Rola nauczyciela w przeciwdziałaniu przemocy i agresji w szkole

Termin „nauczyciel” od początku łączono z osobą, która nauczała, pełniła funkcje edukacyjne. Bywał on zarezerwowany dla nauczyciela instytucjonalnego i w historii miał różną treść znaczeniową.
Nauczyciela, zwłaszcza instytucjonalnego, wyróżnia przede wszystkim udział w procesach uspołeczniania młodych pokoleń, przekazywania im dziedzictwa kulturowego w wymiarze powszechnym i doświadczenie bliskiej zbiorowości społecznej, jej życia materialnego i przejawów kultury. Rozumienie tej funkcji staje się wyznacznikiem dojrzałości społeczeństw. Tak było od zarania dziejów, zmieniały się tylko nazwy tych, którzy sprawowali funkcje edukacyjne: od „starszyzny rodowej”, poprzez kapłanów, magów, guwernerów, po współczesnych nauczycieli różnych instytucji oświatowo-wychowawczych i opiekuńczych.
W miarę rozwoju procesów społeczno-gospodarczych coraz wnikliwiej zastanawiano się nad rolą nauczyciela. Pojawiła się kwestia ideału nauczyciela, jako osoby skupiającej cnoty dotyczące wykształcenia i walorów osobowo-moralnych. Z upływem lat, gdy powstał problem efektywności instytucji kształcących, pojawiło się pytanie, czy nauczycielowi wystarczy tylko znajomość treści, których naucza”.
Szkoła jest miejscem, gdzie młodzież spędza bardzo wiele czasu. Nauczyciele występują wobec uczniów nie tylko w roli osoby uczącej określonego przedmiotu, lecz także kogoś, kto stara się młodzież wychowywać, uzupełniając tym samym wychowanie w domu rodzinnym. Mimo, że szkoła stwarza lepsze warunki do pełnienia przez nauczyciela roli dydaktyka i skupia się na wynikach nauczania, pedagog może i powinien zapobiegać i eliminować nieprawidłowe zachowania młodzieży. Rola ta powinna sprawiać nauczycielom więcej satysfakcji, gdyż jej wyniki będą widoczne także poza środowiskiem szkolnym.
Rola wychowawcy jest bardzo ważna i jednocześnie bardzo trudna. Efekty wychowawcze są wypadkową przede wszystkim osobowości nauczyciela, konkretnych sytuacji w układach interpersonalnych uczniów i warunków środowiskowych.
Zgodnie z Kartą Nauczyciela, nauczyciel zobowiązany jest do:
• rzetelnego realizowania zadań związanych z powierzonym mu stanowiskiem oraz podstawowymi funkcjami szkoły: dydaktyczną, wychowawczą i opiekuńczą, w tym zadań związanych z zapewnieniem bezpieczeństwa uczniom w czasie zajęć organizowanych przez szkołę;
• wspierania każdego ucznia w jego rozwoju;
• dążenia do pełni własnego rozwoju osobowego;
• kształcenia i wychowywania młodzieży w umiłowaniu Ojczyzny, w poszanowaniu Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, w atmosferze wolności sumienia i szacunku dla każdego człowieka;
• dbania 0 kształtowanie u uczniów postaw moralnych i obywatelskich zgodnie z ideą demokracji, pokoju i przyjaźni między ludźmi różnych narodów, ras i światopoglądów".
Dobry nauczyciel-wychowawca powinien przede wszystkim posiadać takie cechy charakteru, które będą w stanie wywrzeć wpływ na uczniów. Relacje miedzy pedagogiem a jego wychowankami powinny być oparte na obustronnym zaufaniu i szacunku, na sympatii i przyjaźni jednocześnie życzliwej i wymagającej. Nauczyciel powinien:
• być rzecznikiem interesów klasy na terenie szkoły,
• być doradcą i opiekunem swoich uczniów,
• uczyć życia w grupie, kulturalnego zachowania,
• wyrabiać samodzielność i odpowiedzialność.
Nauczyciel to osoba, która naucza i wychowuje dzieci, ponosząc odpowiedzialność zawodową oraz moralną za kształtowanie ich umiejętności i osobowości. Człowiek, który opuszcza szkołę, musi być wyposażony w odpowiedni zasób wiedzy i umiejętności, które umożliwią mu odnalezienie się w społeczeństwie, pomogą rozwijać się twórczo i pracować. Obecna sytuacja społeczna ciągle się zmienia, dlatego ważne jest, aby młode pokolenie zdobyło również umiejętność samokształcenia, czyli uczenia się w ciągu całego życia. Rola nauczyciela w całym tym procesie ulega modyfikacji. Nauczyciel występuje jako osoba kierująca procesem nauczania i wychowania w szkole, ocenia postępy w nauce, wskazuje normy moralne oraz zachowania społecznie pożyteczne, wyjaśnia zjawiska negatywne. Pedagog jest źródłem informacji o świecie, wartościuje i ocenia informacje zdobyte poza szkołą, pomaga uczniom rozwijać własne zainteresowania.
Wychowanie obejmuje wpływy i oddziaływania, kształtujące rozwój człowieka oraz przygotowujące go do życia w społeczeństwie. To bardzo złożony proces, który wpływa na rozwój człowieka w poszczególnych fazach całego życia. B. Suchodolski uważa, że „rzeczą najważniejszą w wychowaniu współczesnym jest kształtować ludzi tak, aby umieli oni żyć w warunkach współczesnej cywilizacji, aby potrafili podołać zadaniom, które im stawia, aby korzystali z możliwości kulturalnego rozwoju, którego im dostarcza, aby wiedzieli ku czemu i jak dążyć, z jakich źródeł czerpać radość życia”.
Nauczyciele w swojej pracy wychowawczej, wspierając w tym zakresie obowiązki rodziców, winni zmierzać do tego, aby uczniowie w szczególności:
• wszechstronnie rozwijali się w. środowisku szkolnym (intelektualnie, psychicznie, społecznie, fizycznie, moralnie, duchowo).
• rozwijali w sobie dociekliwość poznawczą, ukierunkowaną na poszukiwanie prawdy, dobra i piękna w Świecie.
• mieli świadomość życiowej użyteczności zarówno poszczególnych przedmiotów szkolnych, jak i całej edukacji na danym etapie.
• stawali się coraz bardziej samodzielni w dążeniu do dobra w jego wymiarze indywidualnym i społecznym, godząc umiejętnie dążenie do dobra własnego z dobrem innych, wolność własną z wolnością innych.
• poszukiwali, odkrywali i dążyli na drodze rzetelnej pracy do osiągnięcia wielkich celów życiowych i wartości ważnych dla odnalezienia własnego miejsca w świecie.
• uczyli się szacunku dla dobra wspólnego jako podstawy życia społecznego oraz przygotowali się do życia w rodzinie, w społeczności lokalnej i w państwie w duchu przekazu dziedzictwa kulturalnego i kształtowania postaw patriotycznych.
• przygotowywali się do rozpoznawania wartości moralnych, dokonywania wyborów i hierarchizacji wartości oraz mieli możliwość doskonalenia się.
• kształtowali w sobie postawę dialogu, umiejętności słuchania innych i rozumienia ich poglądów; umieli współdziałać i współtworzyć w szkole wspólnotę nauczycieli i uczniów”.
Nauczyciel odgrywa znaczącą rolę w procesie kształcenia i wychowania. Dlatego też musi on stymulować rozwój indywidualny wychowanka. Ma obowiązek pomagać mu, lecz pomoc ta powinna być rozsądna, by uczeń nie przyzwyczaił się od pomocy nauczyciela. Jest zobowiązany poszerzać horyzonty wychowanka. Nauczyciel powinien także dbać nie tylko o klasę (grupę), ale także stosować zasadę indywidualizacji w nauczaniu.
Rola nauczyciela jest tym ważniejsza, że może on w pewnym stopniu eliminować niewłaściwe zachowania wśród uczniów.
Nauczyciel wychowawca nie tylko musi zdobyć nad dziećmi i młodzieżą panowanie, ale przede wszystkim zdobyć ich zaufanie i akceptację, zdobyć szacunek dla siebie i swojej pracy, stać się dla młodzieży autorytetem. Największym sukcesem nauczyciela będzie, gdy uzyska zrozumienie dla swojej pracy, i gdy młodzież będzie chętnie z nim współdziałać.
W środowisku szkolnym problemami są zazwyczaj: zachowania agresywne, używanie wulgaryzmów, palenie papierosów, czy też brak zainteresowania nauką. Upadek wartości moralnych widać wyraźnie we współczesnym świecie. Tym większe zadanie stoi przed nauczycielami, ponieważ uczniowie poszukują autorytetów, wartości o które mogliby oprzeć swoje życie i wybory. Dobrze, gdy to właśnie nauczyciel jest osobą, która potrafi wpłynąć na ucznia, ponieważ coraz większe znaczenie ma fakt, jaki będzie człowiek, jakie cele będzie chciał osiągnąć i jakimi środkami będzie je realizował. Najważniejsze jednak jest to, jaki system wartości będzie fundamentem jego indywidualnych i społecznych wyborów.
Nauczyciel musi tak kształtować wychowanków, aby później potrafili w swoim życiu dokonywać wyboru powszechnie przyjętych i szanowanych wartości i według nich kreować swoje postawy.
Zdaniem Doroty Młyńskiej: „Młody człowiek wymaga nie tylko nauczania, ale przede wszystkim wychowania, tj. formowania osobowości w taki sposób, aby umiał dokonywać wyborów. Każdy nauczyciel powinien być jednocześnie wychowawcą, dążąc do wszechstronnego rozwoju osobowego ucznia poprzez:
• kształtowanie prawego charakteru,
• budowanie poczucia odpowiedzialności za własny rozwój,
• poznanie i przestrzeganie norm społecznych,
• budowanie postawy miłości i życzliwości do ludzi,
• stawianie sobie i realizowanie celów życiowych.
Każdy nauczyciel powinien mieć w sobie zdolność akceptacji ucznia takim, jaki jest on naprawdę. Jak pisze Thomas Gordon:
„Najlepsze wyniki osiągają ci terapeuci i doradcy, którzy ludziom zwracającym się do nich o pomoc mogą zapewnić poczucie, że są rzeczywiście akceptowani. Dlatego często słyszy się, jak ludzie mówią, że podczas porady lub terapii czuli się zupełnie niezależni od opinii doradcy. Twierdzą, że czuli się aż tak swobodnie, że mogli opowiedzieć mu o sobie nawet najgorsze rzeczy. Mieli wrażenie, że doradca zaakceptowałby ich niezależnie od tego, co powiedzieliby lub odczuliby. Akceptacja tego rodzaju jest jednym z najważniejszych czynników, które przyczyniają się do dalszego rozwoju i przemiany zachodzącej w ludziach dzięki poradnictwu i terapii”.
Ważne jest też, by nauczyciel zdawał sobie sprawę z tego, że musi być profesjonalistą. O jego profesjonalizmie zaś decydują nie tylko argumenty poznawcze, czyli to, ile wiedzy zdołał on przekazać swoim uczniom, ile im wytłumaczył, co w nich wyćwiczył, utrwalił i czym zainteresował. Decyduje o nim również to, czy zapobiegł on wywoływaniu lęku, strachu, czy ukształtował u wychowanków poczucie wartości, pozytywny stosunek do siebie, ludzi i świata”.
W rozprawie z 1912 roku pt. O duszy nauczycielstwa Jan Władysław
Dawid pisze:
„(...) w żadnym zawodzie człowiek nie ma tak wielkiego znaczenia jak w zawodzie nauczycielskim. Architekt może być złym człowiekiem i zbudować dom ładny i wygodny; inżynier, który przebił tunele, przeprowadził wielkie drogi, pobudował mosty — mógł być człowiekiem lichym. Już mniej to jest możliwe u lekarza zapewne nie chciałby nikt leczyć się u takiego, o którym wiedziałby na pewno, ze jest złym człowiekiem. A już nauczyciel — zły człowiek jest sprzecznością w samem określeniu, niemożliwością. Nauczyciel taki może tego lub innego czasem nauczyć rzeczy oderwanych, przypadkowych, ale pozostanie uczniowi obcym, w życiu jego żadnego wpływu nie odegra”.
Wychowawca, który chce nawiązać kontakt z wychowankami, stara się spojrzeć na nich życzliwie i odnaleźć dobro, które jest w każdym człowieku. Poprzez rozmowę można dostrzec, jak dużo możliwości kryje się w psychice młodzieży, jak dużo może zdziałać mądry, rozsądny wychowawca aby dopomóc młodemu człowiekowi rozwinąć najlepsze cechy i zdolności.
Nauczyciel i wychowawca to osoby mające ogromne znaczenie. Wymagania, jakie stawiane są pracownikom oświaty zawierają w sobie wiele dziedzin życia. Dlatego też ważne jest, by kadra nauczycielska była wykwalifikowana i by osoby, wybierające zawód nauczyciela zdawały obie sprawę, z rangi powierzonych mu obowiązków świadomie i z własnego wyboru podejmowała się nie tylko nauczania ale i wychowywania cudzych dzieci.
Rola nauczycieli w eliminowaniu nieprawidłowych zachowań młodzieży jest bardzo istotna. Szkoła powinna podjąć się działań mających na celu ograniczenie zjawiska szykanowania jednych uczniów przez innych. Zamiast zwykłych lekcji specjalnych zajęć, poświęconych problemowi agresji lub innym niewłaściwym zachowaniom. Dobrze byłoby w takiej sytuacji zaprosić na tego typu lekcje lekarza i psychologa szkolnego. Doskonałą okazją dyskusji o szykanowaniu i zachowaniach agresywnych jest chociażby wcześniej przeprowadzona ankieta na ten temat”.
W książce Mobbing. Fala przemocy w szkole. Jak ją powstrzymać? czytamy, że „celem takiego dnia jest wypracowanie programu działania, który będzie realizowany przez szkołę. Plan powinien być możliwie szczegółowy, należy zatem dużo czasu poświęcić dyskusji na temat ewentualnych środków zaradczych (które właśnie przedstawiam). Niektóre z nich trzeba dopasować do konkretnych warunków i możliwości danej szkoły.
Najważniejsze jest osiągnięcie porozumienia co do zasad. Wychowawcy poszczególnych klas, zgodnie z własnym rozeznaniem sytuacji, mogą kłaść największy nacisk na różne sprawy. Dobrze byłoby zatem podczas takiego dnia podjąć pewne wspólne zobowiązania i opracować zasady odpowiedzialności za realizację planu””.
Każda osoba (jednostka) ma swój „styl życia”, tj. określony sposób zachowania się, któremu podlega zasadnicza jej orientacja, takie a nie inne dążenie osiągania celu, choć nie zawsze widocznego. Odkrycie go, wymaga potrzeby uważnej i systematycznej obserwacji faktów, celów, motywów, całego środowiska. Nauczyciel musi wiele czasu przebywać z uczniami, okazywać sympatię dla ich wieku i zainteresowań, towarzyszyć i obserwować ich z głębokim zrozumieniem. Pozwoli mu to snuć domysły, hipotezy, plany interwencji w słusznym kierunku. Jeżeli nauczyciel chce interweniować i działać z korzyścią dla ucznia, modyfikując zachowanie się i styl życia, uznany za nieodpowiedni, musi przede wszystkim:
• zogniskować swą uwagę na problemie,
• zrozumieć go dogłębnie, dokonując jego analizy w jego głównych założeniach,
• zasugerować metody i hipotezy, żeby działanie wychowawcze okazało się bardziej skuteczne
Znaczącą rolę w eliminowaniu zachowań agresywnych u uczniów odgrywają zachowania i postawa nauczyciela. Wychowawca powinien być wzorem, powinien posiadać pewne charakterystyczne cechy. Zdaniem wybitnego pedagoga, jakim był św. Jan Bosco, są to m.in.:
• miłość wychowawcza — objawiająca się jako: życzliwość (szacunek i uznanie wartości drugiej osoby); popieranie czyjegoś rozwoju (uznanie w drugim jego istotnej odmienności i jego głębokich potrzeb); wzajemność (objawiająca się zwłaszcza w zaistniałej przyjaźni i niesieniu pomocy w chwilach ważnych decyzji);
• takt pedagogiczny — będący niczym innym jak umiejętnością, za pomocą której miłość pedagogiczna wciela się w czyn w odpowiedniej chwili;
• autorytet jako „szacunek dla władzy”- doprowadzenie wychowanka do procesu samowychowania;
• religijność — pierwiastek duchowy, istotny w działaniach wychowawcy, zapobiegający szybkiemu wypaleniu zawodowemu, pozwalający na podejmowanie kreatywnych działań, mimo chwilowych niepowodzeń”.
Wychowawca — jak mawiał ks. Jan Bosko, twórca systemu zapobiegawczego - to „osoba całkowicie poświęcona dla dobra swoich uczniów”.
Powyższe słowa oznaczają, że nauczyciel — wychowawca powinien być kimś, kto cały czas się doskonali w zakresie wykonywanego przez siebie zawodu, kto stara się przyswajać sobie nowe wartości. Nauczyciel to człowiek, który posiada i doskonali umiejętność nawiązywania kontaktów interpersonalnych, który ma na celu zapewnić naturalne warunki dojrzewania i dorastania dla swoich podopiecznych. Św. Jan Bosco uważa, że nauczyciel powinien przede wszystkim uznać, że w każdym młodym człowieku — biednym, zaniedbanym, pochodzącym z różnych środowisk, często z negatywnymi uwarunkowaniami — istnieje źródło pozytywnej energii.
Jednak nie koniec na tym, ponieważ do zadań nauczyciela należy również zaspokojenie owego źródła energii, poprzez różne formy aktywności — pracę, uprawianie sportów itp. Owa aktywność ma pozwolić uczniom na działanie twórcze, działanie, które pozwoli im zaistnieć, „być kimś”. Wychowawca powinien także pomagać w sytuacjach trudnych .
Istotą umiejętnością, którą powinien wykształcić w sobie każdy nauczyciel jest umiejętność rozpoznawania agresora i ofiary. Osoby będące agresorami zazwyczaj:
• nie przestrzegają przyjętych norm i zasad;
• chcą panować nad otoczeniem podporządkowując sobie innych i czerpiąc z tego satysfakcję,
• są agresywne zwykle wobec słabszych od siebie;
• lubią manifestować swoją siłę fizyczną;
Cechami charakterystycznymi potencjalnej ofiary przeważnie:
• wrażliwość, wycofanie z życia;
• często próbują upodobnić się do agresora (np. wykonując jego polecenia);
• są fizycznie słabsze i mniej sprawne od rówieśników;
• mają niską samoocenę, są przezywane, zmuszane do posłuszeństwa;
• mają widoczne ślady na ciele: siniaki zadrapania itp.
Szkoły podejmują różnego rodzaju działania profilaktyczne, mające na celu obniżenie poziomu agresji. Takimi działaniami jest m.in.:
• dostarczanie uczniom (jak również rodzicom) informacji o problemie agresji i przemocy w szkole;
• zachęcanie uczniów do sygnalizowania nauczycielom o stosowanej wobec nich przemocy;
• rozwijanie wrażliwości podczas zajęć czy wreszcie ocena skutków podjętych działań .
Wciąż są to działania raczej niewystarczające. Profilaktyka powinna być szczegółowo zaplanowana i opierać się na solidnej wiedzy a przede wszystkim obserwacji środowiska szkolnego, klasy. Rola wychowawcy jest tu nie do przecenienia. To on swoją postawą (autorytetem) i zachowaniem tworzy atmosferę w klasie, promuje wartości, normy i zasady współżycia w grupie i społeczeństwie. D. Olweus stwierdza, że „realizacja programów powinna przebiegać na trzech poziomach: poziomie szkoły, poziomie klasy i jednostki. Musza być przy tym spełnione określone warunki ze strony nauczycieli i rodziców.” Propozycja Olweusa, którą możemy twórczo rozwijać, nie wymaga podjęcia nowych, nieznanych dotąd działań, zaproponowane przez niego zadania są następujące:
• na poziomie szkoły proponuje on m.in. badania kwestionariuszowe, dni zebrań szkolnych oraz lepszy nadzór podczas przerw, zebrania nauczycieli z rodzicami;
• na poziomie klasy radzi ułożyć przepisy klasowe (kodeks) przeciwko agresji szkolnej i organizować spotkania klasowe, których celem będą regularne rozmowy z uczniami na temat problemów klasowych, w procesie tworzenia grupy każe koncentrować się na pozytywnych cechach i właściwościach jej członów;
• na poziomie jednostki kładzie nacisk przede wszystkim na rozmowy z uczniami agresywnymi i ich ofiarami .
Zarówno nauczyciele jak i rodzice powinni zdać sobie sprawę z narastającej skali problemów oraz muszą wyrażać aprobatę zmiany panującej sytuacji. W większości bowiem od zaangażowania dorosłych zależy powodzenie programu.
Sprawcami przemocy jest nierzadko młodzież, która sama pochodzi z rodzin dysfunkcyjnych lub rodzin stosujących nacisk i presję, a we własnym domu bywa często ofiarami przemocy. Przeważnie młodzież ta czuje się zagrożona i ma potrzebę udowodnienia swojej siły i swoich racji. Uczniowie ci często przeżywają złość i napięcie. Mają też zazwyczaj problemy z empatią i kontrolowaniem sposobu wyrażania swoich uczuć. Sprawca agresji i przemocy również potrzebuje zrozumienia, uwagi i wysłuchania, oraz akceptacji ze strony grupy dorosłych i grupy rówieśniczej”.
Ważne jest, by nauczyciel stworzył takim uczniom możliwość wykazania się, osiągnięcia sukcesu, a także zdobycia umiejętności kontrolowania swojej złości oraz radzenia sobie ze złością i frustracją, które często mu towarzyszą. Ważne jest też to, by nauczył się umiejętności społecznych, empatii i zdobywania sympatii w grupie bez zachowań agresywnych”
W pracy ze sprawcami przemocy warto:
• przeprowadzać z nimi rozmowy interwencyjne;
• wyciągać wobec nich wcześniej ustalone konsekwencje;
• zawierać kontrakty motywujące do zmiany zachowań;
• rozmawiać z rodzicami agresorów
• tworzyć grupy edukacyjne dla sprawców agresji i przemocy (tzw. edukacja w zakresie zrozumienia problemu agresji i przemocy);
• tworzyć grupy terapeutyczne dla sprawców (uczenie innego sposobu zaspokajania potrzeb, empatii, kontroli wyrażania emocji, nakłanianie do zmian w systemie wartości);
• włączać sprawców przemocy w działania na rzecz ograniczania przemocy”.
Od kwietnia 2006 roku prowadzona jest społeczna kampania „Szkoła bez przemocy”. Powołana została na skutek przeprowadzonych ogólnopolskich badań opinii publicznej, przeprowadzonych miesiąc wcześniej przez Centrum Badania Opinii Społecznej, wśród uczniów, nauczycieli i rodziców. Ich celem głównym było wszechstronne zdiagnozowanie zjawiska przemocy w szkołach. Na podstawie wyników badań można wnioskować, że podstawowe problemy polskiej szkoły to: jej izolacja od szerszego otoczenia, anonimowość i brak współpracy pomiędzy uczestnikami społeczności szkolnych.
Kampania prowadzona jest na łamach dziewiętnastu dzienników: regionalnych w całej Polsce. Dziennikarze opisują w nich przeważnie porady dotyczące radzenia sobie z przemocą oraz przykłady dobrych praktyk. Pojawiają się także materiały o skali i przejawach zjawiska przemocy w szkołach oraz o samej kampanii. Kampania jest pozytywnym sygnałem dotyczącym szkoły i jej głównych problemów, takich jak przemoc i agresja. Jednak i ona nie miałaby szans powodzenia, gdyby nie zainteresowanie problemem i chęć walki z nim wyrażana przez nauczycieli i rodziców.”

Przemoc wśród dzieci i młodzieży szkolnej jest zjawiskiem występującym od lat. Agresywne zachowania są codziennością życia szkolnego, ponieważ agresja jest wpisana w ludzkie zachowanie. Niepokojące jest jednak to, że zjawisko agresji cały czas przybiera na sile. Wraz z upływem czasu przemoc zmienia swą postać na coraz bardziej wyszukane i brutalne akty agresji i przemocy.
Polska szkoła nie jest wolna od agresji występujących na różnych płaszczyznach relacji szkolnych (pomiędzy uczniami, czy chociażby pomiędzy uczniami a nauczycielami itp.), co w bezpośredni sposób wpływa na jakość procesu edukacji. Szkoła jest miejscem, którego młodzież nie lubi i które jestczęsto źródłem stresu. Niektóre z sytuacji szkolnych są dla uczniów bardzo trudne, w efekcie czego stan wewnętrznego napięcia jest bardzo często rozładowywany za pomocą zachowań agresywnych. Codziennie dochodzi do wymuszeń, kradzieży czy bójek (co potwierdzają również badania własne). To zjawisko stało się typowe dla interakcji pomiędzy uczniami.
Szkoła powinna być miejscem dającym poczucie bezpieczeństwa, miejscem, w którym zdobywa się wiedzę i ważne doświadczenia. Powinno dawać szansę znalezienia nowych, zaufanych osób. Nie znaczy to jednak, że ma to być miejsce, gwarantujące brak konfliktów. Są one potrzebne, do tego, by młody człowiek cały czas uczył się szukać drogi do kompromisu, jako cudownego środka na dobre stosunki w grupie.
Rola szkoły i poszczególnych nauczycieli jest nieoceniona w kształtowaniu prawidłowych stosunków społecznych pomiędzy poszczególnymi uczniami w ramach konkretnej klasy czy całej szkoły, tym bardziej, że młodzież często kwestionuje, a właściwie ignoruje dotychczasowy system wartości.
By móc eliminować zjawisko fali przemocy w szkołach podstawowych, trzeba wiedzieć, czym jest przemoc i w czym się objawia. Współczesna szkoła powinna więcej uwagi poświęcić zagadnieniom o powyższej tematyce — specjalnie, zawodowo przygotowywać nauczycieli do pracy w trudnych środowiskach, zapewnić młodzieży szereg zajęć rozwijających jej zainteresowania, rozszerzyć funkcję wychowawczą szkoły.
Agresji nie będzie tam, gdzie jest wzajemny szacunek, a tak się może dziać tylko w atmosferze poszanowania godności dziecka. Słuszny jest zatem postulat Pawła Czeremko, dotyczący zmiany modelu nauczyciela z takiego, jaki znamy z historii, na model nauczyciela-animatora i wychowawcy-terapeuty.

Justyna Łupińska