Charakterystyka rozwoju twórczości plastycznej dzieci

CHARAKTERYSTYKA ROZWOJU TWÓRCZOŚCI PLASTYCZNEJ DZIECI
W wychowaniu dziecka bardzo ważną rolę odgrywa twórczość plastyczna. Dziecko, gdy rysuje ujawnia to, co widzi, myśli i czuje. „Plastyka jest dla niego twórczą, dynamiczną aktywnością”1.
Określone prace plastyczne pozwalają zaprowadzić nas w głąb osobowości dziecka, dla którego sztuka to wewnętrzny sposób wyrażenia siebie. Sztuka, więc odgrywa istotną i kluczową rolę w procesie myślenia dziecka, jak i w jego rozwoju percepcyjnym i emocjonalnym.
„Rozwój twórczości artystycznej rozpoczyna się już w momencie, gdy dziecko stawia pierwsze znaki na papierze. Czyni to na swój własny, niepowtarzalny sposób”2.
W miarę jak zmienia się wiek dzieci, zmienia się, także ich sztuka3. „Sztuka jest dla dziecka czymś całkiem innym: przede wszystkim – środkiem wyrazu. Żadne z dzieci nie jest pod tym względem takie samo, każde różni się i stale zmienia w miarę jak wzrasta i spostrzega, pojmuje i „odbiera” swe otoczenie. Dziecko jest istotą dynamiczną, sztuka staje się dla niego wyrazem myśli i przeżyć”4.
Małe dziecko rozpoczyna, więc przygodę z twórczością rysunkową, kreśląc na papierze najrozmaitsze symbole. Pozostawione, zaś ślady mają postać różnych linii i kresek. Powstałe, zaś rysunki mają charakter bezprzedmiotowy. Taki pierwszy przejaw ekspresji plastycznej dziecka określa się mianem bazgroty, która trwa od drugiego do czwartego roku życia. „W okresie bazgrot nie jest jeszcze ważne dla dziecka, co ono rysuje, ważne jest to, że rysuje. Bazgroty są ulubioną formą zabawy...”5. W tym stadium dziecko nadaje swojemu rysunkowi określone cechy, którymi są: przypadkowość, chaotyczność, spontaniczność, oraz nieokreśloność.
„Zarówno pedagogowie zainteresowani ekspresją plastyczną dziecka, jak i artyści uważają bazgrotę za najbardziej szczery i autentyczny wyraz dziecięcego stosunku do świata”6.
Jest to, także rysunek o charakterze abstrakcyjnym. „Bazgrota jest więc rysunkiem abstrakcyjnym, nie oznaczającym nic poza sobą. „Treścią” tego rysunku jest ruch z całą jego emocjonalną zawartością”7.
Dziecko z radością i zainteresowaniem zestawia kolory i ich układy. „W tych pierwszych próbach graficznych – wszystko jedno, czy na początku była kreska, czy plama barwna – dziecko nie usiłuje jeszcze niczego przedstawić, absorbuje je sama możliwość pozostawienia na powierzchni śladu. Czasem można mówić o prawdziwej fascynacji barwnym śladem kredki lub pędzla, dzieci wypróbowują wszystkie dostępne kolory, przeprowadzają doświadczenia i, ciesząc się samym procesem malowania, zapełniają plamami i liniami cały papier; nie dążą przy tym na ogół do wyobrażenia określonych kształtów”8.
Za pomocą kolistych kształtów dziecko przedstawia prawie każdy przedmiot – dom, pojazd, człowieka. Forma plastyczna jest, zaś umieszczana przez małego twórcę w centrum kartki papieru. Widoczna jest, także tendencja rysowania mniejszej formy w większej. Dziecko zaczyna zauważać, że to, co powstaje na kartce nie jest dziełem przypadku, lecz zależy od niego samego, od ruchu jego ręki. Sposób myślenia małego artysty zmienia się w momencie nazywania bazgrot. „Przedtem zadowolenie sprawiały mu ruchy, teraz uchwyciło już związek między nimi a otaczającym światem”9.
Nowe stadium rozwoju twórczości plastycznej występuje w momencie pojawienia się w rysunkach pierwszych motywów schematycznych. Dziecko poszukuje stałych form do przedstawiania przedmiotów i zjawisk10. „Rysowanie jest wyborem tego, co dziecko odczuwa jako najistotniejsze dla zbudowania motywu i dla jego wymowy...”11.
Według Lowenfelda i Brittaina w tym stadium następuje próba przelania na papier przez małego autora otaczającego go świata. Okres preschematyczny mieści się pomiędzy czwartym, a siódmym rokiem życia. Na rysunkach pojawiają się charakterystyczne postacie ludzkie, z głową i nogami, a także inne przedmioty będące częścią rzeczywistości dziecka. Rysunek jest chaotyczny i nieuporządkowany, a wszystkie przedmioty różnią się od siebie rozmiarami12. Formą przejściową twórczości plastycznej dziecka są głowotułowia. Zawierają one dużą ilość szczegółów takich jak: włosy, oczy, nos i usta. Zachowane są tylko te elementy dotyczące głowy, która zaś bezpośrednio łączy się z tułowiem. Charakterystyczną cechą głowotułowia są ręce zakończone dużymi palcami i różną ich ilością. Schematy te stale są przez dziecko wzbogacane o coraz nowsze detale, rekwizyty13.
Prace rysunkowe „przedszkolaka” z reguły przedstawiają dom rodzinny, zwierzęta, ptactwo, drzewa, a także wszelkie pojazdy mechaniczne. Jak twierdzi S. Popek „...dziecko tworzy to, co wie i tak jak przeżywa, a nie to, co widzi, ale źródłem wiedzy i przeżyć emocjonalnych dziecka jest otaczający świat rzeczy i zjawisk”14.
Dziecko rysuje w wyraźnym powiększeniu, eksponując to, co jest dla niego ważne i istotne. Natomiast mniej ważne elementy umieszcza wokół kluczowych dla niego rzeczy i osób tworząc „...rodzaj małego kosmosu, czasem jest ich kilka na jednym rysunku (...). Daje mu to nierzadko żywość i oryginalność kompozycyjną”15.
Za pomocą rysunku dziecko przekazuje nawet nieuchwytne tematy takie jak radość, smutek. „Dziecko szybko doskonali swą mowę graficzną, między czwartym a ósmym rokiem życia rysunek bywa środkiem własnej ekspresji. Przez prace plastyczne dzieci mogą wyrazić głębokie wzruszenie, uczucia radości i smutku, pragnienia i lęki, umieją też wyrazić sądy, dziecięcą filozofię o wiele mocniej i wyraźniej niż przez słowa”16.
W trakcie tworzenia dziecko uświadamia sobie, że kolory są ciemne, czyli smutne i inne ciepłe, wesołe, radosne. Istnieje swoboda ekspresji w doborze barw. Dziecko wybiera barwę dla przedmiotu nie będącą jego odpowiednikiem, przede wszystkim stosuje ulubione kolory, atrakcyjne w danej chwili dla siebie. Czasami dobór barwy bywa po prostu dziełem przypadku. „Ekspresja plastyczna umożliwia dziecku wyrażanie przeżyć, których nie byłoby w stanie przedstawić słowami, wprowadzając jednocześnie w świat barw i kształtów”17.
Zamiłowanie dziecka do rysunku przejawia się w wyborze tematu, który jest uzależniony od płci samych twórców. „Dziecko w swej twórczości plastycznej dokonuje spontanicznie wyboru treści swych wytworów. Tematyka jego prac prowadzi od przeżyć w życiu codziennym do świata baśni, od rzeczywistości do świata fantazji”18.
W tym okresie aktywności twórczej dziecka towarzyszy, także chęć rozmowy na temat swoich rysunków z dorosłymi. „Stają się więc dla dziecka graficzną komunikacją w całym tego słowa znaczeniu”19.
W dalszym etapie rozwoju rysunku dziecka schemat nie tylko pozostaje, ale ulega dynamicznym przeobrażeniom. „W późnej fazie przedszkolnej dzieci, zwłaszcza bardziej uzdolnione plastycznie, przechodzą do stadium wzbogaconego i udoskonalonego schematu”20. Sposób tworzenia jest inny, choć schemat nadal pozostaje. Formy graficzne nie tylko są zgeometryzowane, ale bardziej giętkie i płynne. „Prawidłowe odtworzenie proporcji sprawia większości dzieci w tym wieku nadal duże trudności; nie ogarniają one całości i koncentrują się na szczegółach, które nie zawsze są dla danego przedmiotu istotne, posiadają jednak określone znaczenie emocjonalne i przeżyciowe dla dziecka (np. kokardy we włosach, łańcuch na choince, guziki). Dzieci w tym wieku rysują i malują chętnie nie tylko pojedyncze postacie i rzeczy, lecz również całe sceny i zdarzenia”21.
Jak podkreśla M. Kwiatowska: „Plastyka w wychowaniu przedszkolnym spełnia przede wszystkim funkcję stymulującą ogólny rozwój dzieci”22.
Na młodszy wiek szkolny przypada okres rysunku schematycznego, który trwa od siódmego do dziewiątego roku życia. Stadium to polega na powtarzaniu wcześniej wypracowanego schematu do jego ciągłego stosowania przez dziecko. Mały twórca posługuje się schematem w sposób elastyczny, nadając swojemu rysunkowi charakter indywidualny, „...tak jak nie ma dwojga takich samych dzieci, tak samo nie ma identycznych schematów...”23.
Schemat każdego dziecka jest indywidualny pod względem kształtu, barwy, faktury, przestrzeni a także zmysłów. Za pomocą kształtów geometrycznych, czy podobnych do nich mały artysta przedstawia czy to ubogie, czy też bogate schematy. Ciekawym faktem jest dobór kolorystyki. W wykonaniu rysunku autor nakłada tę samą barwę przez dłuższy okres czasu dla jednego i tego samego motywu, na przykład dla trawy używa koloru zielonego, zaś słońce przedstawia w kolorze żółtym. Wraz z rozwojem tego stadium pojawiają się nowe tendencje perspektywy rysunku dziecka, czy to perspektywa pasowa (rzędowa), z lotu ptaka, intencjonalna, spojrzenie „prześwietlające”, symultaneizm przestrzenny24. „Plastyczne określenie świata jest równoznaczne z jego nazywaniem, oswajaniem, zdobywaniem na własność”25.
Dziecko urozmaica swój rysunek dodając tak zwaną linię podstawy, którą nazywa ziemią. Na niej umieszcza kolejno postacie i przedmioty. Pojawia się, także i linia nieba. Pomiędzy linią ziemi i nieba krąży powietrze. Dzieje się tak w momencie odkrycia przez dziecko, iż jest częścią swojej rzeczywistości, a otaczająca go przestrzeń jest uporządkowana26.
Rysunek dziecka jest „W o wiele większym stopniu niż odbicie lustrzane jest on rekonstrukcją reprezentacyjną, nastawioną, w zależności od nakazu chwili, na niektóre szczegóły lub relacje”27. W dalszym ciągu postać ludzka i zwierzęca zostaje ujęta przez dziecko w bogatą treść literacką. Uczeń coraz bardziej ubogaca swój rysunek, dbając o każdy szczegół, jak i jego dekorację. „Poza tym rysunki i barwne obrazki dzieci stają się ładne i nabierają pozytywnych walorów estetycznych, gdy są szczerym i bezpośrednim wyrazem dziecięcych zainteresowań i emocjonalnych przeżyć na tle tego, co jest w świecie do zobaczenia i co można plastycznie ołówkiem i barwą przedstawić”28.
W okresie ewolucji plastycznej zanika egocentryczna postawa dziecka, a „...zaczyna się rozwijać zdolność rozumienia i podzielania uczuć innych osób”29. W życiu dziecka następują ważne zmiany, wzmaga się aktywność ucznia. Zdobywanie wiedzy, procesy kształcenia, nowe środowisko oraz kontakty rówieśnicze przyczyniają się do rozwoju sfery poznawczej, emocjonalnej, motywacyjnej, jak również do kształtowania się postawy społecznej. „Zabawa przestaje być główną formą działalności, gdyż jej miejsce zajmuje nauka”30.
Następują oczywiste zmiany w zakresie ekspresji, jak i percepcji dziecka. „Problematyka prac plastycznych tego okresu jest bardzo ściśle związana z zainteresowaniami i potrzebami psychicznymi dzieci, jest wyrazem kształtujących się postaw moralno-społecznych...”31. Twórczość plastyczna przestaje być dla dziecka swobodną przyjemnością. „Dziecko rysując i malując nie szuka już w tej czynności przyjemności dla siebie, ale oddźwięku i aprobaty w reakcjach otoczenia; czynność rysowania nabiera więc szerszych intencji, wykraczających poza sam proces i wytwór”32.
Każda podjęta działalność artystyczna uzewnętrznia cechy osobowości dziecka, które odzwierciedlają się w jego wytworach plastycznych. „Rysunki dzieci szkolnych zaczynają być coraz lepszym „odbiciem” rzeczywistości, opierają się w większym stopniu na pamięci niż na wyobraźni; dzieci w większym stopniu myślą o tym, co rysują, niż przeżywają emocjonalnie i subiektywnie proces rysowania i sam wytwór”33.
Cytaty odnoszą się do ich autorów, które nauczyciel wykorzystał we fragmencie swojej pracy magisterskiej i ma odpowiednie przypisy.