Baśnie w kształtowaniu twórczych postaw dzieci

BAŚNIE W KSZTAŁTOWANIU TWÓRCZYCH POSTAW DZIECI

Wielobarwny świat baśniowej rzeczywistości stanowi dla dziecka źródło nieustannych odkryć i niespodzianek. „Dla kilkulatka są one rajskim ogrodem, w którym niemożliwe staje się możliwym, do którego wkraczając odnaleźć można dobro i piękno zawsze zwycięskie, w którym, przeżywając dziwne i fantastyczne losy bohaterów, zapomnieć można o swych pierwszych troskach”1. Wraz z postaciami mały odbiorca wędruje po zaczarowanej krainie, przeżywając ich radości i smutki. Dziecko chętnie obcuje z literaturą baśniową, wręcz wplata ich wątki w swoje codzienne życie. Baśnie wzbogacają, jego żywą z natury i twórczą wyobraźnię, a czasem stanowią swoistą formę pociechy, łagodząc dziecięcy niepokój2.
Pasjonująca fabuła, a także prawidłowy i logiczny tok akcji są dla młodszego czytelnika „...bodźcem do prób powtarzania treści, co niewątpliwie jest elementem kształcącym pamięć, a uprzednio i koncentrację uwagi, która to zapamiętywanie ułatwia”3.
Baśniowa treść rozwija, także wrażliwość, fantazję oraz dociera do głębszych warstw psychiki dzieci. „Przyznając dziecku prawo do rozwijania fantazji przyznajemy mu je na równi z artystą, którego twórczość zależy od żywości i bujności wyobraźni, jak i od zdolności odkrywczego docierania z jej pomocą do realnych, ważnych zjawisk i faktów życia ludzkiego. Koncepcje i wizje artysty, tworzącego dzieło sztuki, powstają w jego wyobraźni i fantazji. (...). Bajki zapładniają wyobraźnię i fantazję dziecka swoją treścią, a także formą, czyli sposobem snucia wyobrażeń na określony temat i nakładania ich kolejno w sposób celowo uporządkowany na wątek narracyjny. Ich fantastyka staje się czasami źródłem zbytniej wybujałości umysłu dziecka. Niemniej jednym z celów wychowania jest obudzenie i rozbudzenie w dziecku zdolności snucia wyobrażeń...”4.
Baśń spełnia ważną rolę, a mianowicie jest inspiracją tworzenia przez dzieci opowieści, zabaw tematycznych o wątku fantastycznym. Walory tego utworu są doceniane przez nauczycieli klas I-III, którzy stosują baśń podczas własnych zajęć. Nie tylko w oparciu o nie powstają integralne jednostki tematyczne, ale są źródłem wszelkich pomysłów, projektów, scenariuszy przedstawień i zabaw sportowych. Dzieci zachęcane są, także do uczestnictwa w różnorodnych konkursach czytelniczych i turniejach teatralnych na podstawie literatury baśni. Jej problematyka jest natchnieniem niepowtarzalnych prac plastycznych dzieci. Improwizowanie, inscenizowanie tekstu, nagrywanie słuchowisk radiowych to także twórcze działania uczniów, spełniające dodatkowo funkcje terapeutyczne w przypadku dzieci wrażliwych, nieśmiałych, a w związku z tym mało aktywnych. W przybliżeniu treści książki pomaga, więc wszelaka twórczość słowna, plastyczna, muzyczna a nawet mimiczna, pantomimiczna. Tworzenie swobodnych tekstów, książeczek tematycznych, prowadzenie dzienniczków lektur, czy też prezentowanie ulubionych książek; tzw. „godziny z ciekawą książką”, urządzanie kącika książek, czy też wystaw, galerii powstałych wytworów artystycznych pod wpływem przeczytanej literatury to sposoby nie tylko na wzbudzenie zainteresowań czytelniczych, ale także zmotywowania i wyzwolenia twórczego potencjału dzieci. Treść może być lepiej przyswajana, zrozumiana przez uczniów, gdy na podstawie danego utworu rozwiązują oni gry dydaktyczne, zagadki umysłowe. Współdziałanie, zaś nauczyciela z bibliotekarzem szkolnym oraz współpraca z rodzicami jest nieodzownym elementem rozwoju twórczego i intelektualnego młodszych czytelników. Możliwości twórcze dzieci nie ograniczają się, więc tylko do jednego wyrazu artystycznego, ale ogarniają ich szeroką gamę. „Książka jest dla dziecka wehikułem, dzięki któremu przenosi ono się (...) w inną  scenerię”5. Literatura baśni i jej miniaturowy świat otwiera przed dzieckiem wielozmysłowość doświadczeń, które ujawniają się w ich twórczej postawie.
„Twórcza praca dziecka jest językiem jego wypowiadania się i tylko jemu właściwym, jest wyrazem nie tylko jego przeżyć uczuciowych, ale i aktywności umysłowej, jest czynnikiem harmonii między sercem i rozumem, między wrażliwością i inteligencją, jest jednym z wielu sposobów intelektualnego poznania świata i docierania do głębszego i szerszego jego zrozumienia. (...). Dzieci mają swoisty rodzaj doznań uczuciowych, własny sposób wyrażania wewnętrznych przeżyć”6.
Jak twierdzi Z. Słobodzian, dla dzieci w wieku czterech lat do czternastu słońce chodzi w glorii, księżyc jest pełen baśni, a trawa jest tak zielona, jak nie bywa nigdy później7. „Wszystkie więc zajęcia, jak: malowanie, wydzieranie, wycinanie, modelowanie, konstruowanie stają się podstawą bogatej akcji wychowawczej”8.
Baśń jako ciekawa i wartościowa literatura nie tylko wzrusza, rozśmiesza, ale dostarcza moc wrażeń, które dzieci odzwierciedlają najpełniej za pomocą kredki, ołówka, czy też innej, plastycznej wypowiedzi. „Dla zachowania oryginalnej twórczości należy dziecku zapewnić swobodę indywidualnych sposobów wypowiadania się, zostawić wolny wybór wszystkich możliwych środków ekspresji, pozwolić na własny, każdemu właściwy styl pracy. Najważniejszą sprawą jest więc stwarzanie warunków, które pozwolą ujawnić się zdolnościom, wytwarzanie klimatu dla powstawania samodzielnych twórczych wypowiedzi, wciąganie do działania wszystkich dzieci, dawanie im możliwości własnej aktywności, każde bowiem dziecko bez względu na swoje zdolności kiedy tworzy, jest szczęśliwe i radosne – rozwija się zgodnie z własnymi przemyśleniami, idzie własną drogą”9.
Pozostawanie w wykreowanym świecie, utożsamianie się z bohaterami rozbudza wyobrażenia oraz potrzebę dzieci przekładania ich na język malarstwa, tworząc własną krainę. Dziecko „...buduje sobie dwie rzeczywistości, w których żyje, konstruując starannie obok faktów – fikcje, obok zjawisk realnych – sny i marzenia, obok zdarzeń prawdziwych – baśniowe przygody, iluzje, które wcale nie istnieją na jakimś drugim, pobocznym i mniej ważnym planie, lecz nabierają realności, stają się takim samym (...), jak znajdujący się wokoło sprawdzalny świat rzeczy. (...) dziecko (...), żyje o wiele bardziej spontanicznie na obu planach, a kiedy plan realny nie spełnia jego oczekiwań potrafi tworzyć sobie poza jedną rzeczywistością – drugą rzeczywistość, która bynajmniej nie ustępuje niczym pierwszej”10.
Dzieci młodszego wieku szkolnego bardzo intensywnie i emocjonalnie odbierają wszelkie bodźce wzrokowe, słuchowe, gdyż u uczniów w tym wieku dominuje myślenie konkretnowyobrażeniowe i pamięć konkretnoobrazowa. Nauczyciel, więc na lekcjach powinien stosować różnorodne środki przekazu o charakterze słowno-oglądowym, a mianowicie głośne czytanie, opowiadanie, ilustrowanie treści przeźroczami, wyświetlenie filmu, odtworzenie nagrania magnetofonowego, audycji radiowej i telewizyjnej11.
Warto, też pamiętać, że baśnie mogą stanowić czarodziejski element, uczestnicząc w życiu każdego dziecka. „Zabawa w baśń” – jej aura może stanowić pożyteczny i aktywny sposób spędzania wolnego czasu. „Małe dzieci lubią czuć się twórcami. Musimy tylko pomóc dziecku, szczególnie na początku edukacji szkolnej, wejść na tę drogę twórczej działalności, na której osiąga ona najlepsze efekty. Dla niektórych jest to świat plastyki (i tu często napotykamy zupełnie niekonwencjonalne efekty), dla innych zaczarowany świat dźwięków, dla jeszcze innych, często niespodziewanie dla nich samych, jest to droga literacka, umiejętność wypowiedzenia siebie, swojego wewnętrznego świata odczuć i doznań w formie pisanej. Bazą dla tej działalności jest literatura. Jej znajomość powoduje, że dziecko, nie uświadamiając sobie tego, zaczyna posługiwać się metaforą czy porównaniem, szuka słów, które sięgają głębiej w istotę rzeczy lub uczuć, w sposób bardziej obrazowy i wysublimowany daje wyraz emocjom”12.
Nauczyciel powinien wspierać i wyzwalać naturalną potrzebę ekspresji dzieci. Jego obecność w podjętej działalności twórczej nie powinna być wszechobecna, ale delikatna i subtelna13. „Dziecko jest ochotnym twórcą. A gdy przekona się, że potrafi, będzie wprost gejzerem pomysłów. Przez dostarczenie właściwej motywacji możemy wykazać, że umie, może, potrafi. Gdy uczeń przekroczy tę niewidzialną granicę, staje się bajkopisarzem. Nie ma już oporów, hamulców, tak często werbalizowanych przez dziecko. Nie mówi już: ”ale czy ja umiem? tylko: ”proszę pani, mam nowy pomysł”14.
Baśń to nie tylko wędrówka po świecie słowa pisanego, artystycznego, o którym tak często dziecko marzy, ale to także odkrywanie na nowo ukrytych znaczeń. Aktywność interpretatora i identyfikacja cudownej, magicznej treści z własną sytuacją, uwidacznia się w bezpośrednim, twórczym przekazie. To w twórczej, niewerbalnej aktywności, jaką jest malowanie obrazów następuje plastyczna konkretyzacja utworu, w których pojawiają się wyobrażenia i indywidualne odczytanie treści przez dzieci15. „Baśniowe bogactwa (...), mają natomiast wartości malarskie. Zieleń szmaragdów, purpura rubinów, blask złotych łańcuchów i dukatów – to nas przede wszystkim zachwyca...”16. Szczególnie opisy przyrody pomagają uplastycznić miejsce akcji, jak i wprowadzić w nastrój słuchacza baśni. Przyroda występuje jako tło i działa na wyobraźnię dziecka, rozwijając u niego poczucie piękna. Obrazy lasu, gór, jezior są elementami niezastąpionymi w baśni. Rozszumiały strumieniami las w górach jest miejscem czarów i tajemnic, iż nawet człowiek dorosły w tych leśnych wędrówkach czuje, że znajduje się na pograniczu jawy i snu, fantazji i rzeczywistości17.
Baśniowa lektura przyczynia się do zrozumienia nie tylko siebie, ale także uczuć innych osób, egocentryzm przeradza się w zdolność współodczuwania. „Książka jest dla dziecka czymś z kartkami obrazkami i słowami. Aby książka zaczęła działać, trzeba odwracać kartki”18.
Baśń wzbogaca całą osobowość, ma pozytywny wpływ na rozwój procesów poznawczych i sfery emocjonalnej oraz kształci poczucie estetyki dzieci. Dzieło to, nade wszystko przenosi dziecko w pełen uroku - czar kształtów, kolorów. „Dziecko kocha kolory, dlatego gra barw zachwyca je. J. Przyboś napisał, że jest w dziecku jakiś pierwotny, żywiołowy, chciałoby się rzec, kolibrzy pęd – gdyby kolibry były wrażliwe na swoje pióra – do koloru. Niestępiony, najświeższy wzrok chłonie kolor jak objawienie innego świata”19.
Baśnie jako opowieści pełne nadziei, zawierające pierwiastek niezwykłości, kunszt słowa, przekazywane z pokolenia na pokolenie są nieodłącznym elementem dzieciństwa, pozostając na zawsze w sercach oddanych czytelników. Nawet u progu dojrzewania dzieci poszukują w nich wytchnienia, znajomego piękna i harmonii20. „Dzieci uwielbiają baśnie. Kto umie je czytać i opowiadać, ma klucz do dziecięcych serc. (...) Pozwólmy dzieciom słuchać i czytać baśnie. Dzieci w tej krainie czują się doskonale”21.
Przypisy należą do pszczególnych autorów, które publikujący posiada.