Ochrona dzikich kotów zamieszkujących Polskę. Żbik - mały kot Europy i Polski

Ochrona dzikich kotów zamieszkujących Polskę. Cz.2. Żbik - mały kot Europy i Polski.

Żyjący w lasach dziki kot często nazywany jest żbikiem. Jego poprawna nazwa, zgodna z nomenklaturą zoologiczną to żbik europejski (Felis silvestris). Obok rysia euroazjatyckiego (Lynx lynx) jest on drugim dzikim kotem występującym w Polsce.
Jeszcze kilkanaście lat temu uważano, że na świecie żyją 23 podgatunki żbika. Nowoczesne metody badań szybko zmieniły te dane. Na podstawie badań molekularnych z 2014 r. uznano już tylko pięć podgatunków żbika: euroazjatyckiego, nubijskiego, azjatyckiego, afrykańskiego i tybetańskiego. Przypuszcza się, iż podawana często duża liczba podgatunków wynikła bardziej z odmiennego pochodzenia geograficznego niż z powodu różnic genetycznych między osobnikami. Od 2017 r., biorąc pod uwagę badania filogeograficzne uznaje się za ważne tylko dwa podgatunki: żbika europejskiego (Felis silvestris silvestris) zamieszkującego kontynentalną Europę, Szkocję i Sycylię oraz żbika kaukaskiego (Felis silvestris caucasica) występującego w Turcji i na Kaukazie.
Żyjący w Polsce żbik europejski jest często mylony z kotem domowy, zwłaszcza z popularnym dachowcem, a dokładniej uznanym za rasę kotem europejskim. Jednak poznając gatunkowe różnice morfologiczne łatwo rozpoznać żbika i mruczka. Zarówno żbik, jak i mruczek należą do podrodziny małych kotów. Zaznaczony dymorfizm płciowy jest charakterystyczny dla wszystkich przedstawicieli kotowatych (kocury są większe od kotek). Długość ciała żbika europejskiego waha się w granicach od 43 do 91 cm (samce) i 40-70 cm (samice). Długość ogona wynosi odpowiednio: 23-40 cm i 18-35 cm. Samce ważą średnio 5-8 kg, a kotki od 3 do 5 kg. Masa ciała kota domowego, biorąc pod uwagę różnice rasowe wykazuje dużą zmienność. Najbliższy żbikowi zwykły dachowiec (kot europejski) waży średnio 4-4,5 kg. Oczywiście przedstawiciele dużych ras (Maine Coon, norweski leśny) uzyskują wyższą masę ciała (nawet do 15 kg). Długość ciała naszych mruczków wynosi od 45 do 80 cm, podczas gdy ogon może mierzyć 30-50 cm, nie wliczając tu ras kotów manx, czy bobtail (ogon 5-8 cm). Porównując cechy ilościowe można stwierdzić, że żbik europejski jest nieco większy od kota domowego.
Cechami odróżniającymi żbika od kota europejskiego i mieszańców jest zdecydowanie wzór na futrze i ogonie oraz kształt ogona i czaszki.
Żbik euroazjatycki ma futro pręgowane (tabby) przez co często mylony jest z kotem europejskim, u którego ten typ umaszczenia uznaje się za podstawowy i najbardziej popularny. Tabby jest najstarszym i pierwotnym umaszczeniem, które występuje nie tylko u przodka kotów, ale i u wielu współczesnych przedstawicieli kotowatych. Jego cechą charakterystyczną są nierównomiernie zabarwione włosy na ciele. Podstawą jest jaśniejsze tło (kolor podstawowy) oraz ułożone z ciemniejszych partii włosów odpowiednie wzory: pręgi, cętki lub ticked, zwane zajęczym umaszczeniem, ponieważ przypomina futro zająca. Umaszczenie tabby spełnia bardzo ważną rolę: maskuje i tworzy doskonały kamuflaż. Dzięki niemu zwierzę wprost wtapia się w otoczenie.
Futro żbika jest zdecydowanie dłuższe i bardziej puszyste niż futro kota europejskiego. Przyjmuje barwę od buro-żółtej do ciemnoszarej. Wzory układają się w pręgi, które występują na bokach ciała, łapach i ogonie. Najdłuższa, ciemna pręga występuje na grzbiecie i rozciąga się od głowy do nasady ogona i nigdy nie łączy się z prążkami na ogonie. U mruczków, w tym miejscu często dochodzi do zlewania się jednej pręgi w kolejne, a długa pręga na grzbiecie może kończyć się na czubku ogona. Opuszki łap są czarne, natomiast u kotów europejskich różowe lub cieliste. Dodatkowo, po obu stronach głowy występują zawsze cztery, mniejsze lub większe pręgi. U kota domowego może być ich mniej lub więcej. Czaszka bardziej kulista, a gęściejsze futro na głowie żbika sprawia, że wydaje się ona jeszcze większa i bardziej okrągła. Dopełnieniem cech pozwalających odróżnić żbika europejskiego od kota europejskiego jest ogon. U dzikiego kota jest bardziej puszysty, przez co wydaje się większy. Końcówka ogona jest czarna, gruba i tempo zakończona, podczas gdy ogon mruczków zwęża się i jest ostro zakończony. Łapy u żbika są stosunkowo krótkie i grube.
Poznane różnice morfologiczne pozwalają dostrzec, jak odmienne są to gatunki. Żbik europejski wychowany w dzikim lesie sprawia wrażenie bardziej potężnego. Ma mocniejszą i silniejszą budowę. Kot europejski jest bardziej delikatny, w końcu został wychowany przez człowieka. Nie jest mu potrzebne długie i puszyste futro. Żbik żyjąc w warunkach naturalnych musi przetrwać mroźne zimy, biegać w śniegu. Zdecydowanie prowadzi inny tryb życia od kota domowego.
Doskonały wzrok, słuch i węch to domena wszystkich przedstawicieli rodziny kotowatych. Żbik potrafi wyczuć zapach mięsa z odległości 200 m. W znakowaniu terytorium u kotowatych, poza odchodami (kałem i moczem) pozostawianymi w widocznych miejscach, bierze udział także wydzielina gruczołów na stopach, która jest zostawiana w formie zadrapań na drzewach. Żbiki tak jak inne kotowate doskonale potrafią ocenić czas jaki upłynął od pozostawienia śladów przez rywala oraz jego status.
Żbik europejski na miejsce schronienia wykorzystuje dziuple w starych drzewach, opuszczone szczeliny skalne oraz nory pozostawiane przez inne zwierzęta. Podobnie jak wszystkie kotowate, z wyjątkiem lwów, żbiki są samotnikami. W pary łączą się jedynie w okresie rui. Są zwierzętami terytorialnymi a ich zasięg występowania zależy od obfitości pokarmu, jakości siedliska i struktury wiekowej kotów występującej na danym obszarze. W zależności od regionu geograficznego Europy rewir osobniczy żbika waha się w granicach od 60 do 8000 ha, przy czym samce zamieszkują kilkukrotnie większe areały od samic. Polują głównie nocą, o zmierzchu i o świcie. Żbik nie jest wytrwały w bieganiu jak np. pies, chociaż potrafi osiągnąć prędkość 30 km/godz. Najskuteczniejszą jego taktyką łowiecką jest skok na ofiarę z zasadzki. Metodę tę wykorzystuje głównie do łowienia małych zwierząt. Poluje głównie samotnie na ziemi, czatując przed norą swojej ofiary lub bezszelestnie skradając się do niej i dopadając ją kilkoma skokami. Rzadko poluje obserwując swoją ofiarę z wysokiego drzewa lub skały. Żbik nie jest wytrwały w skuteczności ataku. Jeżeli uda się ofierze uciec zwykle nie kontynuuje pościgu.
Drapieżny żbik, podobnie jak pozostali przedstawiciele rodziny kotowatych należy do bezwzględnych mięsożerców. Podstawą jego pożywienia są małe gryzonie (myszy, nornice, szczury), w dalszej kolejności ptaki oraz popielice, nutrie a nawet gady, ryby i owady. Chętnie zjadają jaja ptaków, a czasami nawet większą zwierzynę, np. młode zwierzęta kopytne (kozice, sarny). Stwierdzono, że dieta żbika zależy od jego miejsca występowania, np. we wschodniej Szkocji, w środowisku obfitującym w króliki 70% diety stanowią zajęczaki, podczas gdy w zachodniej części ok. 47% to drobne gryzonie. W Europie Zachodniej rysie polują na myszy, szczury, chomiki, popielice, nornice, czasami zające. Dzikie koty zamieszkujące Południowy Kaukaz odżywiają się także piżmakami, wiewiórkami, młodymi kozicami czy sarnami.
U żbika europejskiego ruja pojawia się na przełomie grudnia/stycznia i trwa do marca. Po ciąży trwającej 56-68 dni rodzą się ślepe, bezzębne i bezradne kocięta, o rozmytym wzorze na futrze i różowych poduszkach łap. Zwykle jest ich w miocie od 1 do 7-8 i ważą 65-163 g. Kocięta, jak u wszystkich kotów są bezbronne i zależne od matki, pod której opieką pozostają do wieku 4-10 miesięcy. Maksymalna długość życia wynosi 21 lat, najczęściej 10-14 lat.
Ze względu na ukryty tryb życia (gęste zarośla, opuszczone nory, dziuple starych drzew, skały) żbik ma niewielu naturalnych wrogów. W Europie Środkowej żbik może paść ofiarą kuny leśnej lub dzikich psów. Zdecydowanie największym zagrożeniem dla żbika europejskiego, w całym zakresie jego występowania, jest hybrydyzacja między domowymi i dzikimi kotami. Jedynie wschodnie populacje uważane są za najmniej zagrożone ze względu na niski poziom krzyżowania. Kolejnym czynnikiem ograniczającym populację żbika są choroby roznoszone przez włóczące się po lasach koty domowe. Inne to: brak dostępu do naturalnych siedlisk typowych dla żbika, fragmentacja siedlisk, działalność człowieka związana z wycinką drzew, budową dróg, przypadkowe odstrzały.
Żbik europejski, którego wielkość populacji jest szacowana na wszystkich obszarach jego występowania, został wpisany na Czerwona Listę Gatunków Zagrożonych Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody (IUCN) jako gatunek z kategorią LC, czyli najmniejszej troski. Decyzja ta została uzasadniona ograniczonymi i mało wiarygodnymi informacjami na temat trendów i wielkości populacji tego gatunku. Uważa się, że spadek liczebności populacji o 20-30% w ciągu ostatnich trzech pokoleń jest mało prawdopodobny (kryterium przyznania gatunkowi zwierząt statusu NT - bliski zagrożenia). IUCN szacuje, że populacja rysia euroazjatyckiego liczy 1000 dojrzałych osobników. Mimo to wielu naukowców w różnych regionach Europy i Azji uważa, że populacja żbika spada i tym samym jest on bardzo narażona na ryzyko wyginięcia.
W Polsce ponad dwieście lat temu żbik występował na większości terenach naszego kraju. Dziś jego zasięg ogranicza się wyłącznie do przygranicznej, południowo-wschodniej części Polski (Karpaty). Jego liczebność jest niewielka. Stan populacji określa się na ok. 100-150 osobników, dlatego zgodnie z ustawą o ochronie gatunkowej zwierząt żbik europejski, podobnie jak ryś euroazjatycki objęty jest ścisłą ochroną gatunkową. W krajowej Czerwonej Księdze Zwierząt żbik euroazjatycki ma statut gatunku bardzo wysokiego ryzyka, silnie zagrożonego (EN). W związku z tym podejmowane są różne działania ochronne nie tylko bierne, ale i czynne. Obecnie żbik występuje przede wszystkim na terenie parków krajobrazowych, parków narodowych Karpat. Wprowadzenie zapisu, że żbik europejski jest jednym z najważniejszych walorów przyrodniczych tych terenów zwróciłoby uwagę na większą ochronę tego gatunku i siedliska. W ramach ochrony czynnej żbika proponuje się wprowadzenie odstrzałów kotów domowych na terenach leśnych (pomysł bardzo kontrowersyjny), budowanie zielonych korytarzy, utrzymanie i pielęgnacja naturalnych miejsc występowania rysia, a przede wszystkim edukację społeczeństwa. W ochronę gatunkową polskich dzikich kotów, rysia i żbika włączone są organizacje międzynarodowe (np. IUCN, WWF), państwowe (np. Dyrekcja Generalna Lasów Państwowych), instytuty naukowe (np. Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk) oraz władze i społeczność lokalna.
Zapoznając się z informacjami o dzikich kotach występujących w Polsce warto pamiętać, że są doskonałymi przykładami piękna, dzikości i harmonii życia. Ich siła i wytrwałość mogą być dla nas przykładem. Choć żyją samotnie, bez człowieka nie przetrwają we współczesnym świecie, dlatego wszyscy powinniśmy włączyć się w ochronę naszych dzikich kotów. Nie zapominajmy, że podobnie jak wiele innych gatunków zwierząt ryś euroazjatycki i żbik europejski są ważną częścią naszego dziedzictwa przyrodniczego. Dlatego, jako nauczyciele przekażmy uczniom naszą wiedzę, pamiętając, że „zwierzę jako istota żyjąca, zdolna do odczuwania cierpienia, nie jest rzeczą. Człowiek jest mu winien poszanowanie, ochronę i opiekę”.

Literatura:

1. Bernacka H., Gulda D., Peter E., Święcicka N., Zawiślak J., 2014. Wybrane gatunki ssaków drapieżnych w polskich ogrodach zoologicznych. Wyd. Uczel. UTP, Bydgoszcz.
2. Głowaciński Z., 2022. Czerwona lista kręgowców Polski – wersja uaktualniona (okres 1 i 2 dekady XXI w.). (online; dostęp: 06.09.2023).
3. IUCN. Red List of Threatened Species: Felis silvestris silvestris. 2020. Ver. 2014.4. http://www.iucnredlist.org/search (online; dostęp: 20.10.2023).
4. Kitchener, A.C., Breitenmoser-Würsten C., Eizirik E., Gentry A. i wsp., 2017. Poprawiona taksonomia kotowatych. Raport końcowy grupy zadaniowej ds. klasyfikacji kotów należącej do grupy specjalistów ds. kotów IUCN. Specyfikacja Cat News Numer 2017, 11, 80.
5. Obwieszczenie Ministra Klimatu i Środowiska dnia 19 października w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu rozporządzenia Ministra Środowiska w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt. Dz.U. 2022 poz.2380.
6. Olszańska A., 2014. Dzikie koty w Polsce – żbik. Dzikie życie 10/124 2014.
7. Sunquist M., Sunquist F., 2002. Dzikie koty świata. University of Chicago Press. Chicago and Londyn. 452.
8. Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zwierząt. Dz.U. 1997 nr 111 poz.724.
9. Ziemacki P., 2023. Żbik – zapomniany dzikus europejski (online; dostęp: https://www.projektpulsar.pl/srodowisko/2199540,1,zbik-zapomniany-dzikus-europejski.read).
10. Żbik – ssaki drapieżne, kotowate.
https://natura2000.gdos.gov.pl/files/artykuly/52961/1363_Zbik.pdf (online; dostęp: 20.10.2023).