Program profilaktyki logopedycznej dla dzieci młodszych w przedszkolu

Wstęp
Posługiwanie się mową jest w życiu każdego człowieka umiejętnością nieodzowną. Sprawia, że możemy się uczyć, rozumieć życie, innych ludzi i samych siebie. Dzięki mowie komunikujemy się z otaczającym światem i wyrażamy swoje myśli, uczucia i poglądy. Prawidłowy rozwój mowy jest fundamentem kształtowania się osobowości człowieka i kapitałem na całe życie.
Dziecko ma do wykonania trudne zadanie – nauczyć się mówić. Słyszy dźwięki już w okresie prenatalnym – odgłosy otoczenia i muzykę, głos matki i innych ludzi, reaguje na intonację i melodię słyszanych wyrazów. Po przyjściu na świat uważnie wpatruje się w twarze pochylających się nad nim osób, obserwuje mimikę i ruchy narządów artykulacyjnych. Odkrywa, że samo też potrafi wydawać dźwięki. Na początku są to odgłosy przypadkowe, potem zaczyna bawić się powtarzaniem głosek i sylab, i wreszcie wypowiada świadomie swoje pierwsze słowa: mama, tata, baba. Ważne jest, by proces rozwoju mowy przebiegał bez zakłóceń, a rodzice, nauczyciele w przedszkolu i całe najbliższe otoczenie wspierali dziecko w pięknej sztuce mówienia aż do chwili wstąpienia w progi szkoły, a jeśli trzeba – to dłużej.
Pracując w przedszkolu jako nauczycielka i logopeda spostrzegam wiele problemów u dzieci w obszarze rozwoju mowy. U dzieci występuje opóźniony rozwój artykulacji oraz wady wymowy, uwarunkowane najczęściej nieprawidłowościami wynikającymi z obniżonej motoryki narządów artykulacyjnych, niewłaściwego sposobu oddychania, połykania czy zaburzeń słuchu fonematycznego. Mowa niektórych przedszkolaków rozwija się z opóźnieniem w stosunku do ich wieku bądź nie rozwija się wcale. Znaczna liczba dzieci przejawia zaburzenia percepcji i pamięci słuchowej, koordynacji wzrokowo-słuchowo-kinestetycznej oraz koncentracji uwagi. Te zaburzenia w istotny sposób wpływają na przebieg procesu nauczania w okresie przedszkolnym. Pojawiają się i poważniejsze trudności – opóźnienia rozwoju mowy, których przyczyny tkwią w schorzeniach układu nerwowego i deficytach rozwojowych.
Z moich obserwacji wynika, że problemy w rozwoju mowy dziecka mogą mieć przyczyny zewnętrzne. Często powodem nieharmonijnego rozwoju mowy u dzieci przedszkolnych bywają pewnego rodzaju zaniedbania ze strony rodziny. Powszechna jest stała obecność w najbliższym otoczeniu dziecka włączonego telewizora. Owszem, z odbiornika płyną dźwięki, które dziecko słyszy, jednak są one głośne, zniekształcone, chaotyczne. Treści i wartości przekazywane przez bajki telewizyjne pozostawiam bez komentarza. Wiadomo jednak, ze dziecko uczy się nie tylko drogą słuchową, ale też przez naśladownictwo i obserwację twarzy. Jak może uczyć się prawidłowego układu narządów artykulacyjnych od świnki Pepy, kawałka pizzy lub gąbki? Powszechne jednak jest, iż dzieci w wieku przedszkolnym spędzają dużo czasu w towarzystwie odbiornika telewizyjnego lub laptopa z włączonymi „bajkami”. Innym zaobserwowanym przeze mnie zjawiskiem jest rosnące znaczenie w życiu rodzin niewielkich urządzeń - smartfonów i tabletów. Dziś zamiast patrzeć na buzię dziecka, które chce porozmawiać z rodzicem, dorosły chowa się za wyświetlaczem telefonu. Przedszkolak musi dosłownie stawać na głowie, by odwrócić uwagę mamy czy taty od arcyważnych informacji zalewających ekran. Widuję coraz częściej matki prowadzące wózek z kilkumiesięcznym dzieckiem, które nie śpi, ciekawie rozgląda się po świecie. Mama jednak woli pozostawać w bliższym kontakcie ze swoim smartfonem. Taki spacer to doskonała, naturalna okazja sprzyjająca nauce mowy – poszerzaniu słownictwa dziecka, wzbogacaniu jego wiedzy o najbliższym otoczeniu, nawiązywaniu bliskiej relacji między matką a dzieckiem. Mama mogłaby do dziecka mówić, uśmiechać się, śpiewać, opowiadać o tym co razem z dzieckiem widzą, zadawać mu pytania i sama na nie odpowiadać, ucząc dziecka podstawowych form komunikacji międzyludzkiej – dialogu i wzajemnego słuchania. Jednak okazja ta przepada bezpowrotnie. Wiele podobnych scenek można zaobserwować w codziennych sytuacjach – na placach zabaw, w poczekalni u lekarza, w restauracji.
Opisane wyżej zjawiska powodują w dużej mierze, że dzieci nie uczą się poprawnie mówić, bo nie mają z kim rozmawiać. Tempo współczesnego życia i przeciążenie obowiązkami tłumaczą postawę rodziców, ale skutkuje to tym, iż dzieci nie są słuchane przez dorosłych, a zatem rodzic nie zauważa, czy rozwój mowy dziecka postępuje, czy tez może utknął na mieliźnie. Nie budzi jego niepokoju, że synek czy córka wypowiada słowa z językiem wsuniętym między ząbki lub w wieku sześciu lat mówi „jiba” zamiast „ryba” (ewentualnie „lyba”), gubi głoski i sylaby, mówi niewyraźnie, bardzo cicho lub bardzo głośno. Czasem rodzic nie zauważa, że u czterolatka rozwój mowy jest całkowicie zaburzony, bo porozumiewa się on z rodzicami za pomocą gestów i tonem, natężeniem głosu. Mama karmi kilkuletnie dziecko zmiksowanymi potrawami, nie daje mu do gryzienia marchewki ani jabłka z obawy przed zadławieniem. Pozwala bardzo długo pić z kubka „niekapka”, a nawet butelki ze smoczkiem, utrwalając nawyk nieprawidłowego połykania niemowlęcego. Bywają tez rodzice, którzy oczekują, że ich dziecko od razu będzie posługiwało się wzorcową polszczyzną i uczą dwuletnie dziecko wymawiać głoskę „r”. Kończy się to tak, że maluch wymawia „r” francuskie, języczkowe lub wargowe.
Wiele jeszcze przykładów można by wymienić. Jestem jednak przekonana, ze zwiększenie świadomości rodziców dałoby dobre efekty. Wiele lat temu telewizja polska nadawała doskonałe programy edukacyjne „Gimnastyka buzi i języka” w porannym paśmie, oglądanym przez mamy pozostające z malutkimi dziećmi w domu. W przystępny sposób wiedza o rozwoju mowy i ćwiczenia usprawniające artykulację trafiały do właściwego adresata - rodzica Programy te emitowane były regularnie, raz w tygodniu. W tej chwili takich audycji nie ma. Rodzic może czerpać informacje z książek, czasopism, lub...ze smartfona. Jednak często wiedza zawarta w książkach jest hermetyczna, zaszyfrowana specjalistycznym językiem – któryż rodzic wie, co to jest wałek dziąsłowy lub pionizacja języka? Informacje z Internetu mogą być nieprawdziwe i nierzetelne, trudne do weryfikacji. Dlatego najlepszym źródłem informacji o rozwoju mowy dziecka jest lekarz rodzinny – podczas bilansów zdrowia standardowo bada on stan mowy małego pacjenta. Również nauczyciel w przedszkolu i logopeda. Młodzi rodzice powinni też zwracać uwagę na sygnały z otoczenia rodziny. Jeśli starsza, doświadczona ciocia zasygnalizuje, że jest coś niepokojącego w sposobie mówienia przedszkolaka, rodzic powinien zainteresować się tematem. Dlatego jednym z założeń mojego programu profilaktyki logopedycznej jest pogłębianie wiedzy rodziców poprzez spotkania, prowadzenie gazetki ściennej „Kącik logopedyczny” i publikowanie informacji na stronie internetowej przedszkola.

2. Charakterystyka rozwoju mowy dziecka 3- i 4-letniego
Dziecko trzyletnie, po przejściu wcześniejszych etapów: okresu melodii (0-12 miesięcy), wyrazu (1-2 rok życia) i okresu zdania (2-3 rok życia) wchodzi w kolejny okres swoistej mowy dziecięcej. Wypowiada już większość głosek języka polskiego, buduje zdania, zadaje pytania i odpowiada na nie. Normą jest, że zamienia głoski szeregu szumiącego na te szeregu syczącego lub ciszącego, nie wymawia „r”, przestawia sylaby w wyrazach i opuszcza lub zniekształca trudniejsze zbitki głoskowe. Mowa trzylatka jest daleka od doskonałości, ale z każdym dniem pracuje on nad sprawnością narządów artykulacyjnych, gospodarowaniem oddechem i uczy się operować głosem. Chętnie powtarza wierszyki i rymowanki, śpiewa, i sam, przypadkowo, tworzy zabawne określenia i nazwy ku uciesze najbliższego otoczenia.
Czterolatek kontynuuje trud nauki posługiwania się językiem. Głoski szeregu szumiącego może nadal zastępować syczącymi, ale już nie ciszącymi. Niekiedy potrafi wymawiać prawidłowo głoskę „r”, lecz najczęściej nadal zastępuje ją głoską „l”. Coraz lepiej słyszy różnicę między poprawną a niepoprawną wymową, mimo że sam nie potrafi prawidłowo wypowiedzieć jakiegoś wyrazu – wzrastają jego kompetencje w zakresie słuchu fonemowego. Kolejce dwa lata : piąty i szósty rok życia pozostają mu na naukę najtrudniejszych głosek: sz, ż, cz, dż, r, oraz doskonalenie gramatyki i wzbogacanie słownika czynnego i biernego. Ideałem jest, gdy dziecko siedmioletnie rozpoczyna naukę w pierwszej klasie z pełnym inwentarzem głosek języka polskiego, rozwiniętym słuchem fonematycznym i pokaźnym zasobem słownictwa, tak by gładko opanować sztukę pisania i czytania, a następnie rozwijać się we wszelkich dostępnych, możliwych lub wymarzonych dziedzinach.
Jest pewne, że wiek przedszkolny decyduje o prawidłowym poziomie rozwoju mowy dziecka i determinuje jego karierę szkolną w początkowym etapie.

3. Cele i założenia programu.
Logopeda w przedszkolu koncentruje swoją uwagę na dzieciach sześcioletnich, które ostatni rok uczęszczają do przedszkola. Przeprowadza badania przesiewowe i wyłania dzieci z zaburzeniami artykulacji, z którymi pracuje aż do chwili ukończenia przez nie rocznego przygotowania przedszkolnego. Jeśli istnieje taka możliwość, na terapię uczęszczają dzieci młodsze – nauczycielki grup dostrzegają, którzy wychowankowie wymagają pomocy w zakresie korekcji czy wspomagania rozwoju mowy. Oprócz tego, we wszystkich grupach wiekowych prowadzona jest systematycznie profilaktyka logopedyczna - „poranki logopedyczne”, podczas których dzieci ćwiczą sprawność artykulatorów, prawidłowe oddychanie, fonację i wymowę głosek ze swoją nauczycielką. Niestety, nadal potrzeby w zakresie profilaktyki logopedycznej są duże. Oto najczęściej występujące zaburzenia i wady wymowy u dzieci w wieku przedszkolnym:
• dyslalia (sygmatyzm, rotacyzm, betacyzm, lambdacyzm, gammacyzm, kapacyzm, mowa bezdżwięczna)
• afazja (ekspresyjno-percepcyjna, motoryczna, sensoryczna)
• dyzartria (opuszkowa, móżdżkowa, korowa, piramidowa, pozapiramidowa, mieszana)
• nerwice mowy (mutyzm, chrypka psychogenna, jąkanie, echolalia).
Moim zdaniem należy jeszcze bardziej skupić się na pomocy dzieciom młodszym w rozwijaniu ich kompetencji językowych i wspomóc je w naturalnej nauce mowy, a także zapobiegać zaburzeniom w rozwoju mowy i niwelować te, które już istnieją.
Program jest adresowany do dzieci, rodziców, nauczycieli i logopedy. Poniżej sprecyzowałam cele programu, aby ukierunkować działania i osiągnąć zamierzone efekty.
Cele ogólne:
• profilaktyka logopedyczna dzieci w wieku przedszkolnym w zakresie dostępu do wczesnej diagnozy i terapii logopedycznej,
• wspomaganie i usprawnianie prawidłowego rozwoju mowy młodszych przedszkolaków,
• zaangażowanie rodziców i nauczycieli do świadomej współpracy nad rozwojem mowy dzieci i kształtowaniem prawidłowej wymowy.
Cele szczegółowe:
• usprawnianie motoryki narządów artykulacyjnych: języka, warg, żuchwy, podniebienia miękkiego,
• usprawnianie aparatu oddechowego i oddechowo-fonacyjnego,
• wyrabianie właściwego sposobu gryzienia, żucia i połykania pokarmów,
• ćwiczenia kinestezji artykulacyjnej, czyli czucia ułożenia narządów artykulacyjnych, właściwego realizacjom poszczególnych głosek,
• wywoływanie i utrwalanie, zgodnie z metodyką ćwiczeń logopedycznych, poszczególnych głosek,
• podnoszenie sprawności w zakresie motoryki małej i dużej,
• doskonalenie percepcji i pamięci słuchowej,
• kształcenie wrażliwości słuchowej,
• rozwijanie słuchu fonemowego,
• rozwijanie poczucia rytmu,
• ćwiczenie umiejętności rozumienia, uwagi słuchowej oraz koncentracji na wykonywanym zadaniu,
• doskonalenie umiejętności językowych poprzez ćwiczenia słownikowe i podtrzymywanie spontanicznej aktywności słownej,
• poszerzanie słownictwa czynnego i biernego.

4. Etapy realizacji programu
Program będzie realizowany w przedszkolu w roku szkolnym 2020/2021.
I etap
We wrześniu przeprowadzone zostaną przesiewowe badania logopedyczne dzieci 3- i 4-letnich, za pomocą standardowego testu do badania mowy dzieci w wieku przedszkolnym. Przedszkolaki, u których stwierdzone zostaną nieprawidłowości w rozwoju mowy, będą dodatkowo przebadane pod kątem pogłębionej diagnozy logopedycznej, z wykorzystaniem skonstruowanej samodzielnie karty badania mowy.
Rodzice otrzymają informacje o stopniu rozwoju mowy dzieci. Karty badań przesiewowych oraz karty badania mowy zostaną dołączone do dokumentacji logopedycznej. Rodzice dzieci, u których stwierdzone zostaną zaburzenia rozwoju mowy i wady wymowy, będą zaproszeni na konsultacje z logopedą i poproszeni o udzielenie wywiadu na temat dziecka.
II etap
Podczas zebrania z rodzicami logopeda przybliży cele i założenia programu profilaktyki logopedycznej dla dzieci młodszych, omówi prawidłowy rozwój mowy dziecka i najczęściej występujące zaburzenia i wady wymowy. Dyskretnie wskaże, jakie działania mogą zaszkodzić w procesie nabywania przez dziecko umiejętności pięknego posługiwania się językiem polskim.
Logopeda wskaże również sposoby zapobiegania powstawaniu u dzieci wad wymowy oraz możliwości korygowania już powstałych. Poinformuje o gazetce ściennej „Kącik logopedyczny” i planowanym zamieszczaniu na stronie internetowej przedszkola artykułów i linków dotyczących tematu.
III etap
Dzieci potrzebujące wsparcia w zakresie rozwoju mowy zostaną objęte opieką przedszkolnego logopedy. Zajęcia grupowe będą odbywały się 4 razy w miesiącu: 2 razy dla grupy dzieci 3-letnich i 2 razy dla grupy dzieci 4-letnich. Podczas zajęć dzieci będą ćwiczyły sprawność narządów artykulacyjnych, prawidłowe oddychanie, połykanie i fonację, funkcje słuchowe. Rodzice będą otrzymywać wskazówki do ćwiczeń z dzieckiem w domu, w formie bajek logopedycznych i konkretnych zabaw, by utrwalać umiejętności ćwiczone podczas zajęć. W trakcie roku szkolnego chętni rodzice będą mogli korzystać z porad i konsultacji logopedy w celu ujednolicania działań i wyjaśniania napotykanych trudności. Nauczycielki będą na bieżąco informowane o pracy z grupą i możliwościach wspierania dzieci podczas ich pobytu w przedszkolu.
Do każdych zajęć zostanie opracowany scenariusz.
IV etap
Po zakończeniu cyklu zajęć grupowych logopeda dokona powtórnego badania logopedycznego dzieci uczestniczących w programie. Rodzice poproszeni zostaną o wypełnienie ankiety na temat programu i ocenę jego efektywności.

5. Metody stosowane w ramach programu
Podstawowymi metodami pracy z dziećmi podczas realizacji programu będą metody logopedyczne:
- ćwiczenia ortofoniczne: oddechowe, fonacyjne, artykulacyjne, logorytmiczne, usprawniające motorykę narządów mowy, kształcące słuch fonemowy i autokontrolę słuchową;
- pokaz i wyjaśnianie ułożenia narządów artykulacyjnych;
- uczulanie miejsc artykulacji;
- mechaniczne układanie narządów artykulacyjnych za pomocą szpatułki;
- wykorzystywanie nieartykułowanych dźwięków lub czynności fizjologicznych organizmu do tworzenia nowych głosek (wibracje warg, chuchanie, dmuchanie itp.);
- kontrola wzrokowa;
- kontrola dotykowa i czucia skórnego dłoni;
- gesty umowne;
- metoda przekształceń artykulacyjnych;
- ćwiczenia kinestezji artykulacyjnej.
Zamierzam również wykorzystywać metody pedagogiczne:
- pedagogikę zabawy;
- elementy Metody Dobrego Startu Marty Bogdanowicz;
- Metoda Ruchu Rozwijającego Weroniki Sherborne.

6. Spodziewane efekty
Działania prowadzone w ramach programu powinny przynieść następujące efekty:
Dziecko:
• chętnie uczestniczy w prowadzonych zajęciach,
• koncentruje uwagę na wykonywanych ćwiczeniach i zabawach,
• umie spionizować język i ma sprawny aparat artykulacyjny,
• osiąga sukces terapeutyczny w postaci rozwoju umiejętności językowych i poprawy wymowy,
• nie przejawia lęku przed mówieniem.
Rodzic:
• zna przyczyny określonych zaburzeń mowy i wad wymowy,
• świadomie kieruje rozwojem mowy swojego dziecka pracując z nim w domu,
• akceptuje swoje dziecko,
• przeciwdziała utrwalaniu się nieprawidłowych nawyków, utrudniających prawidłowy rozwój mowy,
• współpracuje z logopedą i nauczycielami,
• współpracuje ze specjalistami, gdy zachodzi taka konieczność.
Nauczyciel:
• prowadzi obserwację swoich wychowanków i trafnie ocenia poziom ich rozwoju,
• posiada wiedzę merytoryczną i praktyczną dotyczącą pomocy dziecku z problemami logopedycznymi,
• utrzymuje stały kontakt z logopedą oraz rodzicami dziecka,
• uczestniczy w szkoleniach Rady Pedagogicznej prowadzonych przez logopedę,
• korzysta jego wiedzy i doświadczeń,
• stymuluje i wspiera rozwój werbalny przedszkolaków.

7. Zakończenie
Program powstał w wyniku chęci niesienia pomocy dzieciom młodszym w przedszkolu w zakresie rozwoju mowy i wczesnego nawiązania współpracy z rodzicami w celu przeciwdziałania powstawaniu i utrwalaniu wad wymowy.
Pragnę również sprawdzić, czy takie działania spowodują mniejszą liczbę dzieci z rocznika 2016 i 2017 wymagających indywidualnej terapii logopedycznej, gdy staną się one sześciolatkami.