Charakterystyka podejścia poznawczego w psychologii

Podejście poznawcze w psychologii skupia się na badaniu tzw. procesów  pośredniczących – tych, które zachodzą w umyśle człowieka pomiędzy odebraniem bodźca a podjęciem jakiegoś działania. Procesy te decydują więc o zachowaniu człowieka oraz tym,  jak postrzega on otaczającą go rzeczywistość. Zalicza się do nich procesy językowe, pamięć,  percepcję, myślenie, strategie rozwiązywania problemów. Zwolennicy podejścia  poznawczego uważają, że opisanie tych mechanizmów jest konieczne dla zrozumienia ludzkiego zachowania.  

W przeciwieństwie do innych nurtów psychologii w podejściu poznawczym nie istnieje jedna dominująca teoria czy też jeden dominujący teoretyk. Elementem, który łączy jednak różne teorie i badaczy, jest przekonanie, że procesy poznawcze nie są od siebie  niezależne, ale powiązane ze sobą w jedną integralną strukturę. Umysł ludzki porównywany jest w tym kontekście do komputera, który odbiera różne bodźce, następnie je interpretuje i magazynuje, po czym wykorzystuje w działaniu uzyskane w ten sposób dane.  

Procesów poznawczych, które odbywają się wewnątrz ludzkiego mózgu, nie można  bezpośrednio zaobserwować. Psychologowie poznawczy badają je jednak poprzez analizę ludzkich zachowań, które są wynikiem tych procesów. W tym celu przeprowadzają oni  eksperymenty, dbając o zachowanie warunków zapewniających maksymalną obiektywność i powtarzalność rezultatów. Z bardziej znanych przykładów tego typu eksperymentów można  wymienić m.in. badania nad złudzeniami wzrokowymi R. L. Gregory’ego (w tym nad  postrzeganiem kostki Neckera i złudzenia Müllera-Lyera), prace U. Neissera nad teorią  wykrywania cech (eksperyment porównujący szybkość wyszukiwania określonych liter spośród grupy znaków o cechach wspólnych i grupy znaków o cechach odmiennych), badania E. F. Loftus nad pamięcią naocznych świadków (które dowiodły, że treść relacji świadków to  nie tyle odtwarzanie zapamiętanych informacji, co swoista rekonstrukcja, dokonywana w oparciu o m.in. subiektywne przekonania i mocno zależna od zewnętrznych sugestii). 

Charakterystyczne dla badań w psychologii poznawczej są tzw. modele różnych procesów pośredniczących, możliwe do opracowania przy wykorzystaniu danych płynących z obserwacji zachowań. Takie modele można następnie weryfikować, zestawiając je z wynikami eksperymentów. Z przykładowych modeli opracowanych przez psychologię poznawczą warto wymienić m.in. model filtra uwagi wybiórczej D. E. Broadbenta (wyjaśniający, że w procesie pozyskiwania informacji słuchowej działają filtry, które do  dalszego przetwarzania przez układ nerwowy przepuszczają tylko część z odbieranych przez człowieka bodźców), model pamięci R. C. Atkinsona i R. M. Shiffrina (przedstawiający  relacje między pamięcią krótko- i długotrwałą oraz rolę powtarzania w utrwalaniu  informacji).  

Specyficznym rodzajem modeli procesów poznawczych są programy komputerowe, których zadaniem jest symulacja ludzkiego myślenia. Jednym z bardziej znanych narzędzi tego typu był opracowany w 1958 r. przez A. Newella i H. A. Simona Global Problem Solver. Program ten wprawdzie radził sobie z prostymi, sformalizowanymi zadaniami, np. wieżami  Hanoi, ale nie był w stanie rozwiązać problemów o bardziej wieloaspektowej istocie. Bardziej współczesne przykłady modeli AI (ang. Artificial Intelligence - Sztuczna Inteligencja), np. robiący w ostatnim czasie olbrzymią furorę ChatGPT, stanowią duży postęp w tym zakresie. Programy tego typu ciągle działają w oparciu o zaprogramowane wcześniej algorytmy, a także bazy danych stanowiące zasób ich "wiedzy", ale są jednocześnie w stanie robić coś, co możemy w dużym uproszczeniu nazwać twórczym myśleniem. Dzięki niemu program taki może np. napisać oryginalny wiersz lub inny utwór literacki, stworzyć ilustrację, rozwiązać nawet bardzo skomplikowane równania matematyczne.

Bardzo ważnym osiągnięciem psychologów związanych z podejściem poznawczym są badania nad tzw. rozwojem poznawczym, tj. postępującymi u człowieka wraz z wiekiem  zmianami jego potencjału umysłowego. Na szczególne wyróżnienie zasługują tu prace J. Piageta, obejmującego swymi badaniami okres całego życia człowieka, oraz J. Brunnera, który koncentrował się na okresie dzieciństwa. 

Największą zaletą podejścia poznawczego jest to, że dostarcza nam ono wiadomości o zjawiskach i procesach pozornie niedostępnych, zachodzących wewnątrz ludzkiego umysłu, których nie można bezpośrednio zaobserwować. Wyjaśnia ono, w jaki sposób umysł człowieka rejestruje, przetwarza i wykorzystuje odbierane w postaci różnorodnych bodźców informacje. Podejście to przyniosło też różne praktyczne korzyści, np. opracowanie ćwiczeń  poprawiających pamięć czy metod rozwiązywania różnych problemów i zadań.  

Ze słabości podejścia poznawczego można wymienić m.in. brak spójności między licznymi wpisującymi się w ten nurt teoriami, objawiający się chociażby brakiem zintegrowania terminologii czy ujęć pewnych zagadnień. Krytykuje się też metody, zgodnie z którymi przeprowadzane są w ramach psychologii poznawczej eksperymenty. Odbywają się one bowiem w sztucznie kreowanych warunkach, różniących się od sytuacji z życia codziennego. Ponadto warunki te, a także sam eksperymentator, mogą w niezamierzony sposób oddziaływać na zachowania osób uczestniczących w badaniu. Spore kontrowersje  budzi też obecna w psychologii poznawczej koncepcja człowieka-komputera. Podkreśla się  w tym kontekście, że komputer jest jednak bytem zupełnie innym niż ludzki umysł: nigdy niczego nie zapomina, nie ulega własnym słabościom, nie kieruje się emocjami, a jedynie chłodną logiką ujętą w formę mniej lub bardziej złożonych algorytmów.

Podejście poznawcze zasługuje na uznanie z kilku powodów. Po  pierwsze, daje się je pogodzić z koncepcją posiadania przez człowieka tzw. wolnej woli. Jej znaczenie jest marginalizowane lub wręcz kwestionowane przez inne podejścia, np. psychoanaliza zakłada, że o zachowaniu człowieka decydują mające różne nieuświadomione źródła popędy, behawioryzm z kolei staje na stanowisku, że postępowanie ludzi determinowane jest przede wszystkim oddziaływaniem środowiska. Są to teorie sprowadzające człowieka do rangi istoty tylko pozornie stanowiącej o własnym losie, bezwolnej chorągiewki na wietrze, wiejącym czy to od wewnątrz, od strony podświadomości, czy to z zewnątrz, w postaci różnorodnych bodźców środowiskowych. Psychologia poznawcza nie marginalizuje wolnej woli, wychodzi wręcz z założenia zbieżnego z jej istotą: człowiek podejmuje własne, świadome decyzje, które są wynikiem wielu różnych procesów zachodzących w jego umyśle. To właśnie procesy te są tutaj przedmiotem badań. 

Po drugie, psychologia poznawcza, być może w nieco mniejszym stopniu niż behawioryzm, broni się jako nauka przyrodnicza. Przynajmniej w pewnym stopniu korzysta ona z metod, które mają na celu zapewnienie obiektywności oraz rzetelności badań i eksperymentów. Nie można tego powiedzieć o podejściu humanistycznym, które wychodzi wręcz z założenia, że psychologia nie jest nauką przyrodniczą, i sprowadza ją w zasadzie do sztuki doradzania ludziom, jak mają się samorealizować i radzić sobie z trapiącymi ich problemami. 

Bibliografia: 
Birch Ann, Malim Tony, Wadeley Adison, Wprowadzenie do psychologii, tłum. J. Bobryk, J. Suchecki, Warszawa 1997, s. 36-50.