Ochrona dzikich kotów zamieszkujących Polskę. Ryś - największy kot Europy i Polski

Zaledwie trzy gatunki z drapieżnej rodziny kotowatych: ryś euroazjatycki, żbik europejski i kot domowy, występują w Polsce. Najbardziej znanym i lubianym spośród nich jest udomowiony mruczek. Pozostałe dwa: ryś i żbik należą do kotów dziko żyjących.
W Polsce, nie licząc ogrodów zoologicznych nie spotkamy największego przedstawiciela kotowatych, czyli tygrysa syberyjskiego o masie ciała ok. 300 kg. Jednak spotkanie z polskim, wielkim i dzikim kotem może być równie fascynujące.
Obok rysia euroazjatyckiego rodzaj: ryś reprezentowany jest jeszcze przez trzy gatunki: rysia rudego, kanadyjskiego i iberyjskiego. Wszystkie gatunki zamieszkują tylko Europę i Azję. Ryś euroazjatycki choć wielkością dorównuje dorosłemu owczarkowi niemieckiemu (dł. ciała 100-150 cm, wys. kłębie ok. 50-75 cm) jest największym przedstawicielem swojego rodzaju i trzecim, po niedźwiedziu brunatnym i wilku szarym drapieżnikiem zamieszkującym Polskę.
Ogólnym wyglądem i behawiorem przypomina inne gatunki kotowatych, jednak jego fizjonomia jest na tyle charakterystyczna, że trudno go pomylić z innym przedstawicielem kotowatych. W przeciwieństwie do innych kotów, ryś ma krótki ogon (dł. 15-30 cm). Najdłuższym ogonem w tej rodzinie szczyci się pantera mglista (61-84 cm). To narząd równowagi, pozwalający na efektowne skoki, wspinaczki, szybkie zmiany kierunku biegu, zdobywanie niebezpiecznych i stromych grani w Tybecie. Dlaczego zatem ryś ma mało imponujący ogon, skoro tak ważną rolę spełnia w życiu wszystkich kotów? Okazuje się, że wraz z ewolucją przodka ewoluował również ogon rysia. Żyjący ok. 4 mln. lat temu protoplasta rodzaju: ryś prowadził głównie naziemny tryb życia. Na drzewa wspinał się tylko uciekając przed większymi drapieżnikami. Czy długi ogon był mu zatem potrzebny? Pozostaje jeszcze sprawa kociej komunikacji społecznej. Obok postawy ciała, uszu, oczu, wydawanych dźwięków istotną rolę w przekazywaniu informacji odgrywa ogon. I w tej sytuacji ewolucja sobie poradziła. U rysia końcówka ogona jest czarna, przez co wzmacniane są przekazywane sygnały.
Inną cechą charakterystyczną rysia są bokobrody, czyli utworzona z długich włosów na szyi kryza (kołnierz). Ryś, jak każdy drapieżnik, zwłaszcza kot, doskonale widzi oraz posiada niezawodny zmysł słuchu. W odbieraniu dźwięków pomagają czarne, elastyczne włosy na uszach, tworzące charakterystyczne pędzelki. Ich rolę można porównać z anteną. Włoski skupiają dźwięk i doprowadzają bezpośrednio do ucha. Zmysł słuchu był badany u oswojonych rysi. Jeden z testów został przeprowadzany przy użyciu gwizdka policyjnego, który koty słyszały z odległości 4500-4700 m. Schowano również pod liśćmi klatkę z myszą, rysie rejestrowały ją z dystansu 65 m. Ryś euroazjatycki ma sierść barwy od jasno- do rudo żółtej, z mniej lub bardziej widocznymi plamkami. Szerokie i silne łapy ułatwiają poruszanie się po śniegu.
Ryś, podobnie jak wszystkie koty zaliczany jest do grupy bezwzględnych mięsożerców, co oznacza, że w porównaniu z innymi przedstawicielami drapieżników ma większe zapotrzebowanie na mięso. Białko zwierzęce w jego diecie stanowi ponad 70% zjadanego pokarmu.
Rysie są samotnikami, z wyjątkiem okresu rui trwającej od stycznia do marca, a w niektórych regionach nawet do kwietnia. Samica rodzi od 2 do 4 kociąt na przełomie maja i czerwca. Młode zostają przy matce przez około rok. Dorosłe osobniki żyją około 15 lat, a w niewoli nawet 25. Polują głównie nocą, w dzień odpoczywają w kryjówkach. Żywią się przede wszystkim sarnami i jeleniami, nie gardzą również zającami, ptakami czy gryzoniami. Polując, unikają pościgów, gdyż szybko się męczą. Co ciekawe, kot chowa resztki zdobyczy pod liśćmi, piaskiem czy śniegiem. Niestety spiżarnie te często są plądrowane przez inne zwierzęta, stąd niektóre osobniki zaciągają zdobycz na drzewa. Pierwszy przykład takiego zachowania zaobserwowano w Polsce i nie jest ono typowe dla gatunku.
Obecnie w Polsce ryś euroazjatycki żyje w dwóch dużych kompleksach leśnych: północno-wschodnim (Puszcza Białowieska, Knyszyńska, Augustowska, Mazury) oraz w górach i na pogórzu (Wschodnie i Zachodnie Karpaty, Pogórze Karpackie). Ten podział terytorialny spowodował wyodrębnienie dwóch populacji: rysia nizinnego o jednolitym umaszczeniu, ze słabymi cętkami na łapach i rysia karpackiego, u którego całe futro pokryte jest czarnymi plamami. Populacja rysia euroazjatyckiego w Polsce jest niewielka i wynosi ok. 150-200 osobników, z tego ok. 40 osobników liczy grupa nizinna. Głównym powodem niskiej liczebności gatunku na naszych terenach są ograniczenia siedliskowe siedliska. Rysie potrzebują dużych, różnorodnych gatunkowo lasów, niepoprzecinanych drogami co umożliwia bezpieczne wędrówki. Zwykle jeden kot zajmuje terytorium od 130 do 1400 km2, w Polsce około 350 km2. Dodatkowo gęsty podszyt, poprzewracane drzewa, bądź też drzewa z dużymi dziuplami, skały czy rowy są doskonałymi kryjówkami i punktami obserwacyjnymi.
Mówi się, że naturalnym wrogiem rysia jest wilk, jednak badania przeprowadzone w Polsce i Szwecji zaprzeczają tej tezie. Okazuje się, że oba gatunki żyją w zgodzie i rzadko dochodzi do starć między nimi. Dla młodych osobników zagrożeniem są orły i puchacze. Największe niebezpieczeństwo dla rysia, poza pasożytami i chorobami, stanowi człowiek. Niegdyś polowano na nie ze względu na piękne futro, dziś giną przez wyręby lasów oraz przez wciąż rozrastającą się sieć dróg, na których wpadają pod koła pojazdów.
Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN) prowadząca Czerwoną Listę gatunków Zagrożonych klasyfikuje rysia euroazjatyckiego jako gatunek najmniejszej troski (LC), co oznacza, że jego populacja jest stabilna. Jednak w samej Europie jego status oceniany jest jako bliski zagrożenia (NT). Żyje tu zaledwie 8-9 tysięcy osobników.
Do Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt ryś euroazjatycki został wpisany w 1995 r., jednak zakaz odstrzału nie poprawił liczebności populacji. Obecnie do ochrony rysia na bardzo przyczynia się międzynarodowa organizacja ekologiczna WWF. Jej członkowie zdają sobie sprawę, że gwarancją poprawy liczebności dzikich kotów jest dostatek pożywienia (saren i jeleni) i podejmują różne kroki wzbogacające naturalne środowisko jeleniowatych w bazę pokarmową. W ramach reintrodukcji, czyli ponownego wprowadzenia flory i fauny na stare miejsca bytowania, WWF realizuje m.in. program „Born to be free” (urodzić się, żeby być wolnym). W tym celu budowane i remontowane są specjalne woliery w lasach, w których żyją samice w niewoli. Woliery wyposażone są w niewielkie drzwi umożliwiające wychodzenie kociętom na zewnątrz. Wrodzona ciekawość, chęć poznania otaczającego lasu powodują, że młode opuszczają wolierę coraz częściej i na coraz dłuższy czas. Po około roku, praktycznie bez ingerencji człowieka, tak jak w naturze, koty usamodzielniają się i zaczynają dzikie życie. WWF realizuj e również program „Wild to wild”, polegający na odłowieniu zwierząt dziko żyjących z miejsc, gdzie ich populacja jest stabilna i przewiezieniu na tereny, gdzie gatunek liczebnościowo jest osłabiony. W ramach tego programu 6 rysi sprowadzonych z Estonii zadomowiło się w polskich lasach. Dodatkowo WWF opracowała materiały pomagające w edukacji i uświadamianiu społeczeństwa, jak ważna jest ochrona rysia. Chroniąc populację rysia euroazjatyckiego WWF monitoruje ich stan, zachowanie, ocenia zdrowie (obroże telemetryczne, fotopułapki), ustawiając tablice ostrzegawcze przy drogach w rejonie bytowania rysi i przeprowadzając zbiórki pieniężne (program: Adoptuj rysia).
Może warto przyłączyć się do pomocy ochrony rysia euroazjatyckiego, zamiast czekać i obserwować, jak potoczy się walka. Czy człowiek wygoni rysia z lasu, czy też ryś zacznie wyganiać człowieka?

Literatura:
1. Bernacka H., Gulda D., Peter E., Święcicka N., Zawiślak J., 2014. Wybrane gatunki ssaków drapieżnych w polskich ogrodach zoologicznych. Wyd. Uczel. UTP, Bydgoszcz.
2. Głowaciński Z., 2022. Czerwona lista kręgowców Polski – wersja uaktualniona (okres 1 i 2 dekady XXI w.). (online; dostęp: 06.09.2023).
3. IUCN. Red List of Threatened Species: Lynx lynx. 2020. Ver. 2014.4. http://www.iucnredlist.org/search (online; dostęp: 20.10.2023).
4. O'Brien S., Johnson W.E., 2007. Kocie ścieżki ewolucji. Świat Nauki. 8 (192): 48-55.
5. Obwieszczenie Ministra Klimatu i Środowiska dnia 19 października w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu rozporządzenia Ministra Środowiska w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt. Dz.U. 2022 poz.2380.
6. Schmidt K., Podgórski T., Kowalczyk R., Gulczyńska A., 2007. O wymaganiach środowiskowych rysia eurazjatyckiego Lynx lynx do bezpośredniego wykorzystania w aktywnej ochronie gatunku w Polsce. Studia i Materiały Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej. 9 (16): 446-456.
7. WWF. World Wide Found for Nature.
http://www.wwf.pl/co_robimy/gatunki_glowna/rys/ (online; dostęp: 06.08.2023).