widzi uczucia i stany innych ludzi, zaczyna je nazywać, a swoje emocje zaczyna kontrolować. Na płaszczyźnie motywacji dzieci w wieku przedszkolnym podejmują działania ukierunkowane na konkretny cel.

Wiele badań nad osobowością człowieka pokazuje jaki wpływ na późniejsze lata życia ma dzieciństwo. Ojcem w badaniach psychoanalitycznych był Freud, który wykazał wpływ pewnych czynników warunkujących osobowość człowieka. W świetle pedagogiki również możemy wskazać na czynniki rozwoju dziecka.
Maria Żebrowska podaje cztery podstawowe czynniki rozwoju:
1) zadatki organiczne
2) własna działalność dziecka
3) środowisko
4) wychowanie.
Za najważniejszy z wymienionych czynników uważa się własną aktywność dziecka. Dziecko poznając, poruszając się, dotykając doświadcza coraz to większej gamy bodźców, które z kolei tworzą nowe połączenia. Jest to działanie świadome nastawione na cel. Dziecko biorąc udział w różnorakich procesach jest podmiotem tychże działań a nie tylko przedmiotem. Aktywność dziecka jest o tyle szczególna, że w trakcie rozwoju sama się zmienia i doskonali. Zakres działalności poszerza się, a co za tym idzie następuje doskonalenie w trakcie wykonywania jakichś czynności. Wielu badaczy widzi duże znaczenie aktywności dziecka dla rozwoju myslenia, pamięci, jak i rozwoju społecznego. Przede wszystkim dziecko działa poprzez zabawę. Podczas zabawy dziecko podejmuje spontaniczne czynności, które są wykonywane dla przyjemności. Również twórczość jest formą aktywności, kiedy to dziecko za pomocą kontrolowania wyobraźni tworzy coś nowego w sensie procesu a nie tworu. Praca także może być działalnością dziecka, lecz różni się ona od zabawy tym, że jest nastawiona na cel.
Mniej istotne, jednak również wpływające na rozwój są zadatki organiczne. Są to głównie funkcje różnych układów w organizmie dziecka, przede wszystkim układu nerwowego oraz hormonalnego. Są to układy wzajemnie ze sobą powiązane, dlatego ważne aby były ze sobą kompatybilne, aby organizm mógł prawidłowo się rozwijać. Należy pamiętać, że układ nerwowy jest elastyczny i docierają do niego różne bodźce zewnętrzne, dlatego nie zawsze możemy kierować się wrodzonymi cechami i na ich podstawie oceniać osobowość czy predyspozycje dziecka. Można zauważyć, że zadatki organiczne oraz wcześniej wymieniona aktywność dziecko to przede wszystkim czynniki endogeniczne.
Wychowanie oraz rola środowiska w życiu dziecka to zdecydowanie czynniki zewnętrzne, które dziecko otrzymuje, a nie samo wytwarza. Środowisko dziecka należy rozumieć nie w znaczeniu biologicznym, lecz raczej społecznym. Mały człowiek należy do pewnej grupy społecznej, w obrębie której otrzymuje pewne informacje oraz do której się przystosowuje. Psychika dziecka kształtuje się pod wpływem owego środowiska, poprzez tworzenie nowych sposobów działania człowieka. Podobnie jak w przypadku innych czynników rozwoju, czynnik środowiskowy jest plastyczny. Isnieje szereg zmian społecznych, tworzą się nowe pola działania i powstają nowe treści. Aby dziecko mogło się odnaleźć w świecie niejasnych dla niego treści oraz zmian, potrzeba pewnej organizacji jego życia, które zapewnia wychowanie. Jest to czynnik, który pomaga ukształtować treści, które później zostają wykorzystane do myślenia, poglądów oraz bardzo działają na psychikę dziecka. Wychowanie wiąże się z czynnikiem społecznym, ponieważ jest to proces stricte społeczny. Jednak aby w sposób umiejętny kierować rozwojem psychicznym dziecka potrzeba nauki.