Wpływ zajęć umuzykalniających na wszechstronny rozwój dziecka przedszkolnego w oparciu o podstawowe formy wychowania muzycznego

Wpływ zajęć umuzykalniających na wszechstronny rozwój dziecka przedszkolnego w oparciu o podstawowe formy wychowania muzycznego.

Wiek przedszkolny jest okresem, w którym pojawiają się u dziecka niemal wszystkie elementy charakterystyczne dla struktury zdolności muzycznych dorosłego człowieka. Od sposobu prowadzenia zajęć umuzykalniających będzie zależeć prawidłowy rozwój tych zdolności, stopniowe zwiększanie wrażliwości słuchowej, kształtowanie umiejętności przeżywania muzyki, oraz wytworzenie trwałych zainteresowań i nawyków niezbędnych dla przyszłego odbiorcy, bądź współtwórcy kultury muzycznej.
Zgodnie z ogólnymi założeniami programu umuzykalnienia w przedszkolu, wypracowanymi w powojennej Polsce na podstawie polskiej koncepcji wychowania muzycznego, do podstawowych form aktywności muzycznej dzieci należą:
- śpiew i ćwiczenia mowy,
- ruch przy muzyce,
- gra na instrumentach,
- aktywne słuchanie muzyki.
Poprzez powyższe formy aktywności muzycznej dzieci możemy rozwijać owe zdolności i umiejętności muzyczne, jak również wspierać sfery rozwoju emocjonalnego, psychicznego, fizycznego i moralnego.

Charakterystyka poszczególnych form edukacji muzycznej i ich wpływu na ogólny i muzyczny rozwój dzieci.

1. Śpiew i ćwiczenia mowy.
Głos ludzki jest jedynym instrumentem muzycznym, który posiada każdy człowiek. Śpiew zatem jest najprostszą formą aktywności muzycznej i jedną z podstawowych form ekspresji dziecka.
Piosenka jest najdoskonalszym utworem muzycznym, który dziecko jest w stanie zrozumieć, zapamiętać, wykonać i przeżyć emocjonalnie. Zawiera w sobie wszystkie elementy muzyki takie, jak melodia, rytm, metrum, tempo, dynamika, określona budowa, charakter i nastrój, czyli elementy budowy wszystkich wielkich dzieł muzycznych, ale zawarte w miniaturowej formie na możliwości percepcyjne dzieci. Przede wszystkim zaś posiada tekst, czyli element literacki, którego treść skupia uwagę dziecka na piosence, ale również poszerza wiedzę o świecie, wzbogaca doświadczenia, rozwija słownictwo dziecka. Za pomocą tej najprostszej formy muzycznej i literackiej możemy przekazać dziecku różnorodność charakteru i nastrojów, wzbogacając rozwój emocjonalny i kształtując jego postawę estetyczną oraz wprowadzić dziecko w świat muzyki i literatury. Dlatego uniwersalna rola piosenki w ogólnym i muzycznym rozwoju dziecka stawia śpiew na pierwszym miejscu wśród pozostałych form aktywności muzycznej dzieci przedszkolnych.
Zbiorowy śpiew dzieci jest pierwszym doświadczeniem współdziałania w zespole, a zatem procesem podporządkowania się jednostki grupie, przy czym proces ten przebiega naturalnie, dobrowolnie i bezkonfliktowo. Poprzez wspólne rozpoczynanie i kończenie śpiewu, reakcje na zmiany tempa czy dynamiki zgodne ze wskazówkami nauczycielki, dzieci uczą się porządku i dyscypliny w pracy zespołowej. Wspólny śpiew ma również walory integrujące grupę, wzmacnia więzi, a także uaktywnia dzieci nieśmiałe, wycofane.
Ponadto śpiew i ćwiczenia mu towarzyszące pozytywnie wpływają na rozwój fizyczny: wzmacniają aparat fonacyjny, rozwijają klatkę piersiową, dotleniają organizm. Aby wypracować prawidłowe oddychanie podczas śpiewu warto wprowadzać ćwiczenia oddechowe w formie zabawy, oraz zwracać uwagę na prawidłową postawę podczas śpiewu. Ćwiczenia te również wzmacniają aparat oddechowy i wspomagają pracę nad problemami logopedycznymi.
Ucząc słów, bądź utrwalając treść piosenki można wykorzystywać ćwiczenia artykulacji i dykcji, wzmacniając w ten sposób aparat artykulacyjny. Wspomagamy tym samym rozwój mowy. Mowę ćwiczymy też poprzez zabawy z wyliczankami, rytmizowanie słów, ćwiczenia ortofoniczne (naśladujące mowę zwierząt czy zjawiska akustyczne w otoczeniu). Ćwiczenia te kształtują prawidłową wymowę i poszerzają słownictwo dzieci.
Wspólny śpiew, słuchanie piosenek i ćwiczenia intonacyjne to oczywiście kształcenie słuchu i to nie tylko muzycznego ale też rozwijanie ogólnej wrażliwości słuchowej na różnego rodzaju zjawiska akustyczne i generalnie nauka umiejętności słuchania.
Śpiew to również doskonały trening pamięci poprzez zapamiętywanie słów i melodii piosenek, ale także rozwój myślenia percepcyjnego, pozwalającego uchwycić formę oraz wyraz artystyczny piosenki jako całości literacko-muzycznej. Piosenki dziecięce zawierają sporą wiedzę o życiu, odzwierciedlają świat, w którym dziecko wzrasta i który naśladuje. Zwracają uwagę na przemiany w przyrodzie (np. odpowiednie do pory roku), jak również na ważne wydarzenia i święta jak np. Dzień Babci i Dziadka, czy Mamy i Taty. Uczy to dzieci szacunku do osób starszych i okazywania uczuć. Uwypukla się tutaj wychowawcza rola muzyki. Odczytywanie metafor ukrytych w tekście to także rozwój myślenia symbolicznego.

2. Ruch przy muzyce.
Ruch, jako naturalna potrzeba dziecka w wieku przedszkolnym, wpływająca na prawidłowy rozwój fizyczny i psychiczny, stanowi dominującą formę również w przedszkolnej edukacji muzycznej. Ćwiczenia przy muzyce wspomagają rozwój motoryki dużej, kształcą zmysł równowagi, wyczucie własnego ciała, orientację przestrzenno-ruchową, koordynację ruchową, ale także poprzez wspólne zabawy taneczne integrują dzieci w grupie.
Muzyczne zabawy ruchowe możemy podzielić na:
- zabawy ruchowe ze śpiewem,
- zabawy ruchowe przy akompaniamencie instrumentu (muzyczne ćwiczenia ruchowe).
Zabawy ruchowe ze śpiewem ze względu na łatwiejszą komunikatywność dominują w grupach młodszych. Zabawy te można podzielić na:
- zabawy ilustracyjne i inscenizowane,
- zabawy rytmiczne,
- zabawy taneczne.
Założeniem zabaw ilustracyjnych jest przedstawienie treści piosenki prostymi elementami ruchu zazwyczaj naśladowczego. Wspomaga to percepcję treści piosenki i pomaga w zapamiętaniu słów. Przy czym interpretacja ruchowa wcale nie musi być identyczna u każdego dziecka. Każde dziecko ma prawo do indywidualnej wypowiedzi ruchowej i warto tę oryginalność zauważyć.
Zabawy ruchowe ze śpiewem, w których występuje podział na role, to zabawy inscenizowane. Takie zabawy stanowią doskonały wstęp do działań teatralnych.
Zabawy rytmiczne ze śpiewem polegają na odtwarzaniu rytmu śpiewanej piosenki, bądź jego fragmentów, za pomocą prostych elementów ruchu (klepanie o uda, klaskanie, tupanie itp.), zwanych gesto-dźwiękami. Takie zabawy kształtują wyczucie własnego ciała, rozwijają poczucie rytmu i przygotowują do gry akompaniamentów do piosenek na instrumentach perkusyjnych.
Zabawy taneczne ze śpiewem to najstarsza i najprostsza forma edukacji muzycznej. Znane są nam doskonale zabawy w kole, w które bawiły się od wieków dzieci na podwórkach, jak np. „Mało nas”, „Stary niedźwiedź” czy „Kółko graniaste”, ta ostatnia zabawa poniekąd znana jest nie tylko w Polsce ale również w wielu krajach możemy znaleźć bardzo podobną, np. włoska zabawa „Giro, giro tondo”. Zresztą zabawy w kole czy tańce w kręgu charakterystyczne są dla wielu kultur, a to za sprawą uniwersalnej figury tanecznej - koła, które wspaniale integruje grupę. Pozwalają dzieciom nieśmiałym na nawiązanie kontaktu z grupą. Wszyscy trzymają się za ręce, doskonale się widzą, śpiewają i wykonują te same kroki taneczne, a wybranie do środka koła np. „Różyczki” może być wyróżnieniem dla chętnych dzieci ale też nie jest przymusem dla tych, które nie chcą. Ponadto zabawy taneczne ze śpiewem porządkują formę muzyczną i ukazują budowę piosenki np. inne kroki taneczne na zwrotkę a inne na refren ułatwiają percepcję formy muzycznej zwanej zwrotkową. Kształcą umiejętność wyodrębniania zdań i fraz muzycznych, wyczuwania zwrotów zakończeniowych oraz zauważania powtórzeń, kontrastów i podobieństw. Zabawy taneczne to także dobre narzędzie do ćwiczenia orientacji w przestrzeni. Służą temu np. zamiany dzieci w parach jak w zabawie „Dwóm tańczyć się zachciało”, czy odpowiednie ustawienie w przestrzeni. Zabawy taneczne stanowią też przygotowanie do nauki tańców.
Zabawy ruchowe przy akompaniamencie instrumentu, zwane inaczej ruchowymi ćwiczeniami muzycznymi, odgrywają ważną rolę zarówno w rozwoju muzycznym dziecka, jak też psychofizycznym. Kształcą koncentrację, podzielność uwagi, refleks, pamięć, aktywność i dyscyplinę wewnętrzną. Mają też zasadniczy wpływ na rozwój motoryki dużej. Istotą tych zabaw jest ścisłe połączenie muzyki z ruchem. Podstawowymi ćwiczeniami są: marsz, bieg, podskoki początkowo krokiem dostawnym, następnie naprzemienne, reakcja ruchem na zmiany zachodzące w rejestrach, rytmie, tempie, dynamice, artykulacji, barwie itp.
Zabawy przy akompaniamencie podzielić można na:
- zabawy z zakresu techniki ruchu,
- zabawy uwrażliwiające na różne elementy muzyki,
- opowieści ruchowe,
- tańce.
Do zabaw z zakresu techniki ruchu należą:
- zabawy porządkowe np. tworzenie par, tworzenie koła wiązanego, odnalezienie swojego miejsca w kole lub rzędzie, rozdawanie i zbieranie rekwizytów, różnego rodzaju zbiórki itp.;
- zabawy orientujące w przestrzeni np. utrzymywanie równych odstępów w kole i w ruchu „gęsiego”, zmiany kierunku, tworzenie par, czwórek, kół itp.;
- ćwiczenia naprężające i rozluźniające, polegające na napinaniu i rozluźnianiu mięśni;
- ćwiczenia wzmacniające różne grupy mięśni (rąk, nóg, głowy i szyi, tułowia, brzucha, kręgosłupa itp.), niektóre mogą mieć nawet charakter korektywny.
Zabawy uwrażliwiające na różne elementy muzyki to zabawy zakładające reakcję ruchową na elementy muzyki wyraźnie występujące w akompaniamencie, takie jak: tempo i jego zmiany, czas wybrzmiewania dźwięków i trwanie pauz, rytm, dynamikę i metrum, wysokość i barwę dźwięku, artykulację, budowę formalną. Są to np. ćwiczenia inhibicyjno-incytacyjne, ćwiczenia z rekwizytami itp.
Opowieści ruchowe najczęściej wynikają z treści piosenki, wiersza, bądź opowiadania. Dzieci improwizują ruchem treść zgodnie ze słyszanym akompaniamentem. Improwizacja ma charakter swobodny, kształtowana jest jedynie przez zmiany w akompaniamencie.
Tańce to forma aktywności ruchowej dla starszych grup przedszkolnych, ponieważ nauka tańców wymaga już pewnego wyrobienia takich dyspozycji jak pamięć, orientacja przestrzenna, wrażliwość słuchowa, uwaga a także umiejętności wyczucia zwrotów zakończeniowych i podstawowych kroków tanecznych, czemu służą powyżej omówione zabawy ruchowe.

3. Gra na instrumentach.
Gra na instrumentach jest formą przeznaczoną dla starszych grup przedszkolnych, ale wprowadzać instrumenty i przygotowywać do gry należy już najmłodsze grupy. Początkowo będzie to oswajanie z instrumentami, ich brzmieniem, ale również próby poszukiwania dźwięku, manipulowania i eksperymentowania z dźwiękiem przy użyciu tzw. pomocy akustycznych, czyli wszystkiego z czego można wydobyć dźwięk (klocki, pudełka po jogurtach, kasztany, przybory kuchenne, puszki z grochem itp.). Przygotowując do gry na instrumentach należy wykorzystywać też gesto-dźwięki i efekty akustyczne jak kląskanie, cmokanie itp. oraz ćwiczenia rytmiczne polegające na rytmizowaniu słów, przysłów i prostych wierszyków. Po takim oswojeniu z różnymi dźwiękami i wyrobieniu nawyków rytmicznych można wprowadzić grę na instrumentach. Grę na instrumentach wykorzystujemy w ćwiczeniach słuchowych, rytmicznych i ruchowych, w piosenkach, w zadaniach twórczych. Dzięki instrumentom kształtuje się wrażliwość słuchowa dziecka na barwę, rozwija poczucie rytmu, wyobraźnia muzyczna i inwencja twórcza. Gra na instrumentach wpływa na koncentrację uwagi i zdyscyplinowanie oraz rozwija sprawność manualną i kształci motorykę małą. Ponadto walorem tej formy jest jej atrakcyjność. Każdy kontakt dzieci z instrumentami wywołuje entuzjazm, radość i wzmożoną aktywność. Ponadto gra na instrumentach perkusyjnych może być również wykorzystana do terapii sensoryczno-motorycznej.

4. Słuchanie muzyki.
Środowisko akustyczne współczesnego świata cywilizowanego, zwłaszcza wielkomiejskie, nie sprzyja rozwojowi wrażliwości słuchowej dziecka, dlatego ważnym jest kształtowanie tej wrażliwości podczas zajęć umuzykalniających.
Jedną z podstawowych form kształcących umiejętność uważnego słuchania stanowią ćwiczenia w spostrzeganiu i odróżnianiu zjawisk akustycznych w przyrodzie i otoczeniu. Są to zarówno dźwięki znane dzieciom z otoczenia (np. warkot samochodu, szczekanie psa, śpiew ptaków) jak również dźwięki pochodzące z nie spotykanych dotąd źródeł, a szczególnie dźwięki instrumentów. Ćwiczenia te przygotowują do percepcji utworów muzycznych.
Pierwszy etap słuchania muzyki realizujemy poprzez słuchanie piosenek w wykonaniu nauczycielki bądź z nagrań płytowych, następnie wprowadzamy krótkie utwory muzyczne, odpowiednie do możliwości percepcyjnych dzieci. Najczęściej są to utwory charakterystyczne w swym brzmieniu, pochodzące z muzyki programowej.
Słuchanie muzyki może być połączone również z inną aktywnością muzyczną, jak ilustracja ruchowa, taniec lub gra na instrumentach. Nazywa się tę formę tzw. aktywnym słuchaniem muzyki i ułatwia ona percepcję, poprzez zwrócenie uwagi dzieci np. na budowę utworu (podczas tańca odpowiednie figury zaznaczają odpowiednie motywy muzyczne), czy też charakterystyczny rytm, który dzieci wykonują na instrumentach podczas słuchania.
Słuchanie muzyki realizowane jest także poprzez koncerty muzyczne organizowane w przedszkolach, co daje dzieciom możliwość bezpośredniego kontaktu z wartościową muzyką i instrumentami muzycznymi i ma silniejsze oddziaływanie niż muzyka odtwarzana z nagrań płytowych.
Słuchanie muzyki kształtuje wrażliwość słuchową, skupienie uwagi, koncentrację, spostrzegawczość, umiejętność porównywania oraz dokonywania analizy i syntezy słuchowej ale też może mieć działanie relaksujące, wyciszające emocje i oczywiście przygotowuje do odbioru kultury muzycznej.

5. Aktywność twórcza.
Niezwykle ważną cechą edukacji muzycznej jest rozwijanie inwencji twórczej dzieci. Ma to wpływ na późniejszą kreatywność. Dzieci przedszkolne potrafią improwizować własne melodie, jeśli tylko postawi się im takie zadanie, a robią to tym łatwiej im więcej otrzymują w tym kierunku zachęty. Muzyczne improwizacje dziecięce wskazują również na istnienie tzw. rodzimego języka muzycznego. Ilość i jakość muzycznych doświadczeń dziecka oraz przykład muzykującej i zachęcającej do improwizacji nauczycielki, to dwa warunki rozwoju muzycznego inwencji twórczej. Aktywność twórcza realizowana jest poprzez wszystkie formy edukacji muzycznej i została omówiona powyżej.

Podsumowanie

Z psychologii rozwojowej wiemy, że okres przedszkolny jest bardzo ważnym etapem w rozwoju małego człowieka. W wieku od 3 do 6 lat zarówno rozwój fizyczny jak i poznawczy przebiega bardzo intensywnie i decyduje o późniejszych powodzeniach bądź niepowodzeniach w edukacji szkolnej. Kontakt z muzyką może mieć pozytywny wpływ na wspomaganie rozwoje ogólnego, jak również na rozwijanie zdolności muzycznych. Pozytywne doświadczenia muzyczne w przedszkolu mogą rozwinąć zainteresowania muzyczne w późniejszym życiu. Edukacja muzyczna w przedszkolu nie powinna być zatem traktowana marginalnie.
W dzisiejszych czasach powszechna jest obecność muzyki płynącej z radia, telewizji, bądź telefonu. Śpiew nie jest obecny we współczesnych domach. Dzieci nie usypia już śpiew matki tylko melodia płynąca z zabawki-pozytywki. W środowiskach miejskich zupełnie zanikła tradycja, w której wychowywały się dzieci na wsi, gdzie „żywa” muzyka i taniec zawsze były obecne w codziennym życiu. Dlatego należy podkreślić szczególną rolę edukacji muzycznej w przedszkolu, która musi przejąć zadania, jakie kiedyś spełniał dom rodzinny. W przedszkolu rozpoczyna się proces kształtowania muzycznego młodego człowieka, tak niezbędny dla pełni osobowości, o czym przypomina sentencja łacińska Sine musica nulla disciplina potest esse perfecta [bez muzyki żadne wychowanie nie będzie pełne].