Gry fabularne i metody aktywizujące wspierające rozwój emocjonalny uczennic Zakładu Poprawczego i Schroniska dla Nieletnich w Zawierciu

Aktywność każdego człowieka jako istoty społecznej jest inna - mamy przede wszystkim zróżnicowane możliwości percepcyjne, a otaczający nas świat odbieramy indywidualnie i bardzo subiektywnie. Wpływ na taki stan rzeczy ma wiele czynników wewnętrznych i zewnętrznych. Nasze kompetencje odbiorcze, wychowanie, kultura, w której zostaliśmy ukształtowani, wykształcenie, umiejętności i predyspozycje do budowania relacji międzyludzkich to tylko nieliczne z nich. Stan zdrowia zarówno fizycznego jak i psychicznego, nasze potrzeby, oczekiwania, wyobrażenia, czy też osobista hierarchia wartości, będą rzutować na nasze codzienne relacje ze światem. Etapem, na którym dochodzi do takiej konfrontacji z otoczeniem, czasem trudnej, wypełnionej wzlotami i upadkami jest etap szkolny. Każde dziecko, czy nastolatek powinien rozwijać się według swoich możliwości i predyspozycji, aby osiągnąć indywidualny lub też grupowy sukces. Rolą nauczyciela jest więc zapewnić podopiecznym optymalne warunki do rozwoju. W literaturze przedmiotu znajdziemy bardzo wiele publikacji mówiących o sposobach oddziaływań wychowawczych i edukacyjnych nauczycieli przybliżających uczniów do upragnionego sukcesu edukacyjnego. W tym miejscu należy zwrócić się w stronę nauczyciela, który nie jest tylko kompetentnym doradcą i źródłem wiedzy, ale powinien być wnikliwym obserwatorem, kreatorem, drogowskazem dla swoich podopiecznych szukających własnej drogi do sukcesu. Czasem od samego celu ważniejsza będzie właśnie droga do jego osiągnięcia, zdobyte kompetencje, a nie sama wiedza. Powinna to być droga bogatych doświadczeń w celu budowania świata emocji i przeżyć. Szczególnie istotne staje się takie podejście w pracy z młodzieżą niedostosowaną społecznie. Sukcesy wychowawcze i edukacyjne buduje się małymi krokami, zaczynając od stworzenia sytuacji dialogu opartego na poczucia zaufania i bezpieczeństwa. Tylko w takiej atmosferze można zdobywać wytyczone cele. Umiejętność inspirowania i motywowania uczniów niewątpliwie zależy przede wszystkim od nauczyciela i to na nim spoczywa obowiązek wykreowania jak najlepszej sytuacji edukacyjnej. Wiele trudności i problemów ze skutecznym angażowaniem uczniów w proces dydaktyczny może jednak wynikać z niedocenienia ogromnej roli emocji. Uczucia i sfera emocjonalna rzutują na nasze wybory, zachowanie i prezentowane postawy. Wiele cennych uwag na temat znajdziemy w książce Roberta Cialdiniego „Wywieranie wpływu na ludzi(...)”. Nauczyciel jako organizator procesu uczenia się, bez wątpienia wywiera taki wpływ na swoich słuchaczy. Fakty i badania naukowe jednoznacznie pokazują, iż skuteczne wywieranie wpływu na innych zależy od motywacji. Czym zatem jest owa motywacja?
Julian Piotr Sawiński w książce pt.: „Sposoby aktywizowania uczniów w szkole XXI wieku. Pytania, refleksje, dobre rady” wymienia główne składniki motywacji, do których należą: dążenia człowieka, pozytywne wzbudzenie, rzetelna informacja, właściwa regulacja. Sama zaś motywacja pojmowana jest najczęściej jako dążenie do określonych, uświadomionych i ważnych dla jednostki celów. Musi być poprzedzona wewnętrznym napięciem mózgowym wywołującym określone pragnienia. Następnie jednostka musi odczuć tendencję - potrzebę do działania. W tym miejscu pojawia się nauczyciel jako ten, który musi wyznaczyć kierunek i wyposażyć ucznia w odpowiedni zasób rzetelnych informacji oraz wskazówek umożliwiających osiągnięcie wytyczonego celu.
Skuteczna aktywizacja uczniów możliwa jest poprzez pozytywne myślenie o uczniach, wiarę nauczyciela w ich możliwości, stworzeniu podopiecznym optymalnych warunków do wyrażania siebie, własnej kreatywności, a także wzbudzaniu w nich chęci do podejmowania wysiłku i stopniowego osiągania wytyczonych celów. W ostatnich latach głośny staje się szkolny tutoring, który nasuwa skojarzenie z relacją mistrz - uczeń . Tutor wspiera, towarzyszy, pomaga i stawia wyzwania swoim uczniom. Jest doradcą w procesie aktywizowania do uczenia się. Proces uczenia musi zmierzać do efektywności, ale takiej, którą osiąga się z pominięciem nacisków, rygorów i przede wszystkim utartych schematów. Warto więc postawić na nowatorstwo, odrobinę niekonwencjonalnych rozwiązań, wprowadzając element zaskoczenia w celu zainspirowania uczniów i dodania im odwagi do wyrażania siebie. Młodzież lubi przełamywać schematy, buntować się przeciwko „starym” zasadom. Pozwólmy im więc czasem decydować w działaniu. Taka odwaga na pewno zaprocentuje, zwłaszcza w relacjach z innymi. Sposób realizacji powierzonych zadań przez uczniów w ich własny kreatywny sposób, przyczyni się do rozszerzenia zainteresowań, kompetencji, pewności siebie, chęci współpracy w grupie, pogłębionej refleksji nad sobą i światem, a przede wszystkim zrodzenia się inspiracji do samodzielnego myślenia, działania. Inspiracja będzie oznaczać skuteczną edukację. Dążenie do wyższości uzyskiwanych przez ucznia kompetencji nad wiadomościami stanowi postęp w procesie edukacji, która aby była skuteczna musi być przez ucznia uznana za coś swojego, ważnego i wartego wysiłku. Jak zatem uczyć kreatywnego myślenia? Podstawowym warunkiem swobodnej ekspresji uczniów jest budowanie dobrej atmosfery w klasie, w relacji grupowej i w relacji nauczyciel-uczeń. Nauczyciel zawsze powinien doceniać twórcze pomysły uczniów, nie zapominać o wzmocnieniach pozytywnych - wyrazach aprobaty, akceptacji i uznania, doceniać zdolności, dobre strony i talenty swoich uczniów. J.P. Sawiński w książce pt.: Jak rozbudzać i wspierać nauczycielską kreatywność?” wymienia kilka sposobów na osiąganie kreatywności:
-wyzwolić potrzebę sukcesu, zachęcić,
- stymulować, zaciekawić, zapalić do...,
- wywoływać chęci, obudzić kreatywność poprzez kreatywne pytania i zadania,
- wspierać wyjątkowość, promować pasje i hobby,
- podtrzymywać na duchu,
- podsycać ciekawość.
Nauczyciel powinien być wiarygodny - sam musi działać z pasją, przełamywać stereotypy, być zmotywowany, pokazać siebie jako osobę otwartą i zawsze pomocną, chętną do wspólnego podejmowania wyzwań. Budowanie motywacji zaczyna się od wywoływania pozytywnych emocji.
W swojej, codziennej, wieloletniej pracy z wychowankami placówki resocjalizacyjnej, niejednokrotnie spotykam się z barierami w procesie edukacyjnym, które wynikają z dużych deficytów edukacyjnych, poznawczych, percepcyjnych moich uczennic, a także negatywizmu szkolnego, braku właściwych wzorców, czy zaniedbań wychowawczych z wczesnego dzieciństwa i okresu wczesnoszkolnego. Wiem, jak ważne jest budowanie przestrzeni i atmosfery dla skutecznej edukacji. Ta staje się możliwa tylko wówczas, gdy obowiązują transparentne i konsekwentne reguły działań, a podopieczne mają jasne poczucie celu i doświadczają pozytywnych emocji wobec działań z nim związanych. W takich oddziaływaniach niejednokrotnie aspekt wychowawczy góruje nad dydaktycznym. W pierwszej kolejności trzeba wyeliminować negatywne emocje, które zakłócają koncentrację i przepływ informacji podczas lekcji. Stworzenie przyjaznej atmosfery, dążenie do budowania wewnętrznej pozytywnej motywacji do nauki, efektywnej współpracy w grupie opartej na zaufaniu i poszanowaniu godności innych osób, daje podłoże do realizacji wspólnych celów. Podopieczne nie tylko uczą się jak skutecznie przyswajać wiedzę, ale zaczynają dostrzegać sens i cel podjętych działań, następuje interioryzacja pożądanych norm i zachowań. Widząc efekty swojej pracy, odnosząc drobne sukcesy, uczennice odczuwają zadowolenie, co w konsekwencji podwyższa ich samoocenę. Z uczniem, który wierzy we własne możliwości, który nie boi się dzielić swoimi pomysłami i odważnie wykorzystuje zdobytą wiedzę w praktyce, można realizować coraz ambitniejsze zadania.
Na lekcjach języka polskiego odwołuję się do zróżnicowanych metod aktywizujących oraz wykorzystuję elementy grywalizacji. Zawsze starannie dobieram metody indywidualizując swoje oddziaływania z uwzględnieniem specyfiki i potrzeb klasy, tematu lekcji i aktualnej sytuacji wychowawczej wśród moich uczennic. Jedną z ciekawszych i sprawdzających się metod dydaktycznych podczas zajęć z nieletnimi jest psychodrama. Pisał o niej M. Konopczyński w książce pt.: „Metody twórczej resocjalizacji”. Pozwala ona na ujawnienie i ponowne przeżywanie w czasie gry scenicznej konfliktów interpersonalnych oraz konfliktów wewnętrznych. Można wyróżnić następujące rodzaje dramy:
a)Psychodrama synergistyczna - polegająca na serii spotkań terapeutycznych zmierzająca do rozwijania potencjału ucznia.
b)Monodrama - służy do rozwiązywania problemów osoby, która ją odgrywa. Wypowiedzenie na głos własnych odczuć i problemów w obecności terapeuty wywołuje efekt katharsis - oczyszczenia, uwolnienia od złych, ciążących myśli i doświadczeń.
c)Socjodrama - zmierza do rozwiązywania problemów grupy, relacji w niej panującej, modelowania właściwych postaw.
Oczywiście w ramach różnych zajęć wychowawczych, czy dydaktycznych nauczyciel może sięgać do wielu innych ciekawych, inspirujących form i metod pracy z podopiecznymi. Warto wykorzystywać wszystkie zmysły - a więc słuch,wzrok, węch, dotyk, czy smak. Prowadząc lekcje języka polskiego często wykorzystuję elementy plastyki, czy muzyki. Zajęcia w oparciu o elementy plastyki sprawdzą się najlepiej w sytuacjach, gdy chcemy zachęcić uczniów do ujawnienia swoich problemów, emocji, pośredniego lub bezpośredniego podzielenia się nimi z grupą. Rysunek jest ulubioną formą służącą do wyrażenia tego, co niejednokrotnie trudno jest zwerbalizować. Dzięki niemu można porozumieć się z innym człowiekiem, (zresztą już od wieków pełni tę rolę). Resocjalizacja chętnie korzysta z tej techniki. Rysunek, czy inna forma plastyczna, np. modny Lapbook inicjuje jedynie temat. Rozwiązanie problemu to cały dalszy proces, przez który nauczyciel w przemyślany sposób przeprowadza swoich podopiecznych podczas wspólnego omawiania ich wytworów. Przy tej okazji lepiej ujawnią się zdolności i predyspozycje uczniów, rozwiną talenty, wyobraźnia, pamięć i percepcja. Kształtować się będzie przestrzeń wyobrażeniowa. Innymi zaletami tego typu zajęć będzie wydobycie z nieletnich sił i energii wspomagających procesy rozwoju i poszukiwania twórczej motywacji. W swojej pracy wielokrotnie zauważyłam, że podczas wykonywania czynności artystycznych (plastycznych), grupa się relaksuje, zaczyna opowiadać różne historie, nawiązuje się współpraca, zawiązuje nić porozumienia. Metody z elementami arteterapii doskonale sprawdzają się podczas lekcji języka polskiego. Warto wykorzystać np. metodę plakatu - polegającą na wizualnym opracowaniu problemu z wykorzystaniem: haseł, rysunków, symboli, schematów, fragmentów tekstu. Pomaga ona w uporządkowaniu, usystematyzowaniu zagadnień oraz zrozumienia związków między nimi. W swojej metaforycznej postaci daje pole do symbolicznego przekazywania treści.
Lekcję warto wzbogacić innymi ciekawymi metodami aktywizującymi jak np. technika wymiany partnerów. Polega na rozmowie, pracy w parze i wspólnym generowaniu pomysłów - rozwiązywaniu problemów, szukaniu alternatywnych rozwiązań. Partnerzy w dyskusji mogą się wymieniać, przygotowywać argumenty za i przeciw, wyjaśniać sobie nawzajem swoje stanowiska, dążyć do wypracowania wspólnego stanowiska. Podobną metodą jest kula śnieżna, która także sprawdzi się świetnie w większych grupach. Metoda ta opiera się na dyskusji szczeblowej, piramidowej od indywidualnej pracy prowadzących do uzyskania wspólnego stanowiska całej klasy. Problem podany przez nauczyciela każdy uczeń rozważa najpierw indywidualnie i formułuje odpowiedź pisemną. Następnie uczniowie siadają dwójkami i ustalają wspólne stanowisko. Potem dwójki dobierają się w czwórki, czwórki w ósemki itd. Na koniec wypracowuje się jedno wspólne stanowisko całej klasy.
Innymi pobudzającymi kreatywność uczniów metodami są: metaplan - czyli metoda graficznego przedstawiania przebiegu dyskusji, w trakcie której uczniowie analizują dane zagadnienie i poszukują wspólnego, optymalnego rozwiązania przed podjęciem decyzji. Metoda ta sprzyja rozwojowi umiejętności analizy, oceniania faktów, sądów i propozycji rozwiązań strony przeciwnej. Metaplan przygotowuje do prezentacji własnego punktu widzenia, argumentowania i obrony własnego stanowiska. Daje możliwość wysłuchania i brania pod uwagę poglądów innych osób, aktywizuje wszystkich uczniów, pozwala na wymianę myśli.
Mapa mentalna inaczej zwana „mapą mózgu", „mapą pamięci" - jest to graficzny sposób zapisu informacji, który porządkuje wiadomości i pomaga w znalezieniu związków między nimi. Przy opracowaniu pojęcia można wykorzystać rysunki, symbole, wycinki, krótkie zwroty, hasła. Dzięki tej metodzie możemy uzyskać informacje o dotychczasowych wyobrażeniach i wiedzy na dany temat, sprawdzić opanowaną wiedzę i umiejętności, rozwiązywać problemy, zaplanować działanie, definiować pojęcia.
Metoda projektów - opiera się na praktycznym działaniu dotyczącym realizacji pewnego zdarzenia (projektu) zaproponowanego i zaprojektowanego przez uczniów. Działanie to przebiega etapowo od określenie tematu projektu, przydziału zadań do wykonania dla uczniów, wskazania źródeł wiedzy, określenia terminu realizacji i kryteriów oceny, aż po realizację, prezentację i podsumowanie projektu.
Ciekawą i lubianą przez uczniów metodą pracy na lekcji jest drzewko decyzyjne, które pomaga uczniom przybliżyć kontrowersyjne postacie i decyzje, umożliwia podsumowanie wiadomości uczniów w atrakcyjnej formie oraz ich oceny. Wybór jednego wariantu rozwiązania wymaga podjęcia decyzji, zmusza ucznia do logicznego myślenia.
Rybi szkielet - kolejna aktywizująca technika, której nazwa pochodzi od kształtu przypominającego rybi szkielet i służy do identyfikacji czynników odpowiadających za powstanie problemu. Znana też jako „schemat przyczyn i skutków”. Do pracy tą metodą należy przygotować dużą planszę przedstawiającą szkielet ryby i samoprzylepne karteczki (małe „ości”) lub mazak. Na planszy przedstawiającej szkielet ryby wpisujemy „w głowę” główny problem. W trakcie dyskusji ustalamy główne powody odpowiedzialne za jego występowanie. Wybieramy 4-6 przyczyn i wpisujemy je na „duże ości” schematu. Poszukujemy przyczyn, które mają wpływ na ten czynnik (przyczyny te są zapisywane na karteczkach samoprzylepnych, które symbolizują małe ości).
Do innych przydatnych metod pracy z nieletnimi zaliczyć można burzę mózgów, studium przypadku, czy dyskusję panelową. Mogą one także stanowić element uzupełniający pozostałych wspomnianych przeze mnie metod. Pamiętać należy, że dobór metod z reguły zależy od tematu lekcji, ale także od danej grupy/klasy, z którą pracujemy. Uczniowie realizując założenia lekcji niejednokrotnie integrują się w grupach, a relacje pomiędzy członkami grup rzutują na efekt końcowy. Nie w każdej klasie uda się pracować tą samą metodą i nie każda grupa z równym entuzjazmem odpowie na naszą ofertę dydaktyczną. Warto mieć przygotowanych kilka „asów” w rękawie i w razie drobnych niepowodzeń zmienić taktykę, korzystają z szerokiego wachlarza innych metod. Zadawanie pytań angażujących klasę uruchomi refleksję uczniowską, może też stanowić podsumowanie lekcji lub jej etapu. Przykładem takiej techniki są zdania niedokończone ( Dziś dowiedziałem się..., Trudne dla mnie było..., Muszę zapamiętać...). W końcowej fazie lekcji wykorzystać możemy metodę odwróconej kartkówki, czy technikę gwiazdy. Odwrócona kartkówka będzie stanowić ewaluację działań podjętych na zajęciach. Uczniowie dostaną odpowiedzi, ale muszą sformułować do nich odpowiednie pytania. Technika gwiazdy natomiast skłoni podopiecznych do przejrzenia swoich notatek lekcyjnych i zaznaczenie gwiazdą tych, które są według nich najistotniejsze. Następnie każdy uczeń wskazuje 3 najważniejsze gwiazdy, a następnie wyjaśnia i uargumentuje swój wybór.
Możemy też w pracowni rozwiesić sznurek i poprosić uczniów, by wychodząc z klasy po lekcji powiesili na nim kartki z pytaniami, które dotyczą omówionego tematu, a na które chcieliby uzyskać odpowiedzi - metoda pytań na sznurku.
Listę pytań jako metodę można także zastosować na początku lekcji i wówczas spełni funkcję warm-up activities czyli „rozgrzewki” wprowadzającej w temat zajęć.
Przy wszechobecnej cyfryzacji - technologii informacyjnej i komunikacyjnej dostępnej na co dzień dzięki multimediom i Internetowi, warto wprowadzić na nasze lekcje gry dydaktyczne jako metodę aktywizującą. W Internecie dostępne są liczne aplikacje, dzięki którym łatwo zbudujemy ciekawą grę dydaktyczną lub skorzystamy z gotowych rozwiązań. Uruchamiając aplikację LearningAps, czy WardWall możemy sprawdzać i utrwalać wiedzę za pomocą quizów tematycznych, labiryntów, gier na spostrzegawczość, ruletek, kół fortuny, losowania kart itp. Znajdziemy je pod adresem: https://learningapps.org/ oraz https://wordwal.net/
Niezwykle przydatną aplikacją jest Genially, która umożliwia tworzenie interaktywnych prezentacji multimedialnych, interaktywnych obrazów i filmów. W zasobach Genially znajdziemy także szablony do tworzenia gier na podstawie znanych planszówek - np. Jumanji, memory game i inne. Wszystkie są dostępne pod adresem: http://genial.ly/.
Jeśli jesteśmy zwolennikami quizów warto skorzystać także ze strony https://kahoot.com/.
Inspirowanie uczniów, zachęcanie do samodoskonalenia, poprowadzenie podopiecznych do sukcesów szkolnych to proces niełatwy i duże wyzwanie dla każdego nauczyciela. Kluczem jest niewątpliwie motywacja uczniów. Wzbudzanie motywacji jest możliwe dzięki stosowaniu metod aktywizujących. Skuteczność dobrze dobranych przez nauczyciela metod nie tylko uatrakcyjnia proces nauczania, stanowi o jego innowacyjności, ale przede wszystkim przynosi wymierne i widoczne korzyści dla uczniów. Uczeń zapamiętuje o wiele więcej, systematyzuje, utrwala wiedzę, uczy się samodzielnego organizowania i oceniania własnej nauki, rozwija kreatywność - myślenie twórcze oraz rozwija logiczne myślenie, a także wyobraźnię. Ponadto uczy się wyrażania własnych poglądów, opinii, prezentowania własnego punktu widzenia. Doskonali komunikację werbalną i niewerbalną, oraz kompetencje językowe - rozwija kulturę słowa, a także uczy się szacunku wobec poglądów innych współrozmówców. W końcu także uczy się pozyskiwania i wykorzystywania informacji z różnych źródeł i wykorzystywania wiedzy w praktyce. Młody człowiek kształtuje umiejętność efektywnej współpracy w grupie, przestrzegania zasad, co przygotowuje go do pełnienia ról społecznych. Wdrażając się do rozwiązywania problemów w sposób twórczy, niestandardowy dostrzega efekty swojej pracy, przez co wzrasta jego samoocena i poczucie własnej wartości. Metody aktywizujące powinny zatem stanowić podstawę w procesie kształcenia i wychowania dzięki tak dużej roli, którą odgrywają.
Opracowała: Justyna Wójcik-Milewska

Bibliografia
1. Arciszewska-Binnebesel A., Arteterapia, szczęśliwy świat tworzenia, Bea-Bleja, Toruń 2003.
2. Bereźnicki F., Dydaktyka kształcenia ogólnego, Wydawnictwo Impuls, Kraków 2011.
3. Cialdini R., Wywieranie wpływu na ludzi. Teoria i praktyka, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2001.
4. Chalcarz T., Kulig M., Metody twórczej resocjalizacji. Szkolenie WDN, Tarnów 2017.
5. Konopczyński M., Metody twórczej resocjalizacji, PWN, Warszawa 2006.
6. Sakowska M., Sikora J., Żwirblińska A., Obyś cudze dzieci wychowywał..., Oficyna Wydawnicza OWN Nauczycieli, Kielce 2003r.
7. Sawiński J.P., Sposoby aktywizowania uczniów w szkole XXI wieku. Pytania, refleksje, dobre rady, Difin, Warszawa 2014.
8. Tegoż: Jak rozbudzać i wspierać nauczycielską kreatywność? ”, Wydaw. CEN, Koszalin 2010.
9. Śliwierski B., Metody aktywizujące w kształceniu i doskonaleniu pedagogów, Impuls, Kraków 2022.
10. Way B., Drama w wychowaniu dzieci i młodzieży, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1997.